حقوق والدین بر فرزندان در معارف دعا و زیارات
مقدمه
یکی از توصیه‌های خداوند در قرآن کریم رعایت حقوق پدر و مادر است، تا جایی که در این کتاب الهی تشکر از والدین در کنار تشکر از خالق مطرح شده[۱] و در بعضی موارد نیز به زحمات طاقت‌فرسای مادر[۲] اشاره شده است. خدای سبحان در آیه ۲۳ اسراء نیز می‌فرماید: ﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا﴾[۳]. در روایات ما در مورد اهمیت احسان به والدین و نکوهش آزردن آنان این‌چنین آمده است: پاداش نگاه رحمت آمیز به پدر و مادر، برابر حج مقبول است. رضایت آن دو رضای الهی و خشم آنان خشم خداست. احسان ما به پدر و مادر عمرمان را طولانی می‌کند و سبب می‌شود که فرزندان ما نیز به ما احسان کنند. در احادیث آمده است: حتی اگر تو را زدند، تو “افّ” نگو، خیره نگاه مکن، دست بلند مکن، جلوتر از آنان راه نرو، آنان را به نام صدا نزن، کاری مکن که مردم به آنان دشنام دهند، پیش از آنان منشین و پیش از آنکه از تو چیزی بخواهند به آنان کمک کن[۴].
امام سجاد(ع) در رساله حقوق بااهمیت‌ترین حقوق خویشاوندان را حق مادر و پدر دانسته و ارزش حق مادری را بیش از حق پدر می‌داند[۵]. ایشان با اشاره به حقوق والدین حق مادر را چنین بیان می‌فرماید: «و اما حق مادرت این است که بدانی او تو را [در شکمش] حمل کرده آن‌گونه که کسی کس دیگر را حمل نکند، و از شیره جانش تو را خورانده آن‌گونه که کسی دیگری را نخوراند، و به راستی او با گوش و چشم و دست و پا و مو و پوست و تمام اندامش تو را نگهداری کرده و به این نگهداری خشنود و شاد و پیوسته‌کار بوده است، و هر ناگواری و رنج و سختی و نگرانی را تحمل کرده تا اینکه دست قهر [[[طبیعت]]] را از تو دور سازد و تو را به دنیا آورد و آنگاه خشنود بوده که تو سیر باشی و او گرسنه باشد، تو پوشیده باشی و او برهنه ماند، تو را بنوشاند و خود تشنه ماند، تو را در سایه دارد و خود در آفتاب باشد. با تنگنایی خویش به تو نعمت بخشد، با شب بیداری تو را شیرینی خواب چشاند و شکمش آوند وجود تو و دامنش پرورش تو و پستانش مشک نوشین تو، و وجودش پرستار تو بوده، گرم و سرد دنیا را برای تو و به خاطر تو به جان خریده؛ پس به اندازه این همه [تلاش مادر] سپاسش دار و جز به یاری و توفیق خداوند، تو را یارای آن سپاسداری نباشد».
امام زین‌العابدین(ع) پس از بیان حق مادر، درباره حق پدر نیز می‌فرماید: «و اما حق پدرت این است که بدانی به راستی او ریشه [وجود] توست و تو شاخه [درخت وجود] اویی و چون او نبود تو نیز نبودی؛ پس هرگاه در خویش چیزی دیدی که پسندیده آمد آگاه باش که این نکویی تو، ریشه در پدرت دارد؛ پس خدای را ستایش نما و به اندازه آن نکویی سپاسش دار»[۶]. نیایش بیست و چهارم صحیفه سجادیه دعا برای والدین است. در این دعا امام از خداوند درخواست می‌کند که دانش خدمتگزاری به والدین را به او الهام کند و عرض می‌کند: «بار خدایا، چنان کن که هیبت پدر و مادرم در دل من چنان باشد که هیبت پادشاهی سخت مهیب؛ و به آن دو نیکی و مهربانی کنم آن‌سان که مادری مهربان به فرزند خود نیکی و مهربانی کند. خداوندا فرمانبرداری از پدر و مادر و نیکی و مهربانی مرا در حق ایشان برای من شادی‌بخش‌تر گردان از به‌خواب‌رفتنِ بی‌خوابی‌کشیدگان و آب سرد نوشیدنِ جگرسوختگان، تا میل و خواهش ایشان را بر میل و خواهش خویش برتری نهم و خشنودیشان را بر خشنودی خود پیش دارم. خداوندا چنان کن که نیکی و مهربانی آن دو را در حق خود بسیار شمرم هر چند اندک بود و نیکی و مهربانی خود را در حق آن دو اندک شمرم هرچند بسیار بود».
سید الساجدین(ع) در این نیایش از خداوند طلب نرم‌خویی با آنان را کرده، و تقاضای پاداش و ثواب به پاس زحماتشان را دارد و این‌چنین نجوا می‌کند: «بارخدایا، هر آزاری که از من به آن دو رسیده و هر ناپسندی که از من در حق آن دو سر زده و هر حقی از آن دو که من ضایع کرده‌ام، همه را سبب کاستن از گناهانشان و علوّ درجاتشان و افزونی حسناتشان قرار ده»[۷].
از نظر امام سجاد(ع) انسان هرگز توان پاسداشت زحمات والدین را ندارد. آن حضرت توفیق یاد آنان را پس از هر نماز از خداوند درخواست کرده، و تقاضا می‌کند: «خداوندا آن دو را شفیع من گردان اگر پیش از من آمرزیده‌ای، و مرا شفیع ایشان گردان اگر پیش ازا ایشان آمرزیده‌ای، تا من و پدرم و مادرم در سایه لطف و رأفت تو، در سرای کرامت و جایگاه مغفرت و رحمت تو، همنشین هم گردیم؛ که تو را بخشایش بزرگ است و نعمت دیر ساله»[۸].
حضرت علی بن‌الحسین(ع) حفظ پدر و مادر از شر شیطان رانده‌شده را از خداوند طلب می‌کند[۹]. و این‌چنین برای زندگان و مردگان آنان دعا می‌کند: «اللَّهُمَّ تَجَاوَزْ عَنْ آبَائِنَا وَ أُمَّهَاتِنَا وَ أَهْلِ دِينِنَا جَمِيعاً مَنْ سَلَفَ مِنْهُمْ وَ مَنْ غَبَرَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ»[۱۰]. «ای خداوند از پدران و مادران...، آنان که دیده از جهان بسته‌اند و آنان که هنوز جام مرگ ننوشیده‌اند، درگذر». آن‌چه گفته شد همگی بر اهمیت احسان به پدر و مادر و کسب خشنودی آنان دلالت می‌کند؛ و به همین دلیل هماره باید مواظب بود که موجبات رنجش آنان را فراهم نیاوریم و عاق پدر و مادر نشویم[۱۱].[۱۲]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ ﴿أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ﴾ «مرا و پدر و مادرت را سپاس بگزار» سوره لقمان، آیه ۱۴.
- ↑ ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ﴾ «و به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم - مادرش او را با سستی در پی سستی بارداری کرد و زمان شیر خوارگی وی دو سال بود-» سوره لقمان، آیه ۱۴.
- ↑ «و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نکویی کنید؛ اگر هر یک از آن دو یا هر دو، نزد تو به پیری رسند به آنان اف مگو و بر آنها بانگ مزن و با ایشان سخن به نکویی بگوی!» سوره اسراء، آیه ۲۳.
- ↑ تفسیر نور الثقلین، ج۳، ص۱۴۸-۱۵۲.
- ↑ تحف‌العقول، ص۲۵۶.
- ↑ تحف‌العقول، ص۲۶۳.
- ↑ نیایش بیست‌و‌چهارم.
- ↑ نیایش بیست‌و‌چهارم.
- ↑ نیایش هفدهم.
- ↑ نیایش چهل‌و‌پنجم.
- ↑ تحف العقول، ابن شعبه حرانی، ۱۴۰۴، مصحح: علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم؛ تفسیر نورالثقلین، عبدعلی بن جمعه حویزی، ۱۴۱۵، مصحح: هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم؛ الصحیفة السجادیه، امام سجاد(ع)، ۱۴۱۸، قم، الهادی، چاپ اول؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، سروش تهران، ۱۳۷۵، چاپ دوم.
- ↑ بهشتی، سید مهدی، مقاله «پدر و مادر»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۲۶.