آب در فقه اسلامی

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون آب است. "آب" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آب در قرآن - آب در حدیث - آب در فقه اسلامی - آب در فقه سیاسی - آب در معارف و سیره حسینی - آب در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آب (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

آنچه آب نامیده شود، هرچند به طور مَجاز

آب به لحاظ ماهیّت آن به مطلق و مضاف، به لحاظ انفعال و عدم انفعالِ به نجاست به کثیر و قلیل و به لحاظ عوارض خارجی به مشکوک و غیر مشکوک، مشتبه و غیر مشتبه و مستعمل و غیر مستعمل تقسیم می‏‌شود.

طهارت و نجاست: آب مطلق، پاک و پاک کننده هر چیز نجسی است که قابل پاک شدن است، و نیز بر طرف کننده حدث می‌‏باشد. آب با تغییر رنگ، بو یا مزه آن به سبب نجاست نجس می‏‌شود. آب قلیل بنابر مشهور با ملاقاتِ نجاست نیز نجس می‏‌گردد

عبادات: وضو و غسل جز با آب صحیح نیست. ادرار کردن در آب، مکروه است. نماز گزاردن در گذرگاه آب و نیز آب بستن به منطقه دشمن در حال جهاد کراهت دارد. به قول مشهور، فروبردن سر در آب برای روزه‏دار در روزه واجب معیّن و نیز قضای روزه ماه رمضان در بعد از ظهر، حرام است؛ لیکن در بطلان روزه به آن اختلاف است

تملّک: آب‌های عمومی، مانند دریاها که همگان در بهره‏‌برداری از آن یکسانند، از مشترکات و با حیازت تملّک‏پذیر است. همچنین به قول مشهور، کندن چاه در زمین مباح به قصد تملّک یا در ملک خود، سبب تملّک آب آن می‏‌شود. آبهای مباح، مانند چشمه و باران که در جوی‌های شخصی جمع می‏‌شود، به قول مشهور از آنِ مالک آن است

خرید و فروش: فروختن آب با پیمانه، وزن یا مشاهده در صورت محصور بودن، مانند آب حوض جایز است؛ لیکن در صحّت خرید و فروش مثل آب چاه که دارای جوشش است و دائم آب تازه با آب قبلی مخلوط می‏‌شود اختلاف است. در آب، ربا نیست.

نوشیدن: برای نوشیدن آب آدابی ذکر شده است، مانند گفتن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، نشسته نوشیدن در شب و ایستاده نوشیدن در روز

مزارعه: از شرایط صحّت عقد مزارعه، قابلیّت زمین برای بهره‏‌برداری به دلیل داشتن آب ـ هرچند به امکان رساندن آب چشمه یا نهر به آن ـ است

حیوان: دادن آب به حیوان پیش از ذبح آن مستحب است. عرضه آب بر حیوان هنگام رسیدن به آب از حقوق چارپا بر صاحبش شمرده شده است .

آب اِستِنجاء

آب به کار رفته در تطهیر مخرج ادرار و مدفوع.

آب قلیل هرچند ـ بنابر مشهور ـ به مجرّد ملاقات با نجاست نجس می‏‌شود، لیکن آب استنجاء با شرایط زیر پاک است:

1. عدم تغییر رنگ، بو یا مزه آب.
2. نرسیدن نجاستی از خارج به آن.
3. عدم تجاوز ادرار و مدفوع از محلّ خروج، بیش از حدّ متعارف.
4. خارج نشدن نجاستی دیگر غیر از ادرار یا مدفوع، مانند خون از مخرج.
5. بنابر قولی خالی بودن آب از اجزای مدفوع به گونه‌‏ای که دیده شود.
6. بنابر قول برخی، ریختن آب بر محل، قبل از رساندن دست به آن.

آب استنجاء، بنابر قولی نجس ولی مَعفُوّ و بخشوده است.

وضو و غسل با آب استنجاء جایز نیست. در جواز تطهیر چیز نجس با آب استنجاء ـ بنابر طهارت آن ـ اختلاف است. در این احکام، تفاوتی در آب استنجاء حاصل از شستن اول و دوم مخرج بول ـ بنابر قول به اعتبار تعدّد شستن ـ نیست .

آب انگور

احکام وضعی: بنابر قول مشهور آب انگور با جوشیدن، نجس و با بخار شدن دو سوم آن به وسیله آتش پاک می‏‌گردد. در پاک شدن آن با بخار شدن دو سوم به غیر آتش، مانند آفتاب اختلاف است. اگر آب انگور پس از جوشیدن سرکه شود پاک است.

گرو گذاشتن آب انگور صحیح است، لیکن اگر شراب شود از رهن خارج می‏‌گردد. اگر کسی آب انگور را غصب کند و در دست او شراب گردد، ضامن مثل یا قیمت آن ـ در صورت عدم امکان پرداختن مثل ـ است

احکام تکلیفی: نوشیدن آب انگور پیش از جوشیدن و نیز پس از بخار شدن دو سوم آن به وسیله آتش جایز است؛ لیکن پس از جوشیدن و پیش از بخار شدن دو سوم، حتّی بنابر قول به عدم نجاست آن، حرام است. در جواز نوشیدن آب انگور پس از بخار شدن دو سوم آن به غیر آتش، اختلاف است. به قول مشهور حدّ نوشیدن آب انگور جوشیده، حدّ شراب (هشتاد تازیانه) است.

به قول مشهور فروختن آب انگور به کسی که فروشنده می‌داند شراب درست می‏‌کند، مکروه است؛ امّا چنانچه فروشنده به این قصد بفروشد و یا در متن عقد شرط شده باشد حرام است. در جواز خرید و فروش آب انگور بعد از جوشیدن و پیش از بخار شدن دو سوم آن، اختلاف است .

آب باران

آب حاصل از ریزش باران.

آب باران از اقسام آب مطلق و در حال بارش در حکم آب جاری است؛ یعنی در ملاقات با نجاست، نجس نمی‏‌شود، مگر آنکه رنگ، بو یا مزه آن تغییر کند. نوشیدن آب باران و نیز باز کردن کام نوزاد با آن در صورت نبودن آب فرات، مستحب است

و در حال بارش در حکم آب جاری است؛ یعنی در ملاقات با نجاست، نجس نمی‏‌شود، مگر آنکه رنگ، بو یا مزه آن تغییر کند. نوشیدن آب باران و نیز باز کردن کام نوزاد با آن در صورت نبودن آب فرات، مستحب است .

آب بینی

درون بینی، باطن بدن محسوب می‏‌شود؛ بنابر این اگر آب بینی با خون تماس پیدا کند، ولی پس از بیرون آمدن از بینی، آلوده به خون نباشد پاک است.

فرو بردن اخلاط بینی در حال روزه اگر وارد فضای دهان نشود و به عمد نباشد، بلکه به قول مشهور حتّی اگر عمدی هم باشد روزه را باطل نمی‏‌کند. در اینکه فروبردن اخلاط پس از ورود به فضای دهان موجب بطلان روزه می‏‌شود یا نه، اختلاف است؛ امّا فروبردن آن پس از خروج از فضای دهان، موجب بطلان روزه می‏‌شود. خوردن آب بینی به جهت خبیث بودن آن حرام است

انداختن آب بینی در حال نماز و نیز در مسجد مکروه و پاک کردن مسجد از آن در حال نماز بدون انحراف از قبله، جایز است..

آب جاری

آب روانِ جوشیده از زمین، مانند آب چشمه و قنات.

به قول مشهور در تحقّق عنوان جاری، علاوه بر جریان، جوشیدن از زمین نیز شرط است. عدم اعتبار جوشش و کفایت جریان غالبی به دلیل اتّصال به منبعی و نیز عدم اعتبار جریان فعلی و کفایت جوشش از زمین، دیگر اقوال در باره آب جاری‌‏اند

آب جاری از اقسام آب مطلق است که از احکام آن در باب طهارت و زکات سخن گفته شده است.

آب جاری ـ هرچند کمتر از کرّ باشد ـ به ملاقات نجاست نجس نمی‏‌شود، مگر آنکه بو، رنگ یا مزه آن بر اثر نجاست تغییر کند. در صورت نجاست، پاک شدن آن به زوال بو، رنگ و مزه نجاست است ـ هرچند زوال به خودی خود باشد ـ مشروط به اینکه با آب تازه که از مادّه خارج می‏‌شود، مخلوط گردد. در حصول طهارت بدون آمیختگی، اختلاف است. حکم آب راکدِ متّصل به جاری نیز چنین است

آبی که از زمین می‏جوشد امّا جریان ندارد، در نجس نشدن به ملاقات نجاست بنابر مشهور حکم آب جاری را دارد، هرچند کمتر از کرّ باشد

زکات غلاّتِ (گندم، جو، خرما و کشمش) آبیاری شده با آب جاری یک دهم است. .

آب چاه

آب حاصل از کندن گودال عمیق.

از آن در باب طهارت و احیاء موات سخن گفته شده است.

آب چاه از اقسام آب مطلق به شمار می‌‏رود.

طهارت و نجاست: در اینکه آب چاه حکم آب جاری را دارد تا با ملاقات نجاست، نجس نشود یا نه، بین قدما و متأخران اختلاف است. مشهور قدما قول دوم را اختیار کرده و رسیدن نجاست به آب چاه را موجب نجس شدن آن دانسته‏‌اند؛ لیکن مشهور متأخران قول اوّل را برگزیده‌‏اند.

چگونگی تطهیر: بنابر قول به نجس شدن آب چاه با ملاقات نجاست، برای کشیدن آب به منظور تطهیر آن، اندازه‌‏های متفاوتی ذکر شده است؛ لیکن بنابر قول مشهور متأخّران ـ مبنی بر عدم نجاست آب چاه با ملاقات نجس ـ در اینکه کشیدن آب از چاه تعبّداً واجب است یا مستحب می‌‏باشد، اختلاف است. مشهور متأخران، آن را مستحب می‌‏دانند

مالکیّت: اگر کسی چاهی را به قصد تملّک در زمین مباح حفر کند، در صورت رسیدن به آب ـ بنابر قول مشهور ـ مالک آب آن می‏‌شود.

بیع: در صحّت فروش آب موجود در چاه و نیز فروش آب آن برای همیشه، اختلاف است. منشأ اختلاف در اوّلی، عدم امکان تحویل آب موجود هنگام معامله به جهت مخلوط شدن با آب تازه و در دومی، جهالت مقدار آب است .

آب خالص

آب غیر آمیخته با چیزی دیگر.

یکی از غسل‌های سه گانه میّت غسل با آب خالص است که از آن به «آب قراح» تعبیر می‏‌شود و مراد از آن آبی است که با سدر یا کافور مخلوط نباشد.

اگر سدر و کافور پیدا نشود، یا استعمال آن از نظر شرع ممنوع باشد ـ همچون میّت مُحرم که غسل دادن او با آب مخلوط به کافور جایز نیست ـ به جای غسل با آب سدر و کافور با آب خالص غسل داده می‏‌شود.

آب دهان

تکلیفی: فرو بردن بزاق برای روزه‏‌دار جایز است. بیرون انداختن آب دهان در حال نماز، انداختن آن در مسجد، پاک کردن آیات قرآن و‌تر کردن نخ‌های مورد نیاز جهت دوختن کفن، با آب دهان کراهت دارد. در حلّیت یا حرمت خوردن بزاق دیگری اختلاف است.

وضعی: آب دهان مسلمان پاک و آب دهان کافر و حیوانات نجس العین (سگ و خوک) نجس است. بنابر قول برخی، ظرفی که با آب دهان سگ نجس شده، باید پیش از شستن خاک مال گردد. نماز در لباسی که آغشته به آب دهان حیوان حرام گوشت باشد، باطل است.

روزه با فرو بردن بزاقِ خارج شده از فضای دهان یا بزاق دیگری در صورت مستهلک نشدن آن در آب دهان روزه‌‏دار، باطل می‏‌شود. با خوردن چیز نجس، آب دهان نجس نمی‏‌شود، از این‏رو، اگر پس از خوردن آن، بزاق با لباس یا بدن تماس پیدا کند موجب نجس شدن آن نمی‏‌گردد، مگر آنکه اجزای نجس با آن باشد .

آب راکد

آب ثابت، مقابل آب جاری.

آب راکد اگر به اندازه کرّ باشد، آب کرّ به شمار آمده و احکام آن را داردو اگر کمتر از آن باشد، آب قلیل به شمار می‏‌آید و احکام آن را دارد ، مگر آنکه به منبع کرّ یا آب جاری متّصل باشد که در این صورت، همچون آب جاری با ملاقات نجاست، نجس نمی‏‌شود. ادرار کردن در آب، بویژه آب راکد، مکروه است. .

آب زمزم

آب چاهی معروف نزدیک کعبه.

در روایات از آب زمزم به بهترین آب روی زمین و داروی هر درد یاد شده است و احکام آن در باب طهارت و حج آمده است.

نوشیدن آب زمزم، بلکه بسیار نوشیدن آن، بویژه پیش از سعی و پس از طواف وداع مستحب است. نیز برای مُحرم مستحب است پیش از سعی، پس از نوشیدن آب زمزم، یک یا دو سطل از آن را بر سر و بدن خود بریزد و دعای وارد شده را بخواند و افضل آن است که خود، آب را بردارد نه دیگری. همچنین بردن آب زمزم به عنوان هدیه و درخواست هدیه دادن آن و نیز شستن کفن با آن مستحب است .

آب سرد

مقابل آب گرم.

اگر وضو و غسل با آب سرد ضرر قابل توجّهی داشته باشد ـ مانند اینکه موجب بیماری یا شدّت آن شود ـ و تهیّه آب گرم نیز ممکن نباشد، باید تیمّم کرد. نوشیدن آب سرد و ریختن آن بر بدن در حمّام، مکروه و ریختن آن روی پاها هنگام بیرون آمدن از حمّام، مستحب است.

آب غسل

آب به کار رفته برای غسل.

آب غسل باید پاک، مطلق و مباح باشد و در شست و شوی نجس به کار نرفته باشد

کسی که برای غسل آب در اختیار ندارد واجب است در صورت امکان، با خریدن و قرض کردن، آن را تهیّه کند. در اینکه تهیّه آب غسل همسر در غسل‌های جنابت، حیض و نفاس و درصورت نیاز، گرم کردن آن، بر عهده شوهر است یا نه، اختلاف است. مستحب است آب غسل ترتیبی به اندازه یک صاع (تقریبا سه کیلوگرم) باشد.

آب غصبی

آب تصرف شده بدون رضایت صاحب آن.

احکام آب غصبی به تکلیفی و وضعی تقسیم می‏‌شود:

تکلیفی: هر گونه تصرّف در آب غصبی، مانند تطهیر نجس، وضو و غسل با آن و نیز نوشیدن آن، حرام است. اگر به اجمال علم حاصل شود که آبِ موجود یا نجس است یا غصبی، نوشیدن آن و وضو و غسل با آن جایز نیست؛ امّا اگر به اجمال بداند که آب یا مضاف است یا غصبی، تنها نوشیدن آن جایز است. کسی که به اجمال می‌داند آبِ یکی از چند ظرف موجود غصبی است، باید از همه دوری کند

وضعی: شی‏ء نجس با آب غصبی پاک می‏‌شود. وضو و غسل با آب غصبی به عمد (اختیار بدون اکراه) و با علم به غصبی بودن و حرمت تصرف در آن باطل است، و در صورت جهل به موضوع (غصب) یا حکم (حرمت)، به قول مشهور باطل نیست، مگر آنکه در جهل به حکم، جاهل مقصّر باشد که به نظر مشهور ملحق به‏صورت علم وعمد است.

آب فرات

آب نهر معروف.

احکام آن به مناسبت در بابهای طهارت، نکاح و احیاء موات آمده است.

آب فرات، مانند سایر نهرهای بزرگ از آبهای عمومی به شمار می‏رود و ملک کسی نیست. .تبرّک به آب فرات،. باز کردن کام نوزاد، غسل کردن و شستن کفن با آن مستحب است.

آب قلیل

مقابل آب کثیر

به آبی که نه جاری و نه در حکم آن و نیز کمتر از کرّ است، آب قلیل گفته می‏‌شود و از آن در باب طهارت بحث شده است.

آب قلیل از اقسام آب مطلق و پاک کننده است و به قول مشهور با ملاقات نجاست یا متنجّس، نجس و با اتّصال به آب کرّ، جاری یا باران و آمیخته شدن با آنها پاک می‏‌شود. در کفایت صرفِ اتّصال بدون آمیختگی، اختلاف است. اگر آب قلیل از بالا به پایین یا با فشار از پایین به بالا جریان داشته باشد، تماس قسمت پایین در اوّلی و قسمت بالا در دومی با نجاست، موجب نجاست قسمت دیگر نمی‏‌شود؛ زیرا در هر دو صورت، آن بخش از آب که با نجس ملاقات کرده و بخش دیگر که با نجس در تماس نیست، به نظر عرف دو آب شمرده می‏‌شود.

بنابر مشهور، تطهیر لباس و بدنی که با ادرار ـ جز ادرار پسر بچّه شیر خوار ـ نجس شده، با آب قلیل منوط به تحقق امور ذیل است:

1. دو بار شستن.
2. فشردن لباس، فرش و مانند آن برای خروج غساله.
3. ریختن آب بر نجس، نه شستن چیز نجس در آب.

در اینکه در تطهیر ظرف متنجّس به غیر ولوغ با آب قلیل، سه بار شستن شرط است یا نه، اختلاف است. معروف میان معاصران، قول نخست است. .

آب کثیر

مقابل آب قلیل.

فقیهان عنوان آب کثیر را درباره آب غیر قلیل به کار برده‌‏اند که شامل آبهای کرّ، جاری، باران، چشمه، چاه و حمّام می‏‌شود. گاه آب کثیر مقابل آب جاری به کار می‏رود که مراد از آن آب کُرّ است.

از این عنوان در باب طهارت بحث شده است.

آب کثیر مطلق به ملاقات نجاست نجس نمی‏‌شود، مگر آنکه رنگ، بو یا مزه آن به نجاست تغییر کند. آب نجس ـ اعم از قلیل و کثیر ـ با اتّصال به آب کثیر در صورت آمیختگی با آن و زوال تغیّر پاک می‏‌شود. در حصول طهارت بدون امتزاج اختلاف است. به قول مشهور، چیز نجس با یک بار شستن در آب کثیر پاک می‏‌شود. مشهور متأخّران در تطهیر شی‏ء نجس ـ مانند لباس ـ با آب کثیر، فشردن و خروج غساله را معتبر نمی‏دانند. .

آب کُرّ

مقدار مشخّصی از آب.

آب کُرّ اندازه مشخّصی از آب مطلق است که با ملاقات نجاست، نجس نمی‏‌گردد.

از آن در باب طهارت بحث شده است.

آب کرّ نزد مشهور فقیهان، مقدار آبی است که اگر در ظرفی که هر یک از درازا، پهنا و گودی آن سه وجب و نیم معمولی است بریزند آن را پر کند. از این‏رو، مجموع مساحت آب کرّ ۴۲ و هفت هشتم وجب است. مساحتهای ۳۶ و ۲۷ وجب نیز گفته شده است. وزن آن ۷۴۰/۳۷۶، ۳۷۷، و ۳۸۴ کیلوگرم و غیر آن ذکر شده است. برخی گفته‏اند: اگر مقدار وزن آب ۴۸۰ کیلو گرم باشد، طبق نظر تمامی فقها آب، کُرّ است.

کرّ بودن آب با یقین انسان یا خبر دادن دو مرد عادل ثابت می‏‌شود. در کفایت اِخبار یک مرد عادل بلکه ثقه اختلاف است.

آب کرّ از اقسام آب مطلق و پاک کننده است و با ملاقات نجاست، نجس نمی‏‌شود، مگر آنکه رنگ، بو یا مزه آن بر اثر ملاقات با نجاست تغییر کند. در این صورت، پاک شدن آن منوط به زوال تغیّر و اتّصال به آب کثیر دیگر و آمیختگی با آن است. در حصول طهارت به مجرّد اتّصال، بدون امتزاج اختلاف است.

چیز نجس با یک بار شستن در آب کرّ پاک می‏‌شود. در لزوم تعدّد شستن برای تطهیر چیز نجس شده به ادرار و نیز ظرف نجس، و وجوب فشردن اشیای نجسی مانند لباس که آب در آنها نفوذ می‏‌کند، جهت خارج شدن غساله آن اختلاف است. قول مشهور در دو مورد اول (نجس شده به ادرار و ظرف نجس) و نیز مشهور متأخّران در مورد اخیر، عدم لزوم تعدّد است.

اگر در بقای کرّ بودن آبی‌شک شود، حکم کرّ و اگر در رسیدن آبی قلیل به مقدار کرّ شک شود، حکم آب قلیل را دارد. .

آب گرم

آب گرم شده و یا آب گرم معدنی.

از آن به هر دو معنا و به مناسبت در باب طهارت و اطعمه و اشربه سخن گفته شده است.

غسل دادن میّت با آب گرم شده با آتش، و نیز وضو و غسل، بلکه بنابر قولی، هر گونه استفاده، مانند نوشیدن و شست وشوی بدن با آب ظرفی که با تابش آفتاب گرم شده، و نیز استفاده از آبهای گرم معدنی جهت درمان یا نوشیدن مکروه است.

آب لوله

آب جاری در لوله.

آب لوله در صورت اتّصال به منبعی که به اندازه کرّ است، حکم آب کرّ را دارد و با ملاقات نجاست، نجس نمی‏‌شود. اگر پس از علم به اتّصال آب لوله به منبع، در بقای اتّصال آن شک شود، حکم صورت اتّصال را دارد.

آب مستعمل

آب به کار رفته در وضو، غسل یا شست و شوی چیز نجس.

آب مستعمل در وضو و نیز غسل مستحب، پاک و پاک کننده و وضو گرفتن و غسل کردن با آن جایز است. آب به کار رفته در غسلی که رافع حَدَث اکبر است، مانند غسل جنابت، پاک است و می‏توان با آن چیز نجس را شست؛ لیکن در اینکه رافع حَدَث اصغر و اکبر می‌‏باشد ـ تا وضو و غسل با آن صحیح باشد ـ یا نه، اختلاف است. قول اشهر، که به مشهور متأخرّان نیز نسبت داده شده، رافع بودن آن است.

اختلاف یاد شده در صورتی است که شخص با آب قلیل غسل کرده باشد؛ امّا اگر با آب کثیر غسل کند، اختلافی در رافع بودن آن نیست. آب مستعمل در تطهیر چیز نجس که از آن به غُساله نیز تعبیر می‏‌شود، دو قسم است:

1. آب به کار رفته در استنجاء که با شرایطی پاک است.
2. آب به کار رفته در تطهیر سایر اشیای نجس که در پاک بودن آن اختلاف است.

آب مشتبه

آب اشتباه شده با آب دیگر از حیث اطلاق و اضافه، کرّ و قلیل بودن، طهارت و نجاست یا اباحه و حرمت.

تفاوت آب مشتبه با آب مشکوک، وجود علم اجمالی در اوّلی و نبود آن در دومی است. از این عنوان در باب طهارت سخن گفته شده است.

اقسام شبهه: شبهه در آب، یا محصور است، مانند اشتباه یک ظرف آب نجس در بین ده ظرف مورد ابتلا، یا غیر محصور مانند اشتباه یک ظرف میان ظرفهای بسیار که همه آنها در شرایط عادی مورد ابتلا نیستند، یا اجتناب از همه موجب عسر یا حرج است و یا احتمال آن به جهت کثرت اطراف شبهه به قدری ضعیف است که عقلا به آن اعتنا نمی‏کنند.

انواع اشتباه: اشتباه آب از جهات زیر محتمل است:

۱. طهارت و نجاست: به قول مشهور اجتناب از همه آبهای مشتبه از حیث نجاست در شبهه محصور واجب است و شستن چیز نجس و نیز وضو و غسل با آن جایز نیست

اگر آب دیگری جز دو آب مشتبه وجود نداشته باشد، به نظر مشهور فقها ـ بلکه ادّعای اجماع بر آن شده که ـ تیمّم واجب است. برخی تیمّم را واجب ندانسته و گفته‏اند: مکلّف بین تیمّم و گرفتن وضو با یکی از دو آب و خواندن نماز، سپس تطهیر مواضع وضو با آب دیگر و گرفتن وضو و خواندن نمازی دیگر مخیّر است.

اگر یکی از دو آب مشتبه بریزد، وجوب اجتناب از دیگری به قوّت خود باقی است. به قول مشهور، تماس چیزی مانند لباس یا بدن با یکی از دو آب مشتبه در صورتی که حالت قبلی آب، نجاست نبوده، موجب نجس شدن آن نمی‏‌شود، بلکه محکوم به طهارت است.

در شبهه غیر محصور، در هیچ یک از موارد یاد شده اجتناب از همه اطراف واجب نیست؛ لیکن در اینکه استفاده از همه اطراف شبهه جایز است یا اجتناب از آن اندازه که به اجمال معلوم است ـ مانند یک ظرف در مثال مزبور ـ واجب است، اختلاف می‌‏باشد.

۲. اباحه و حرمت: اجتناب از آب مشتبه به لحاظ اباحه ـ مانند آب مباحی که با آب غصبی اشتباه شده ـ واجب است؛ لیکن چیز نجس اگر با آن شسته شود، پاک می‏‌گردد و وضو و غسل با آن از روی غفلت یا جهل، بنابر مشهور صحیح است. در صورت انحصار آب در آن دو، تیمّم واجب است. مصرف یکی از آبهای مشتبه ضمان آور نیست، مگر آنکه معلوم شود آن آب غصبی بوده است.

۳. کرّ و قلیل بودن: اگر یکی از دو آب موجود ـ که کرّ بودن یکی و قلیل بودن دیگری به اجمال معلوم است ـ به طور نا مشخص با نجاست ملاقات کند، در صورتی که هیچ یک قبلاً قلیل نبوده است، حکم به نجاست هیچ کدام نمی‏‌شود و اگر یکی به طور مشخص با نجاست ملاقات کند، در اینکه آن آب محکوم به نجاست است، مگر آنکه حالت قبلی آن کُرّ باشد و یا حتّی در صورت کُرّ نبودن حالت قبلی، محکوم به نجاست نیست، اختلاف است

۴. اطلاق و اضافه: اگر آب مضاف با آب مطلق مشتبه گردد در شبهه محصور، شخص باید وضو یا غسل را آن اندازه تکرار کند که یقین نماید با آب مطلق وضو گرفته یا غسل کرده است. در تطهیر چیز نجس با آب یاد شده نیز حکم همین است، امّا اگر شبهه غیر محصور باشد، در اینکه وضو و غسل با آن، حکم شبهه محصور را دارد یا آنکه وضو و غسل با هر یک از آبها صحیح می‌‏باشد، اختلاف است. اگر یکی از آن دو آب بریزد، با انحصار آب موجود به آن دو، در اینکه باید با آب موجود وضو بگیرد و نیز تیمّم کند یا می‏تواند به تیمّم بسنده کند، اختلاف است.

آب مشکوک

آب مشکوک از حیث اطلاق و اضافه، اعتصام و عدم آن، طهارت و نجاست و اباحه و حرمت. شک در آب از جهات یاد شده یا با علم به حالت سابق است یا بدون علم. آب مشکوک در صورت نخست، حکم حالت سابق را دارد العروة الوثقی، ج۱،ص:۴۹ و حکم صورت دوم آن، به اختلاف موارد، متفاوت است.

آب مشکوک بین اطلاق و اضافه، نه مطلق به شمار می‏رود، نه مضاف. بنابراین، رافع حدث و پاک‏کننده نجس نیست و اگر آب، قلیل باشد با ملاقات نجاست، نجس می‏‌شود و اگر به اندازه کرّ باشد نجس نمی‏‌شود. البته برخی در این صورت نیز حکم به نجاست کرده‏اند. اگر کسی جز آب مشکوک بین اطلاق و اضافه، دراختیار نداشته باشد، در اینکه باید برای نماز تیمّم کند یا بین تیمّم و وضو جمع نماید، اختلاف است. در اینکه آب مشکوک از حیث دارا بودن منبع ـ که سبب اعتصام و عدم انفعال آن به نجاست است ـ و نیز از حیث کرّ و قلیل بودن، با ملاقات نجاست نجس می‏‌شود یا نه، اختلاف است. آبی که طهارت و نجاست آن مشکوک است، حکم آب طاهر و آبی که مباح بودن آن مشکوک است، حکم آب مباح را دارد.

آب مُضاف

آب آمیخته با چیزی یا گرفته شده از چیزی.

در فقه به آبی مضاف گفته می‏‌شود که با چیزی مانند گِل، آمیخته یا از چیزی مانند گُل و میوه، گرفته شده باشد. مقابل آن، آب مطلق است. از آن در باب طهارت بحث شده است.

آب مضاف در صورت پاک بودن اصل آن، پاک است، امّا پاک کننده نجس و برطرف کننده حدث نیست. آبی که پیش از این مضاف بوده و هم اکنون معلوم نیست مطلق شده یا نه، مضاف محسوب می‏‌شود. آب مضاف با ملاقات نجاست نجس می‏‌شود، هرچند زیاد باشد؛ ولی چنانچه با فشار از بالا به پایین یا از پایین به بالا ـ مانند فوّاره ـ در جریان باشد، با نجس شدن بخش پایین درصورت نخست و بخش بالا در صورت دوم، بالا و پایین آن نجس نمی‏‌شود؛ زیرا به نظر عرف، بالا و پایین آن، دو آب به شمار می‏رود

آب مضافِ نجس با تبدیل شدن به بخار بنابر قول برخی پاک می‏‌شود. در نتیجه آب حاصل از تبخیر پاک خواهد بود. همچنین درصورت استهلاک در آب کرّ یا جاری به گونه‏ای که دیگر به آن مضاف گفته نشود، پاک می‏‌گردد؛ گرچه تعبیر به پاک شدن دراین فرض خالی از مسامحه نیست؛ زیرا آب مضاف در این صورت، عنوان آب کرّ یا جاری را پیدا می‏‌کند و از مضاف بودن خارج می‏‌شود .

آب مطلق

آب بدون اضافه و قید.

آب مطلق در قبال آب مضاف، به مایعی گفته می‏‌شود که عنوان «آب» بدون قید و اضافه برآن صادق باشد. از این عنوان در باب طهارت سخن گفته شده است.

اقسام: برخی، آب مطلق را به سه قسمِ جاری، محقون و چاه و محقون را به کرّ و قلیل تقسیم کرده‏‌اند. برخی دیگر، آن را به پنج قسمِ کرّ، قلیل، جاری، باران و چاه تقسیم نموده‏اند. عدّه‏ای نیز برای آب مطلق، شش قسم: جاری، جوشنده غیر جاری، چاه، باران، کرّ و قلیل ذکر کرده‏‌اند.

برخی فقها از آنجا که فایده و اثری در تکثیر اقسام آب مطلق ندیده‏‌اند، آن را به اعتبار اعتصام (منفعل نشدن به ملاقات نجاست) و عدم اعتصام به دو قسمِ معتصم و غیر معتصم تقسیم کرده‏‌اند. قسم اول شامل آب کرّ و هر آبی می‏‌شود که از منبع و مادّه برخوردار است، مانند آب جاری، چشمه و غیر آن دو، و قسم دوم منحصر به آب قلیل است.

سرانجام، برخی دیگر، به اعتبار مادّه داشتن (یعنی داشتن منبع جوشان همچون چشمه یا غیرجوشان همچون منبع آب که آب از آن در لوله‏‌ها جریان می‌‏یابد، در صورتی که به قدر کرّ باشد) و مادّه نداشتن، آن را به آب دارای مادّه و آب بدون مادّه تقسیم کرده و آب کرّ و قلیل را از اقسام قسم دوم دانسته‏اند.

احکام: آب مطلق، پاک و پاک کننده، یعنی بر طرف کننده حدث و نجاست چیز نجس است. آب مطلق، اگر معتصم باشد با ملاقات نجاست، نجس نمی‏‌شود، مگر آنکه رنگ، بو یا مزه آن به سبب نجاست تغییر کند و اگر معتصم نباشد (آب قلیل) به قول مشهور با ملاقات نجاست، نجس می‏‌شود.

آب مطلق با تبخیر از اطلاق خارج نمی‏‌شود، مگر آنکه با چیزی دیگر ممزوج و سپس تبخیر گردد. در این صورت اگر عنوان آب مضاف بر آن صدق کند، مانند گلاب، مضاف است

آب مطلقِ نجس با اتّصال به آب کرّ یا جاری و امتزاج با آن، پاک می‏‌شود.

همچنین در صورت نجس شدن به سبب تغیّر رنگ، بو یا مزه آن به نجاست، با زوال تغیّر به سبب اتّصال و امتزاج با آب پاک، پاک می‏‌گردد. در اینکه صرف اتّصال بدون امتزاج، در حصول پاکی آن کافی است یا نه، اختلاف است. اگر آب مطلق، دارای مادّه و منبع باشد، با از بین رفتن تغیّر به سبب اتّصال به مادّه و امتزاج با آب جدید، پاک می‏‌شود.

آبی که مطلق بوده و مضاف شدنش مشکوک است، مطلق محسوب می‏‌شود. آبی که مطلق یا مضاف بودنش و نیز پیشینه آن از حیث اطلاق و اضافه، معلوم نیست، حکم آب مطلق را ندارد

مطلق بودن آب وضو و غسل از شرایط صحّت آن دو است.

آب مُقَطّر

آب حاصل از تبخیر.

از آن به مناسبت در باب طهارت سخن رفته است.

آب، پیش از تبخیر یا مطلق است یا مضاف و یا نجس. تبخیر شده آب مطلق مطلق است

در تبخیر شده آب مضاف سه قول است.

1. آب مضاف است.
2. ملاک، صدق عنوان مضاف یا مطلق است.
3. اگر همه آن تبخیر می‏‌شود ـ مانند گلاب ـ آب مضاف است، وگر نه ـ مانند آب گل آلود که اجزای گِل تبخیر نمی‏‌شود ـ آب مطلق است.

در اینکه آب نجس با تبخیر و تبدیل بخار به آب جدید پاک می‏‌شود یا نه، اختلاف است. منشأ آن، اختلاف در تحقّق استحاله با تبخیر است، که بنابر قول به تحقّق، پاک است.

آب نجس

(آب مُتنجِّس): آب نا پاک.

آب نجس آبی است که استفاده از آن در اموری همچون آشامیدن، وضو و غسل که مشروط به طهارت است، جایز و صحیح نیست.

از آن در باب طهارت بحث شده است.

آب قلیل بنابر قول مشهور به صرف ملاقات با نجس، نجس می‏‌شود؛ ولی آب کثیر با حصول تغیّر به نجاست در یکی از سه وصف رنگ، بو یا طعم، نجس می‏‌شود.

احکام: استفاده از آب نجس در اموری مانند وضو و غسل که در آنها پاکی شرط است، صحیح نیست و وضو و غسل با آن باطل است. همچنین چیز نجس شده با آن پاک نمی‏‌شود.

آشامیدن آب نجس در غیر حال اضطرار حرام است. به قول مشهور، آردی که با آب نجس خمیر شده، با تبدیل‏شدن به نان پاک نمی‏‌شود.

کیفیّت تطهیر: آب ناپاک با اتّصال به کثیر و آمیخته شدن با آن همراه با زوال تغیّر ـ در صورت تغیّر اوصاف ـ پاک می‏‌شود. در پاک شدن آن به صرف اتّصال، بدون آمیختگی اختلاف است. آب نجس شده به سبب تغیّر ـ گرچه به اندازه کرّ باشد ـ با زوال تغیّر پاک نمی‏‌شود، مگر آنکه زوال تغیّر به سبب اتّصال به منبع باشد، مانند آب چاه و چشمه و یا پس از برطرف شدن تغیّر، به آب کرّ یا جاری متّصل شود. .

آب وضو

آب قابل استفاده برای وضو.

شرایط آب وضو و نیز احکام آن همانند آب غسل است.

مستحب است آب وضو به اندازه یک مُدّ (حدود ۷۵۰ گرم) باشد .

جستارهای وابسته

منابع

1. هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت

پانویس