سوره حدید در علوم قرآنی

این مدخل از زیرشاخه‌های سوره حدید است. "سوره حدید" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره حدید در علوم قرآنی

مقدمه

پنجاه و هفتمین سوره قرآن و نود و چهارمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مدینه با موضوعات توحید، جهاد و قسط. این سوره را «حدید» (= آهن) می‌نامند، به این مناسبت که این کلمه در آیه ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾ آمده است و به سختی و صلابت بسیار آهن و سودهایی که برای مردم دارد اشاره شده است. بعد از سوره اسراء، دومین سوره از سوره‌های هفتگانه «مسبحات» است که با تسبیح و نیایش الهی یعنی ﴿سَبَّحَ لِلَّهِ﴾ آغاز می‌گردد. دارای ۲۹ آیه، ۵۷۶ کلمه و ۲۵۴۵ حرف است. از نظر حجم از گروه سوره‌های «طوال» و جزء سوره‌های «مفصلات» است.

این سوره با تسبیح و تقدیس الهی و بیان برخی اسمای حسنای الهی آغاز می‌شود، به آفرینش آسمان‌ها و زمین در شش روز اشاره می‌کند و مردم را به قرض الحسنه دادن و انفاق در راه خدا تشویق می‌کند و یادآور می‌شود که پاداش آن دو چندان است و با نفی رهبانیت و با اشاره به فضل و بخشایش بیکران الهی پایان می‌پذیرد.

در این سوره هدف متافیزیکی دین الهی و نهضت انبیاء را دعوت به توحید الهی و ایمان و عبودیت حق تعالی و هدف اجتماعی آنها را برپایی قسط و عدالت معرفی کرده است. برپایی عدالت اجتماعی با توجه به مقابله دشمنان خدا و مردم از طریق جهاد میسر می‌شود.

فضیلت سوره

در فضیلت این سوره از پیامبر گرامی اسلام(ص) آمده است: هر کس سوره حدید را قرائت کند از کسانی است که به خدا و رسولش ایمان آورده است.

سوره حدید از سوره‌هایی است که احتمال وجود اسم اعظم در آن وجود دارد. پیامبر اکرم(ص) به براء بن عازب فرمود: اگر می‌خواهی خداوند را به اسم اعظمش بخوانی، ده آیه اول سوره حدید و آیات آخر سوره حشر را بخوان.

در الدر المنثور آمده است که احمد، ابوداوود، ترمذی، نسائی، ابن مردویه و بیهقی از عرباض بن ساریه روایت کرده‌اند که گفت: رسول خدا(ص) همواره قبل از خواب، سوره‌هایی را که در آغازش تسبیح ذکر شده می‌خواند و می‌فرمود: در این سوره‌ها، آیه‌ای است که از هزار آیه بهتر است.

و در کافی به سند خود از عاصم بن حمید روایت کرده که گفت: شخصی از علی بن الحسین(ع) از توحید سؤال کرد، حضرت فرمود: خدای تعالی می‌داند که در آخرالزمان مردمی خواهند آمد اهل تعمق و تحقیق و به همین جهت سوره ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ و آیات سوره حدید تا جمله ﴿وَهُوَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾ را نازل کرد و اگر کسی بخواهد در معارف توحید بیش از این کنجکاوی کند هلاک و گمراه می‌شود.

و در تفسیر قمی در ذیل آیه: ﴿سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ آمده که: امام فرمود: این همان است که رسول خدا(ص) درباره‌اش فرمود: «أُوتِيتُ جَوَامِعَ الْكَلِمِ»؛ کلمات جامع را به من داده‌اند و در معنای جمله ﴿هُوَ الْأَوَّلُ﴾ فرمود: یعنی او قبل از هر چیز بوده است، ﴿وَالْآخِرُ﴾ یعنی او بعد از فنای هر چیز باقی است ﴿وَهُوَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾ یعنی او به ضمیرها و درون همه آگاه است. در کافی آمده که از امام علی(ع) پرسیدند: پروردگار ما قبل از این که آسمان و زمین را خلق کند کجا بود؟ فرمود: کلمه کجا [أین] سؤال از مکان است و در مورد خدای تعالی چنین سؤالی صحیح نیست؛ زیرا خدای تعالی (که خالق مکان است) بود در حالی که مکانی نبود.

مقاصد سوره

تسبیح حقیقی هر آنچه در زمین و آسمان است نسبت به خدای حکیم، تشویق مؤمنین به انفاق در راه خدا، همچنان که می‌فرماید: ﴿آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ﴾ و جای دیگر می‌فرماید: ﴿مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ﴾ و در تشویق مردم نسبت به این عمل، همین بس که انفاق مردم را قرض دادن آنان به خدای تعالی دانسته است و معلوم است که خدای عزوجل، عالی‌ترین و مقدس‌ترین و بهترین مطلوب است که هرگز خلف وعده نمی‌کند و او وعده‌شان داده که اگر به وی قرض بدهند آن را چند برابر برمی‌گرداند و نیز وعده داده که در عوض انفاق‌شان اجری کریم و بسیار زیاد بدهد و نیز یادآوری کرده که منشأ این انفاق، تقوا و ایمان به رسول است و اثر آن، آمرزش گناهان و داشتن دو برابر از رحمت الهی و ملازمت با نور و بلکه ملحق شدن به صدیقین و شهداء می‌باشد.

همچنین معارفی هم راجع به مبدأ و معاد آمده و دعوت به تقوا و اخلاص ایمان و زهد دارد. اسمای چهارگانه اول و آخر و ظاهر و باطن، چهار شاخه و فرع از نام «محیط» است و «محیط» هم شاخه‌ای از قدرت مطلقه او است، چون قدرتش محیط به هر چیز است. البته می‌‌توان گفت که نام‌های چهارگانه فوق، شاخه‌ها و فروع وجود حضرت حق است؛ زیرا وجود او قبل از وجود هر چیز و بعد از وجود هر چیز است. او قبل از آنکه چیزی ثبوت پیدا کند ثابت بود و بعد از آنکه هر چیز دارای ثبوتی، فانی گردد باز هم ثابت است. او از هر چیز دیگری نزدیک‌تر و ظاهرتر است و در عین حال از دید و درک اوهام و عقول هر صاحب عقلی از هر چیز دیگری باطنی‌تر و پنهان‌تر است.

بعضی از مفسرین اسمای چهارگانه را این طور معنا کرده‌اند که: او اول است، برای این که قبل از هر چیز بوده و آخر است چون بعد از هلاک و فنای هر چیز هست و ظاهر است چون ادله‌ای بسیار بر وجودش دلالت می‌کند و باطن است چون عالم به تمامی اشیاء هست و احدی نیست که از او داناتر باشد. پنج خصلت زندگی دنیا: لهو، لعب، زینت، تفاخر و تکاثر.

آیات نامدار و مشهور

1. ﴿سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾
2. ﴿لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾
3. ﴿هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾
4. ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنْتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾
5. ﴿لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ﴾
6. ﴿مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ﴾
7. ﴿اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا وَفِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ﴾
8. ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾

ساختار

سوره حدید از چهار بخش تشکیل شده است. افتتاح و اختتام سوره در توازی تکمیلی هستند. در افتتاح، توحید الهی را بیان می‌کند و در اختتام، هدف اجتماعی توحید و نهضت انبیای الهی را تبیین می‌نماید. بخش دوم و سوم در توازی تکمیلی توضیحی هستند.

بخش اول، آیات: ﴿سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ هُوَ الأَوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنزِلُ مِنَ السَّمَاء وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأُمُورُ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَهُوَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ﴾ بیان توحید ذاتی، صفاتی و افعالی.

بخش دوم، آیات: ﴿آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُم مُّسْتَخْلَفِينَ فِيهِ فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَأَنفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ وَمَا لَكُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّكُمْ وَقَدْ أَخَذَ مِيثَاقَكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ عَلَى عَبْدِهِ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَإِنَّ اللَّهَ بِكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ وَمَا لَكُمْ أَلاَّ تُنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ لا يَسْتَوِي مِنكُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُوْلَئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِينَ أَنفَقُوا مِن بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَكُلا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ مَن ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ يَسْعَى نُورُهُم بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِم بُشْرَاكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ يَوْمَ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِن نُّورِكُمْ قِيلَ ارْجِعُوا وَرَاءكُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَيْنَهُم بِسُورٍ لَّهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِن قِبَلِهِ الْعَذَابُ يُنَادُونَهُمْ أَلَمْ نَكُن مَّعَكُمْ قَالُوا بَلَى وَلَكِنَّكُمْ فَتَنتُمْ أَنفُسَكُمْ وَتَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَغَرَّتْكُمُ الأَمَانِيُّ حَتَّى جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَغَرَّكُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ فَالْيَوْمَ لا يُؤْخَذُ مِنكُمْ فِدْيَةٌ وَلا مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مَأْوَاكُمُ النَّارُ هِيَ مَوْلاكُمْ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ ﴾ در این آیات دستور موکد می‌دهد که مؤمنین باید در راه خدا و در راه جهاد انفاق کنند.

بخش سوم، آیات: ﴿أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ وَالَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُوْلَئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَالشُّهَدَاء عِندَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَنُورُهُمْ وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الأَمْوَالِ وَالأَوْلادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا وَفِي الآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلاَّ مَتَاعُ الْغُرُورِ سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاء وَالأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاء وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ مَا أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٍ فِي الأَرْضِ وَلا فِي أَنفُسِكُمْ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ وَاللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَمَن يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ ﴾ این قسمت از سوره، همان هدف و غرضی را دنبال می‌کند که قسمت قبلی دنبال می‌کرد و آن تشویق و ترغیب به ایمان به خدا و رسول او و انفاق در راه خدا بود، البته در ضمن، مؤمنین را عتاب می‌کند که چرا باید علائم و نشانه‌هایی از قساوت قلب از ایشان بروز کند و به منظور تأکید در تحریک و تشویق انفاق، درجه انفاق‌گران نزد خدا را بیان نموده و با این لحن دستور انفاق می‌دهد که: هان! بشتابید به مغفرت و جنت و نیز دنیاطلبان و اهل دنیا را که بخل می‌ورزند و مردم را هم به بخل می‌خوانند مذمت می‌کند.

بخش چهارم، آیات: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَإِبْرَاهِيمَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ فَمِنْهُم مُّهْتَدٍ وَكَثِيرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ ثُمَّ قَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِم بِرُسُلِنَا وَقَفَّيْنَا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَآتَيْنَاهُ الإِنجِيلَ وَجَعَلْنَا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً وَرَهْبَانِيَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ إِلاَّ ابْتِغَاء رِضْوَانِ اللَّهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَايَتِهَا فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَكَثِيرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِن رَّحْمَتِهِ وَيَجْعَل لَّكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ لِئَلا يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتَابِ أَلاَّ يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِّن فَضْلِ اللَّهِ وَأَنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاء وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ ﴾در این آیات غرض الهی از فرستادن رسولان و نازل کردن کتاب و میزان همراهی ایشان را بیان کرده، می‌فرماید: غرض از ارسال رسل و انزال کتب این بود که انبیا مردم را به عدالت دعوت و به آن عادت دهند، تا در عدالت اجتماعی زندگی کنند و آهن را نازل کرد تا بندگان خود را در دفاع از مجتمع صالح خود و بسط کلمه حق در زمین بیازماید، علاوه بر منافع دیگری که آهن دارد و مردم از آن بهره‌مند می‌شوند.

آنگاه فرمود که نوح و ابراهیم(ع) را فرستاد و نبوت و کتاب را در ذریه آن دو بزرگوار قرار داد و رسولان را یکی پس از دیگری گسیل داشت و این سنت همچنان در تمامی امت‌ها استمرار یافت و نتیجه کار همواره این بود که عده‌ای از مردم راه حق را یافته و اکثریتی از ایشان فاسق شدند. سپس سوره را با این دعوت پایان می‌دهد که مردم باید ایمان خود را تکمیل کنند، تا از رحمت خدا دو چندان عایدشان گردد.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره حدید»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس