کارکرد سیره
نقش و کارکردهای سیره از منظر تربیتی
نخست باید بر این نکته تأکید شود که سیره معصومان(ع) دو گونه نقش و کارکرد تربیتی می‌تواند داشته باشد:
- نقش تربیتی عام: مقصود از این نقش آن است که هر رفتاری از معصومان(ع)، به علت الگو بودن آنان، برای دیگران کارکردِ الگوبخشی و آموزشی دارد. از این منظر رفتار پیامبر(ص) و امام(ع) در اخلاق فردی و اجتماعی، در جنگ و صلح، در سیاست و حکومت و در همه حوزه‌ها و برای همه پیروان و علاقه‌مندان آنان دلالت تربیتی دارد و الهام‌بخش است. از این دیدگاه هر رفتاری از آنان «سیره تربیتی» ـ به معنای عام است ـ و در خود بار پرورشی و دلالت تربیتی دارد. به دیگر سخن، معصومان(ع) در بیشتر رفتارهای خویش به گونه‌ای در صدد هدایت، درس‌آموزی و الگوبخشی به دیگران هستند و رفتار آنان در صحنه‌های گوناگون این تأثیر و نقش عام را ایفا می‌کند.
- نقش تربیتی خاص: مقصود از این نقش آن است که بخشی از رفتار معصومان(ع)، علاوه بر بُعد عام تربیتی، به طور ویژه برای اثرگذاری بر رفتار دیگران و پرورش و تغییر رفتار آنان در فضای ویژه تربیتی صادر شده است.
بنابراین با توجه به این دو نقش می‌توان گفت سیره بر دو گونه است:
- سیره تربیتی عام: رفتاری که در مقام انجام وظیفه فردی در مسائل اخلاقی، عبادی و دینی یا به عنوان مسئولیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی از معصوم(ع) سر زده است؛ مانند عملکرد پیامبر(ص) یا امام(ع) در حُسن خلق،تواضع،سکوت سیاسی و اقدام سیاسی.
- سیره تربیتی خاص: فعالیتی که به صورت خاص، به قصد تربیت دیگران از معصوم(ع) صادر شده است؛ مانند وصیت به فرزندان، تشویق و تنبیه دیگران و مواردی که معصوم(ع) روش تربیتی و آموزشی خاصی القا می‌کند.
اینک به تبیین نقش‌های عام و خاص تربیتی در سیره می‌پردازیم:
۱. نقش تربیتی عام: در قرآن کریم برای پیامبر(ص) علاوه بر نبوت و ابلاغ رسالت، بر نقش امامت و هدایت نیز تأکید شده و به همین دلیل وظایفی مانند تعلیم و تزکیه بر عهده آن حضرت قرار گرفته است. نقش امامت و هدایت پیامبر(ص) علاوه بر آنکه در سخنان آن حضرت تجسم می‌یابد، در سیره عملی او نیز ظهور پیدا می‌کند. در حقیقت، همه مکتب در شخصیت انسان کامل و گفتار و رفتار وی جلوه‌گر می‌شود. بدین‌گونه، نقش امامت پیشوایان معصوم(ع) تحقق می‌یابد. تنها نشان دادن معارف دینی در کلام الهی و سخن معصوم(ع)، برای هدایت آدمی و اتمام حجت با وی کافی نیست؛ بلکه تمامیت هدایت به «امامت» است و امامت یعنی تحقق همه ارزش‌ها در عمل و شخصیت پیامبر(ص) و امام(ع).
در اینجا، به طور کلی و عام، به مهم‌ترین کارکردها و نقش‌های سیره اشاره می‌کنیم:
- نقش الگویی یا انگیزشی سیره: واضح است که ارائه الگوی عملی و عینی، منشأ تأثیر و برانگیختگی روانی در سطح بالاست. تأثیر عمیق و جدی الگو مبتنی بر روحیه تقلید و همانندسازی در آدمی است و در روان‌شناسی درباره علت و سازوکارهای روانی آن مباحث گسترده‌ای مطرح شده است[۱]. قرآن کریم نیز بر این نقش سیره تصریح می‌کند. آیه: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾[۲] که با ملاحظه روایات شامل ائمه هم می‌شود، اشاره‌ای روشن به بحث الگو دارد؛ گرچه بعید نیست آیه اثر آموزشی و حتی آثار حکمی و فقهی را هم شامل شود. نکته دارای اهمیت این است که نقش و کارکرد الگو گاهی عینی و مستقیم است و گاه تاریخی و غیر مستقیم. نقل فعالیت‌ها و منش تربیتی چهره‌های مورد احترام و اعتبار، از نوع ارائه الگوی غیر مستقیم است. چنان که مشاهده الگوی عینی نقش انگیزشی دارد، اطلاع و آگاهی بر الگوهای معتبر تاریخی هم این نقش را ایفا می‌کند. بنابراین، گزارش سیره‌های تربیتی معصومان(ع) اثر الگودهی دارد و به خصوص در معتقدان به منزلت والای آنان ترغیب کننده روانی است.
- آموزش‌های عملی: نقش دیگر سیره‌های تربیتی، در آموزش عینی و عملی است. آموزش گاهی در تدریس و بیان تجلی می‌یابد و گاه در رفتار معلم و مربی جلوه‌گر می‌شود. این نکته مورد تأکید همگان است که آموزش عملی در اثرگذاری نقش برجسته‌تری دارد. سیره عملی معصومان(ع) و گزارش تاریخی آن در پاره‌ای از موارد می‌تواند نقش آموزشی ایفا کند، چنان‌که در غالب موارد نیز دارای نقش، الگودهی ترغیبی و تربیتی است. البته آموزش عملی در سیره گاه نکته جدیدی می‌آموزد و گاه به تثبیت در اذهان و اطمینان‌آفرینی کمک می‌کند.
- نقش تقویتی: تجسم عینی اخلاق و شخصیت الهی و معنوی در سیره عملی معصوم(ع)، موجب تقویت اعتماد و اطمینان به آن ملاک‌ها و ارزش‌ها و ایمان به عملی بودن آنها در زندگی آدمی می‌شود.
مشاهده همه معیارهای فضیلت که در کلام الهی و سخن اولیای خدا تبیین شده است، در پیامبر اسلام(ص) و دیگر پیشوایان معصوم(ع) و تماشا کردن آن «خُلق عظیم»، بدون تردید، در انسان‌ها ایمان و اطمینان روحی تولید می‌کند ملاحظه هماهنگی قول و فعل که با سیره نشان داده می‌شود، مهم‌ترین عامل ایمان به ارزش‌های متعالی و اعتماد به رهبران دینی است.
۲. نقش تربیتی خاص: سیره تربیتی به مفهوم خاص، نیز دارای نقش‌های اساسی آموزشی، تقویتی و الگویی است. اما رفتار معصومان(ع) در مقام تربیت دیگران -که در این کتاب مورد بررسی قرار خواهد گرفت - علاوه بر آنها، نقش‌های زیر را نیز می‌تواند ایفا کند:
- ارائه اصول و روش‌های خاص و نوین تربیتی، مانند اذان و اقامه گفتن در گوش نوزاد؛
- امضا و تأکید بر اصول و روش‌های معیّن و متداول عقلائی و عرفی مانند تشویق و تنبیه که طبعاً میزان کاربرد و حدود آن به انضمام دستورهای قولی آنان قابل بررسی و شناخت خواهد بود؛
- تأکید عملی بر اصول و روش‌هایی که در آیات و روایات درباره تربیت ارائه شده است، و نیز نشان دادن مصادیق جزئی آن روش‌ها و تطبیق عملی معیارهای تربیتی؛
- بیان شیوه، فنون و آداب آموزشی و تربیتی و کمک در دستیابی به اصول و مبانی آموزشی و تربیتی و ویژگی‌های مربی.
در مجموع می‌توان گفت: سیره تربیتی خاص گاه اصول، روش‌ها، فنون، شیوه‌ها و آداب تربیتی و آموزشی خاصی را ارائه می‌کند و گاه تأیید و تأکید بر اصول، روش‌ها، فنون، شیوه‌ها و آداب عرفی و یا روش‌هایی است که در آیات و روایات وارد شده است.
بنابراین، با توجه به اینکه سیره از سویی با نگاه به قرائن عام یا قرائن خاص، مطلوبیت خود را می‌رساند و از سوی دیگر دارای نقش‌های تربیتی عام یا خاص است، می‌توان گفت لازم و ضروری است که دست‌اندرکاران تربیت اسلامی به این بخش از منابع اسلامی توجه ویژه داشته و به گردآوری سیره‌های تربیتی معصومان(ع) و تحلیل آنها و نیز برداشت‌های تربیتی از آنها بپردازند و بهره‌های لازم را از آن ببرند[۳].
منابع
پانویس
- ↑ در این زمینه ر.ک: ارونسون، الیوت، روان‌شناسی اجتماعی، ترجمه حسین شکرکن، مباحث تقلید و الگو.
- ↑ «بی‌گمان فرستاده خداوند برای شما نمونه‌ای نیکوست» سوره احزاب، آیه ۲۱.
- ↑ حسینی‌زاده و داوودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت، ص ۲۱.