بحث:آیا اعتقاد به علم غیب امام غلو است؟ (پرسش)

پاسخ اجمالی

معناشناسی

غیب و علم غیب

معنای لغوی

«غیب» در لغت به امری که از حس (باطنی و ظاهری) پوشیده باشد، اطلاق شده است، خواه آن چیز هم اکنون تحقق یافته باشد یا بعد از این تحقق پیدا کند؛ ‌این واژه در مقابلِ شهود (شهادت) است به‌ معنای چیزی که با حواس قابل درک باشد. بنابراین معنای لغوی، اگر در کاربری عرفی عام - و نه اصطلاحی - «علم غیب» گفته شود، یعنی: «علم به هر چیزی که غایب از حواس بشری باشد»؛ چه علومی که قرآن و حدیث و کتب مفسران و متکلمان آن را «علم غیب» نامیده است و چه علومی که قرآن و حدیث و این کتب آن را «علم به غیب» نمی‌نامند.

معنای اصطلاحی

غیب در دایره‌ای خارج از عرف عام اهل لغت، اصطلاحی است که هم در قرآن کریم و حدیث معصومان از آن یاد شده و هم در آثار تفسیری و اعتقادی:

1. اصطلاح قرآن و حدیث: واژه «غیب» در کاربری‌های آیات قرآن کریم و روایات، دو استعمال دارد؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس) و دیگری: معنایی خاص‌تر از معنای لغوی است که تنها شامل اموری می‌‌شود که خدای متعال آگاهی از آنها را تنها به خود اختصاص داده و احدی از مخلوقاتش اعم از انبیاء، ملائکه و غیر ایشان را نیز از آن مطلع نکرده است که اصطلاحاً به آنها، «امور مستأثر» می‌‌گویند. اما واژه «علم غیب» در استعمالات قرآنی برای علم به هر غیبی اطلاق نشده است؛ بلکه به یکی از دو معنای ذیل آمده؛ کاربری اول: به علم ذاتی و استقلالی به امور غیبی؛ یعنی: علمی که از کسی گرفته نشده (علم غیر مستفاد) و کاربری دوم: به خصوص علوم مختص به خدای تبارک و تعالی که در تعبیر روایات، علم مستأثر نامیده شدند. در این اصطلاح، علم به غیب فقط به علوم اختصاصی خداوند متعال (علم مکنون و مستأثر) که ذاتی بوده و اکتسابی نیستند اطلاق می‌شود و به علم دیگران اگرچه به تعلیم الهی یا اعطای او باشد غیب گفته نمی‌شود.
2. اصطلاح مفسران و متکلمان: واژه «غیب» در آثار تفسیری و اعتقادی نیز به دو گونه استعمال شده است؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس). این معنا هم شامل غیب مطلق و غیب نسبی می‌‌شود و هم شامل غیب به معنای «امور مستأثر» و امور غیر آن. و دیگری: معنای خاص که تنها به اموری اشاره دارد که دانستن آنها فقط در اختیار خدای تبارک و تعالی است (امور مستأثر). اما واژه «علم غیب» در استعمالات مفسران و متکلمان به همان دو معنایی که در اصطلاح قرآنی گذشت استفاده شده است. بنابر این، علم غیب در کاربری اول خود گاهی به کیفیت خاصی از دانش اطلاق می‌شود که ذاتی و غیرتبعی بوده و از دیگران فراگیری نشده باشد (یعنی مستفاد نباشد) و در کاربری دوم خود گاهی به خصوص علوم خاص الهی اطلاق شده است؛ لذا در این اصطلاح (چه در کاربری اول و چه در کاربری دوم) نیز، علم به غیب، مختص ذات خداوند است و به علم غیر خدا - هرچند ویژه باشد - به صورت مطلق «علم غیب» گفته نمی‌شود؛ بلکه به طور شایع، از لفظ «اطلاع بر مغیبات» یا «اِخبار از غیب» استفاده کرده‌اند. البته این بدان معنا نیست که مفسران یا متکلمان علم غیب را در معنای لغوی استفاده نکرده‌اند و بی‌شک، در این کاربری لغوی، دقت علمی رعایت نشده و باعث ایجاد شبهه نیز گشته است.

غلو

«غلو»، در لغت به معنای زیاده‌روی، افراط، بالابردن و تجاوز از حد است و در اصطلاح قرآن، احادیث شریف و دانشمندان تفسیر و عقاید اسلام نزد همه مذاهب اسلامی به معنای افراط و فراتر از حد مشروع حرکت کردن؛ چه با افزایش چیزی یا مبالغه در آن؛ تا جایی که آن را از حدی که خدای متعال معین کرده است بالاتر ببرند؛ خواه در گفتار، کردار، یا پندار (اعتقاد) باشد. یکی از بارزترین نمودهای غلو، گذشتن از حدّ و بالا بردن مرتبه پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) و یا غیر آنان به مرتبه خدایی یا شریک بودن با خدا در افعال اوست. این واژه به طور کلی در اصطلاح رجالیان و علمای ملل و نحل نیز در همین معنا به کار رفته است؛ هرچند هر یک از آنان در تعریف و بیان مصادیق این واژه موضع مختلفی گرفته‌اند. ضابطه غلو نیز گذشتن از حدی که خدای متعال آن را معین کرده یا بدان امر کرده است و به تعبیر قرآن همان طغیان است: وَلَا تَطْغَوْا فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي.

بنابر این، تجاوز از حد وحی به اینکه انبیاء و ائمه(ع) متصف به صفاتی شوند که خداوند برای آنها قرار نداده مانند: آفریدن، روزی‌دادن، میراندن و زنده کردن آفریده‏‌ها، یا تفویض (به معنای: واگذار کردن خدا امور خلق را به آنان و کنار رفتن و دخالت نکردن او در امور یاد شده)، همچنین: باور به خدایی یا الوهیت آنها (اعتقاد به اینکه سزاوار پرستش‌اند)، اعتقاد به حلول خدا در وجود آنها، برتر دانستن امامان از پیامبر خاتم، یا برابر دانستن مقام امامان(ع) با مقام آن حضرت؛ به گونه‏‌ای که رسالت و وساطت رسول خدا بین خدا و بندگان، آنان را دربرنگیرد، همه از مصادیق غلو به شمار می‌روند و کسی که به یکی از این امور معتقد باشد، «غالی» نام گرفته است.

اختلاف مسلمانان درباره غلو بودن یا غلو نبودن اعتقاد به آگاهی امامان از امور غیبی

در این باره، دو نظریه عمده وجود دارد:

نظریه نخست: غلو بودن اعتقاد به آگاهی امامان از امور غیبی (نظریه وهابیت و مقصره)

دیدگاه وهابیت درباره غلو بودن اعتقاد به آگاهی امامان از امور غیبی

همچنین ببینید: وهابیت

پیروان وهابیت و عده‌ای دیگر از همفکران ایشان با استناد به برخی آیات قرآن کریم و روایات نبوی، اصل علم به غیب را منحصر در خدای متعال و مختص او دانسته و معتقدند کسی غیر از او علم به غیب ندارد؛ اما منکر امکان اطلاع و آگاهی یافتن برخی برگزیدگان الهی اعم از انبیا و رسل و غیر ایشان توسط خدای متعال از غیب نبوده و حتی برای آن ادله‌ای را نیز اقامه می‌نمایند . با این حال این گروه آن هنگام که به آگاهی امامان اهل‌بیت(ع) از غیب و روایاتی که پیرامون اخبارات غیبی آنها صادر شده، می‌رسند، یا به کلی منکر اطلاع آنها از امور غیبی شده و روایات مذکور را تضعیف و توجیه می‌کنند و یا این اعتقاد را غلو شمرده و مدعیان آگاهی امامان(ع) از غیب را غالی و مشرک معرفی می‌کنند. . در مسأله علم غیر خداوند به غیب، شبهاتی خصوصاً از طرف وهابیت مطرح شده است. پیروان اندیشه وهابی ضمن پافشاری بر عقیده انحصار علم غیب به خداوند، باورمندی به آگاهی غیر خداوند از غیب را غلو، شرک و کفر می‌دانند. اشکال این است که اگر پیامبر(ص) و امامان(ع) علم به غیب دارند، چرا خداوند در آیات قرآن، آن را به خود اختصاص داده و از غیر خود نفی کرده است؟ شبهه دیگر این است که علوم غیبیه تنها از آن خداوند است؛ لذا ادعای آگاهی تام امامان(ع) از غیب، به منزله شریک دانستن آنان با خدای متعال در این صفت و بالاتر بردن آنها از جایگاه خویش است که این همان "غلو" است.

دیدگاه مقصره درباره غلو بودن اعتقاد به آگاهی امامان از امور غیبی

همچنین ببینید: مقصره

«مقصره»، شیعیانی هستند که صفات امامان را درک نکرده و ایشان را به صفات خاصی - مانند: عصمت، علم لدنی و آگاهی از امور غیبی - توصیف نمی‌کنند و از درک واقعی و صحیح مقام ائمه عاجز و قاصر مانده‌اند؛ به تعبیر حدیث منقول از امام سجاد(ع): «اَلَّذِينَ قَصَّرُوا فِي مَعْرِفَةِ اَلْأَئِمَّةِ»؛ یعنی: «مقصر کسانی هستند که در معرفت ائمه کوتاهی کرده‌اند». اصطلاح «مقصره» و «تقصیر» به دلیل به‌کارگیری آن در احادیث اهل بیت(ع) - از جمله امیرالمؤمنین(ع) - از دیرباز در بین شیعیان وجود داشته است. در ابتدا این صفت به دشمنان اهل بیت از بنی‌امیه و عثمانی‌ها اطلاق می‌شد، سپس بر شیعیان قاصر از درک مقام ائمه(ع) نیز گفته شد. از موضع‌گیری‌های اعتقادی این گروه، مشخص است که آنان در پیدایش اندیشه‌های شیعی مبتنی بر «عدم عصمت امام» و «متکی‌نبودن علم امام بر علم الهی» سهیم بوده و این گونه اعتقادات مغایر با نص صریح امامان اهل بیت(ع) را وارد کلام شیعه کرده‌اند. این تفکر در تاریخ فرق شیعی فراز و نشیب‌ها و همچنین شدت و ضعف‌ها دارد و طرفداران آن همواره خود را در مواجهه با پدیده شوم «غلو» می‌‌شمارند؛ لکن علی‌رغم اینکه از چاه افراط نجات یافتند، ولی به اعتقاد علمای امامیه آنان در چاه تفریط افتادند. به عنوان مثال:

• برخی از صاحبان این تفکر که در عصر شیخ مفید می‌‌زیستند اعتقاد داشتند امامان اهل بیت(ع) تعداد بالایی از احکام دینی را نمی‌دانند؛ تا زمانی که حقیقت آن احکام در دلهای آنها الهام شود و اینکه در تحصیل احکام شرعی از گمان و رأی خود بهره می‌‌جستند.
• برخی دیگر از شیعیان طرفدار این اندیشه - با وجود ادله عقلی یا نقلی معتبر - آگاهی امامان از امور غیبی را نپذیرفتند و اعتقاد به آن را غلو در دین شمردند.

دانشمندان امامیه در طول تاریخ - مانند شیخ مفید - با این رویکرد مقصر در شناخت امامان اهل بیت(ع) روبرو شدند و این اندیشه را به نقد علمی کشیدند.

نظریه دوم: غلو نبودن اعتقاد به آگاهی امامان از امور غیبی (نظریه امامیه)

در مقابل وهابیت و مقصره، پیروان مذهب امامیه اصل برخورداری معصومین(ع) از علوم فراطبیعی و غیرحسی که در برخی اصطلاحات و استعمالات از آن به علم غیب و در برخی استعمالات دیگر (اصطلاح لغوی و عرفی) به علم ویژه یاد می‌شود، غلو ندانسته و براین قول، سه نوع دلیل امکانی، عقلی و وقوعی اقامه کرده‌اند:

1. دلیل امکانی: اگر خداوند خودش مخلوقی خلق کرده و او را عالم و آگاه بر اعمال بشر کرده و در سائر صفات نیز او را به آخرین کمال که از تصوّر ما خارج است، نائل کرده باشد، این مسأله نه تنها به لحاظ عقلی ممکن است، بلکه معنای غلو نیز در این فرض منتفی است و از طرفی اگر خدای متعال به او برای اثبات حقّانیت خود قوۀ اعجاز مرحمت فرموده به طوری که با اذن پروردگار می‌تواند مرده زنده کرده و قبض روح نماید، چنانچه حضرت عیسی(ع) انجام می‌‌داده؛ لذا دیگر نمی‌توان گفت این فیض الهی فراتر از حق اوست.
2. دلیل عقلی: علوم خداوند ذاتی، ازلی، حقیقی و غیر مخلوق است و علوم مخلوقین ممکن، اعطایی، حادث و مخلوق. در علوم خدا تغییر، ممتنع و در علم خلق تبدل ممکن است. با توجه به خصوصیات این دو علم، دستیابی مخلوقین به علوم، به صورت کامل، جز اعطاء از جانب خداوند نیست، بنابراین غلوی در کار نیست.
3. دلیل وقوعی: این دلیل از دو مقدمه تشکیل شده است:
   1. قرآن کریم از آگاهی برگزیدگان الهی از برخی علوم مختص به خدا خبر داده است، با این حال براساس برخی آیات معصومین(ع) هیچ‌گونه استقلالی در کسب علوم ندارند و هر کمالی که به آن رسیده‌ از ناحیۀ خداوند بوده و هر مقام و عظمتی که دارند خداوند به آنها اعطاء کرده است، به طوری که خدای متعال اطاعت از آنها را در ردیف اطاعت از خود قرار داده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ..
   2. در برخی آیات قرآن کریم از مشاهده اعمال انسان‌ها توسط برخی از برگزیدگان الهی سخن به میان آمده است: يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُلْ لَا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ وَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ، وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. در آیه نخست خدای متعال به منافقان خبر می‌دهد که به زودی خداوند و پیامبرش اعمال شما را خواهند دید و آنگاه به سوی دانای پنهان و آشکار بازگردانده می‌شوند و در آیه دوم خداوند خطابش را به همه متوجه ساخته و می‌فرماید: بگو عمل کنید که خداوند و فرستاده او و مؤمنان اعمال شما را می‌بینند. در آیه دوم افزون بر اینکه مخاطبان عموم افرادند، دیدن اعمال آنان علاوه بر خداوند و پیامبر اکرم(ص) به مؤمنان نیز نسبت داده شده است.

مهمترین پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که این مشاهده در آخرت رخ می‌دهد یا در دنیا؟ به عبارت دیگر، اعمال مردم در قیامت به خداوند، پیامبر و مرمنان عرضه می‌شود و آنان از کارهای انسان‌ها آگاه می‌شوند یا اینکه این مشاهده و آگاهی مربوط به دنیاست؟ دسته‌ای از مفسرین معتقدند این مشاهده مربوط به دنیا و پیش از قیامت است زیرا با توجه به اینکه بخش دوم در هر دو آیه از بازگشت انسان‌ها به سوی خداوند خبر می‌دهند لذا بخش اول در این آیات، نمی‌تواند مربوط به آخرت باشد؛ چراکه در غیر این صورت بخش دوم که از علم خداوند در قیامت خبر می‌دهد، تکراری بی‌فایده خواهد بود. براین اساس باتوجه به آنچه گذشت، مقصود از فراز وَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ یا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ نمی‌تواند همان مشاهده و علم در قیامت باشد، ضمن اینکه دیدن اعمال پیش از قیامت با قرینه جمله ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ یا وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ که از مرگ انسان خبر می‌دهند، به اعمال انسان در دنیا اشاره دارد نه برزخ.

پرسش دیگر این است که مراد از "مؤمنان" در آیه دوم چه کسانی هستند؟ روشن است که مراد، همه مؤمنان نیستند بلکه گروه خاصی مقصود است؛ زیرا بالوجدان بسیاری از مؤمنان را می‌شناسیم که از کردارهای دیگران آگاهی ندارند و چنین علمی درباره مؤمنان عادی گزارش نشده است لذا قطعا گروه خاصی از مؤمنان مقصود آیه است که در روایات، امامان اهل بیت(ع) به عنوان مصادیق مؤمنان در این آیه نام برده شده‌اند.

حال می‌گوییم باتوجه به این دو مقدمه که برگزیدگان الهی اعم از انبیاء و ائمه(ع) براساس قرآن کریم، در کتار خدای متعال در همین دنیا توانایی آگاهی از اعمال مردم و دیدن آنها را دارند و از طرفی این آگاهی و هر کمالی که واجد آن هستند را از ناحیه خدای متعال و با اعطای او به دست آورده‌اند، اعتقاد به علم تام آنان به معنای مثلاً آگاهی از همه اعمال بندگان در دنیا، نه تنها غلو نیست بلکه مشکلی به لحاظ عقلی و عرفی نیز ندارد.

نتیجه‌گیری

در اینکه اعتقاد به علم غیب امام غلو شمرده می‌شود یا خیر، دو نظریه وجود دارد: پیروان وهابیت و عده‌ای دیگر از همفکران ایشان هر چند اصل علم به غیب را منحصر در خدای متعال و مختص او دانسته و معتقدند کسی غیر از او علم به غیب ندارد، اما منکر امکان اطلاع و آگاهی یافتن برخی برگزیدگان الهی اعم از انبیا و رسل و غیر ایشان نیز توسط خدای متعال از غیب نیستند. با این حال این گروه آن هنگام که به آگاهی امامان اهل‌بیت(ع) از غیب می‌رسند، این اعتقاد را غلو شمرده و مدعیان آگاهی امامان(ع) از غیب را غالی و مشرک معرفی می‌نمایند. در مقابل وهابیت، پیروان مذهب امامیه، اصل برخورداری معصومین(ع) از علوم فراطبیعی و غیرحسی که در اصطلاح لغوی از آن به علم غیب و در اصطلاخ قرآنی و حدیثی از آن به آگاهی از مغیبات یاد می‌شود، غلو ندانسته و بر این قول سه نوع دلیل امکانی، عقلی و وقوعی اقامه کرده‌اند.

پاسخ تفصیلی

معناشناسی

غیب و علم غیب

معنای لغوی

«غیب» در لغت به امری که از حس (باطنی و ظاهری) پوشیده باشد، اطلاق شده است، خواه آن چیز هم اکنون تحقق یافته باشد یا بعد از این تحقق پیدا کند؛ ‌این واژه در مقابلِ شهود (شهادت) است به‌ معنای چیزی که با حواس قابل درک باشد. بنابراین معنای لغوی، اگر در کاربری عرفی عام - و نه اصطلاحی - «علم غیب» گفته شود، یعنی: «علم به هر چیزی که غایب از حواس بشری باشد»؛ چه علومی که قرآن و حدیث و کتب مفسران و متکلمان آن را «علم غیب» نامیده است و چه علومی که قرآن و حدیث و این کتب آن را «علم به غیب» نمی نامند.

معنای اصطلاحی

غیب در دایره‌ای خارج از عرف عام اهل لغت، اصطلاحی است که هم در قرآن کریم و حدیث معصومان از آن یاد شده و هم در آثار تفسیری و اعتقادی:

1. اصطلاح قرآن و حدیث: واژه «غیب» در کاربری‌های آیات قرآن کریم و روایات، دو استعمال دارد؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس) و دیگری: معنایی خاص‌تر از معنای لغوی است که تنها شامل اموری می‌‌شود که خدای متعال آگاهی از آنها را تنها به خود اختصاص داده و احدی از مخلوقاتش اعم از انبیاء، ملائکه و غیر ایشان را نیز از آن مطلع نکرده است که اصطلاحاً به آنها، «امور مستأثر» می‌‌گویند. اما واژه «علم غیب» در استعمالات قرآنی برای علم به هر غیبی اطلاق نشده است؛ بلکه به یکی از دو معنای ذیل آمده؛ کاربری اول: به علم ذاتی و استقلالی به امور غیبی؛ یعنی: علمی که از کسی گرفته نشده (علم غیر مستفاد) و کاربری دوم: به خصوص علوم مختص به خدای تبارک و تعالی که در تعبیر روایات، علم مستأثر نامیده شدند. در این اصطلاح، علم به غیب فقط به علوم اختصاصی خداوند متعال (علم مکنون و مستأثر) که ذاتی بوده و اکتسابی نیستند اطلاق می‌شود و به علم دیگران اگرچه به تعلیم الهی یا اعطای او باشد غیب گفته نمی‌شود.
2. اصطلاح مفسران و متکلمان: واژه «غیب» در آثار تفسیری و اعتقادی نیز به دو گونه استعمال شده است؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس). این معنا هم شامل غیب مطلق و غیب نسبی می‌‌شود و هم شامل غیب به معنای «امور مستأثر» و امور غیر آن. و دیگری: معنای خاص که تنها به اموری اشاره دارد که دانستن آنها فقط در اختیار خدای تبارک و تعالی است (امور مستأثر). اما واژه «علم غیب» در استعمالات مفسران و متکلمان به همان دو معنایی که در اصطلاح قرآنی گذشت استفاده شده است. بنابر این، علم غیب در کاربری اول خود گاهی به کیفیت خاصی از دانش اطلاق می‌شود که ذاتی و غیرتبعی بوده و از دیگران فراگیری نشده باشد (یعنی مستفاد نباشد) و در کاربری دوم خود گاهی به خصوص علوم خاص الهی اطلاق شده است. لذا در این اصطلاح (چه در کاربری اول و چه در کاربری دوم) نیز، علم به غیب، مختص ذات خداوند است و به علم غیر خدا - هرچند ویژه باشد - به صورت مطلق «علم غیب» گفته نمی‌شود؛ بلکه به طور شایع، از لفظ «اطلاع بر مغیبات» یا «اِخبار از غیب» استفاده کرده‌اند. البته این بدان معنا نیست که مفسران یا متکلمان علم غیب را در معنای لغوی استفاده نکرده‌اند و بی‌شک، در این کاربری لغوی، دقت علمی رعایت نشده و باعث ایجاد شبهه نیز گشته است.

غلو

غلو در لغت به معنای زیاده روی، افراط، بالابردن و تجاوز از حد خود است و در اصطلاح دینی به معنای افراط در عقیده و زیاده‌روی در اعتقاد به جایگاه و موقعیت اشخاص، فراتر از چیزی که شرع ترسیم کرده تعریف شده است. برخی هم آن را به "تجاوز از حد وحی به اینکه انبیاء و ائمه (ع) متصف به صفاتی شوند که خداوند برای آنها قرار نداده مانند: اعتقاد به اینکه خداوند امر عالم را به آنها واگذار نموده و خود کنار رفته یا اعتقاد به خدایی آنها داشته و آنها را از حدود بشریّت خارج کرده و به الوهیت داخل کند" و... معنا کرده‌اند.

این واژه به طور کلی در اصطلاح متکلمان، رجالیان و علمای ملل و نحل نیز در همین معنا به کار رفته است هر چند هر یک از آنان در تعریف و بیان مصادیق این واژه موضع مختلفی گرفته‌اند. بر اساس قرائن موجود در ادبیات این محققان، از باورهایی همچون «انکار مرگ امام»، «باور به خدایی او»، «عقیده به حلول خداوند در وجود او»، "قرار دادن انبیا و صالحان در مرتبه ربوبی" و "گرویدن به ایشان با اعتقاد به اینکه سزاوار پرستش‌اند"، به غلو تعبیر شده و کسی که به یکی از این امور معتقد باشد، "غالی" نام گرفته است.

دیدگاه‌های موجود درباره غلو بودن یا عدم غلو اعتقاد به علم تام معصوم (ع)

حال در اینکه اعتقاد به علم غیب امام غلو شمرده می‌شود یا خیر، دو نظریه وجود دارد:

١. غلو بودن اعتقاد به علم غیب معصوم

پیروان وهابیت و عده‌ای دیگر از همفکران ایشان با استناد به برخی آیات قرآن کریم و روایات نبوی، اصل علم به غیب را منحصر در خدای متعال و مختص او دانسته و معتقدند کسی غیر از او علم به غیب ندارد؛ اما منکر امکان اطلاع و آگاهی یافتن برخی برگزیدگان الهی اعم از انبیا و رسل و غیر ایشان توسط خدای متعال از غیب نبوده و حتی برای آن ادله‌ای را نیز اقامه می‌نمایند . با این حال این گروه آن هنگام که به آگاهی امامان اهل‌بیت(ع) از غیب و روایاتی که پیرامون اخبارات غیبی آنها صادر شده، می‌رسند، یا به کلی منکر اطلاع آنها از امور غیبی شده و روایات مذکور را تضعیف و توجیه می‌نمایند و یا این اعتقاد را غلو شمرده و مدعیان آگاهی امامان (ع) از غیب را غالی و مشرک معرفی می‌نمایند.

به عنوان نمونه:

1. بن باز که یکی از مفتیان وهابی است، بعد از ذکر شیعه به عنوان یکی از فرقه‌های منحرف و باطل می‌نویسد: «شیعه یکی از فرقه‌هایی است که عقایدش مخالف با اسلام و آن چیزی است که پیامبر(ص) آورده است. از جمله این عقاید باطل، اثبات صفات الوهی برای ائمه خود، ادعای علم غیب برای آنها و.... است».
2. علوی بن سقاف نیز که یکی دیگر از مفتیان وهابی است می‌نویسد: «شیعه به حدی در ائمه خود غلو کردند تا اینکه ائمه خود را فوق بشر فرض کردند و صفاتی به آنها نسبت دادند که به هیچ بشر دیگری نسبت نمی‌دهند، صفاتی که از مختصات الله است... یکی از این صفات ادعای آنها مبنی بر علم غیب ائمه خود است.... و خدا ما را از این کفر حفظ کند.
3. در سایت «المنهاج الاسلامیه» در مقاله‌ای که به قلم دکتر محمد باکریم نوشته شده موارد زیادی از مصادیق غلو بر شمرده شده که از جمله آنها مسأله «علم غیب ائمه»(ع) است وی این عقیده را را از اعتقادات غلوآمیز شیعیان دانسته و در این باره چنین آورده است: «از موارد غلو شیعیان این است که آنان گمان می‌کنند ائمه علم غیب می‌دانند. کلینی برای اثبات این مطلب و استدلال بر این مسأله بابی را در کتاب کافی باز کرده با این عنوان: باب اینکه ائمه، علم آن چه را پیش از این بوده و آنچه از این پس خواهد بود، می‌دانند و هیچ چیزی از آنان پوشیده نخواهد بود.

در مسأله علم غیر خداوند به غیب، شبهاتی خصوصاً از طرف وهابیت مطرح شده است. پیروان اندیشه وهابی ضمن پافشاری بر عقیده انحصار علم غیب به خداوند، باورمندی به آگاهی غیر خداوند از غیب را غلو، شرک و کفر می‌دانند. اشکال این است که اگر پیامبر (ص) و امامان (ع) علم به غیب دارند، چرا خداوند در آیات قرآن، آن را به خود اختصاص داده و از غیر خود نفی کرده است؟ شبهه دیگر این است که علوم غیبیه تنها از آن خداوند است، لذا ادعای آگاهی تام امامان (ع) از غیب، به منزله شریک دانستن آنان با خدای متعال در این صفت و بالاتر بردن آنها از جایگاه خویش است که این همان "غلو" است.

٢. غلو نبودن اعتقاد به علم غیب معصوم

در مقابل وهابیت پیروان مذهب امامیه اصل برخورداری معصومین (ع) از علوم فراطبیعی و غیرحسی که در برخی اصطلاحات و استعمالات از آن به علم غیب و در برخی استعمالات دیگر (اصطلاح لغوی و عرفی) به علم ویژه یاد می‌شود، غلو ندانسته و براین قول، سه نوع دلیل امکانی، عقلی و وقوعی اقامه کرده‌اند:

1. دلیل امکانی: اگر خداوند خودش مخلوقی خلق کرده و او را عالم و آگاه بر اعمال بشر کرده و در سائر صفات نیز او را به آخرین کمال که از تصوّر ما خارج است، نائل کرده باشد، این مسأله نه تنها به لحاظ عقلی ممکن است، بلکه معنای غلو نیز در این فرض منتفی است و از طرفی اگر خدای متعال به او برای اثبات حقّانیت خود قوۀ اعجاز مرحمت فرموده به طوری که با اذن پروردگار می‌تواند مرده زنده کرده و قبض روح نماید، چنانچه حضرت عیسی(ع) انجام می‌‌داده، لذا دیگر نمی‌توان گفت این فیض الهی فراتر از حق اوست.
2. دلیل عقلی: علوم خداوند ذاتی، ازلی، حقیقی و غیر مخلوق است و علوم مخلوقین ممکن، اعطایی، حادث و مخلوق. در علوم خدا تغییر، ممتنع و در علم خلق تبدل ممکن است. با توجه به خصوصیات این دو علم، دستیابی مخلوقین به علوم، به صورت کامل، جز اعطاء از جانب خداوند نیست، بنابراین غلوی در کار نیست.
3. دلیل وقوعی: این دلیل از دو مقدمه تشکیل شده است:
   1. قرآن کریم از آگاهی برگزیدگان الهی از برخی علوم مختص به خدا خبر داده است، با این حال براساس برخی آیات معصومین(ع) هیچ‌گونه استقلالی در کسب علوم ندارند و هر کمالی که به آن رسیده‌ از ناحیۀ خداوند بوده و هر مقام و عظمتی که دارند خداوند به آنها اعطاء کرده است، به طوری که خدای متعال اطاعت از آنها را در ردیف اطاعت از خود قرار داده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ..
   2. در برخی آیات قرآن کریم از مشاهده اعمال انسان‌ها توسط برخی از برگزیدگان الهی سخن به میان آمده است: يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُلْ لَا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ وَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ، وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. در آیه نخست خدای متعال به منافقان خبر می‌دهد که به زودی خداوند و پیامبرش اعمال شما را خواهند دید و آنگاه به سوی دانای پنهان و آشکار بازگردانده می‌شوند و در آیه دوم خداوند خطابش را به همه متوجه ساخته و می‌فرماید: بگو عمل کنید که خداوند و فرستاده او و مؤمنان اعمال شما را می‌بینند. در آیه دوم افزون بر اینکه مخاطبان عموم افرادند، دیدن اعمال آنان علاوه بر خداوند و پیامبر اکرم(ص) به مؤمنان نیز نسبت داده شده است.

مهمترین پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که این مشاهده در آخرت رخ می‌دهد یا در دنیا؟ به عبارت دیگر، اعمال مردم در قیامت به خداوند، پیامبر و مرمنان عرضه می‌شود و آنان از کارهای انسان‌ها آگاه می‌شوند یا اینکه این مشاهده و آگاهی مربوط به دنیاست؟ دسته‌ای از مفسرین معتقدند این مشاهده مربوط به دنیا و پیش از قیامت است زیرا با توجه به اینکه بخش دوم در هر دو آیه از بازگشت انسان‌ها به سوی خداوند خبر می‌دهند لذا بخش اول در این آیات، نمی‌تواند مربوط به آخرت باشد، چراکه در غیر این صورت بخش دوم که از علم خداوند در قیامت خبر می‌دهد، تکراری بی‌فایده خواهد بود. براین اساس باتوجه به آنچه گذشت، مقصود از فراز وَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ یا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ نمی‌تواند همان مشاهده و علم در قیامت باشد، ضمن اینکه دیدن اعمال پیش از قیامت با قرینه جمله ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ یا وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ که از مرگ انسان خبر می‌دهند، به اعمال انسان در دنیا اشاره دارد نه برزخ.

پرسش دیگر این است که مراد از "مؤمنان" در آیه دوم چه کسانی هستند؟ روشن است که مراد، همه مؤمنان نیستند بلکه گروه خاصی مقصود است، زیرا بالوجدان بسیاری از مؤمنان را می‌شناسیم که از کردارهای دیگران آگاهی ندارند و چنین علمی درباره مؤمنان عادی گزارش نشده است لذا قطعا گروه خاصی از مؤمنان مقصود آیه است که در روایات، امامان اهل بیت(ع) به عنوان مصادیق مؤمنان در این آیه نام برده شده‌اند.

حال می‌گوییم باتوجه به این دو مقدمه که برگزیدگان الهی اعم از انبیاء و ائمه(ع) براساس قرآن کریم، در کتار خدای متعال در همین دنیا توانایی آگاهی از اعمال مردم و دیدن آنها را دارند و از طرفی این آگاهی و هر کمالی که واجد آن هستند را از ناحیه خدای متعال و با اعطای او به دست آورده‌اند، اعتقاد به علم تام آنان به معنای مثلاً آگاهی از همه اعمال بندگان در دنیا، نه تنها غلو نیست بلکه مشکلی به لحاظ عقلی و عرفی نیز ندارد.

نتیجه گیری

در اینکه اعتقاد به علم غیب امام غلو شمرده می‌شود یا خیر، دو نظریه وجود دارد: پیروان وهابیت و عده‌ای دیگر از همفکران ایشان هر چند اصل علم به غیب را منحصر در خدای متعال و مختص او دانسته و معتقدند کسی غیر از او علم به غیب ندارد، اما منکر امکان اطلاع و آگاهی یافتن برخی برگزیدگان الهی اعم از انبیا و رسل و غیر ایشان نیز توسط خدای متعال از غیب نیستند. با این حال این گروه آن هنگام که به آگاهی امامان اهل‌بیت (ع) از غیب می‌رسند، این اعتقاد را غلو شمرده و مدعیان آگاهی امامان (ع) از غیب را غالی و مشرک معرفی می‌نمایند. در مقابل وهابیت، پیروان مذهب امامیه، اصل برخورداری معصومین (ع) از علوم فراطبیعی و غیرحسی که در اصطلاح لغوی از آن به علم غیب و در اصطلاخ قرآنی و حدیثی از آن به آگاهی از مغیبات یاد می‌شود، غلو ندانسته و بر این قول سه نوع دلیل امکانی، عقلی و وقوعی اقامه کرده‌اند.

پاسخ

بسیاری از مخالفین شیعه در بحث علم غیب، شیعیان را اهل غلو و شرک می خوانند و تلاش می کنند تا به هر نحوی علم غیب را مختص خداوند دانسته و آن را در مورد غیر خداوند منتفی بدانند.جدای از بحث های قرآنی و روایی که این ادعای مخالفین را باطل می سازد، ابن خلدون (عالم مشهور اهل سنت) این چنین می نویسد : "وإنّ البشر محجوبون عن الغیب إلّا من أطلعه الله علیه من عنده فی نوم أو ولایة" (مقدمة إبن خلدون،ص411 ط دار الفکر). بشر از اطلاع بر غیب ناتوان هستند و نمی توانند به آن دسترسی پیدا کنند مگر کسی که خداوند وی را از نزد خودش به وسیله ی خواب یا ولایت آگاه کند. دکتر عمر الاشقر – عالم مشهور وهابی – نیز این قول ابن خلدون را تایید کرده و در بخشی از کتابش که به ذکر فوائد و کاربردهای به دست آمده از اخبار مربوط به علائم قیامت و امور غیبی می پردازد، مورد ششم را به اموری اختصاص می دهد که مربوط به اموری است که در آینده اتفاق خواهد افتاد و سپس به این قول ابن خلدون استدلال می کند ! "ویمکننا أن نوجز الفوائد التی نحصل علیها من وراء دراسة الأخبار التی تحدث بأشراط الساعة والمغیبات المستقبلة فی الأمور التالیة: (...) سادساً: التطلع إلی ما یحدث فی المستقبل أمر فطری فالإنسان یجد فی نفسه رغبة شدیدة إلی معرفة الوقائع والکائنات التی قد تحدث للجنس الإنسانی، أو تحدث للأمة التی هو منها، أو قد تحدث له، ولذلک فإن الزعماء والرؤساء، بل والأفراد یلجؤون فی معرفة ذلک إلی السحرة والکهان والمنجمین، فجاءهم الله بالحق الذی یغنی ویکفی ویشفی فی هذا الجانب. وقد تعرض ابن خلدون لهذه الفائدة فی مقدمة تاریخه ..... (القیامة الصغری،ص132 ط دار النفائس للنشر والتوزیع، الأردن، مکتبة الفلاح، الکویت). ترجمه: "و برای ما امکان پذیر است که فوائد و نکات کاربردی که در نتیجه ی بررسی روایات مربوط به نشانه های قیامت و امور غیبی آینده به دست می آید را در امور زیر خلاصه کنیم: (...) مورد ششم: شوق و علاقه به دانستن چیزی که در آینده اتفاق می افتد امری فطری است و انسان در وجود خودش رغبت و میل شدیدی به دانستن وقایع و شناخت اتفاقاتی که گاهی برای بشر یا برای امتی که وی در آن زندگی می کند و یا برای خودش رخ می دهد می یابد و به همین دلیل رهبران و بلکه دیگر انسان ها برای دانستن این مسائل به جادوگران و کاهنان و منجمین پناه می برند در حالی که خداوند حقی را برای آنان آورده است که انسان را از این مسائل بی نیاز می سازد. و ابن خلدون در مقدمه ی تاریخش به این نکته اشاره کرده است". و در ادامه این عالم وهابی کلام ابن خلدون را به صورت کامل نقل می کند.

http://nedayeshia.com/article/امکان-اطلاع-از-غیب-به-اذن-خداوند-به-تصریح-ابن-خلدون-(عالم-سنی)-و-با-تایید-عمر-الاشقر-(عالم-وهابی).html

پاسخ دیگر

علامه مجلسی هم در بحارالانوار، ج 25، ص346 مظاهر غلوّ را در اعتقاد به امور زیر شمرده است: الوهیت پیامبر و ائمه(ع)، شریک خداوند در معبودیت یا خالقیت و رازقیت، حلول خداوند در آنها یا اتحاد خداوند با آنان، آگاهی از غیب بدون الهام و افاضه ربّانی، اعتقاد به نبوت درباره ائمه طاهرین(ع)، تناسخ ارواح ائمه در بدن¬های یکدیگر، عدم لزوم اطاعت و ترک معصیت خداوند با معرفت ائمه(ع). مثل فرقه نصیریه که قائل بودند علی¬بن¬ابی¬طالب خداست یا الوهیت در او حلول کرده یا مثل فرقه منصوریه که معتقدند امام باقر(ع) به آسمان عروج کرده یا مثل فرقه جناحیه که معتقد بودند روح خدا در آدم و پیامبران بعد از او حلول کرد و فرقه¬هایی چون تشبیه، حلّاجیه، غرابیه، حماریه و ... که همه منقرض شده¬اند. تنها فرقه¬هایی مانند اهل حق(علی اللهی) و دروزیه به صورت پراکنده در بعضی کشورها پیروانی دارند. مبارزه امامان با غالیان نیز تقابل با همین اندیشه بوده و لذا «لعن و نفرین ائمه» در مورد غالیان،‌ به رغم تمایل نویسنده مقاله مزبور، ارتباطی با اندیشه امامت و عصمت ندارد و این موضوع با مراجعه¬ای ساده به روایات مربوطه،‌ فهمیده می¬شود. کما این که علم غیبی امام در موارد بسیار و علم او به ماکان و مایکون (آنچه رخ داده و آنچه اتفاق خواهد افتاد)، تعارضی با اصول عقاید ندارد.

http://bak-b.mihanblog.com/post/32