ریشه قرآنی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
ریشه قرآنی انتظار فرج چیست؟ یکی از پرسشهای مرتبط به بحث مهدویت است که میتوان با عبارتهای متفاوتی مطرح کرد. در ذیل، پاسخ به این پرسش را بیابید. تلاش بر این است که پاسخها و دیدگاههای متفرقه این پرسش، در یک پاسخ جامع اجمالی تدوین گردد. پرسشهای وابسته به این سؤال در انتهای صفحه قرار دارند..
ریشه قرآنی انتظار فرج چیست؟ | |
---|---|
موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت |
مدخل بالاتر | مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج |
مدخل اصلی | ریشه قرآنی انتظار |
عبارتهای دیگری از این پرسش
پاسخ نخست
آیتالله مرتضی مطهری در کتاب «قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ» در اين باره گفته است:
«امید و آرزوی تحقق این نوید کلی جهانی انسانی، در زبان روایات اسلامی "انتظار فرج" خوانده شده و عبادت، بلکه افضل عبادات شمرده شده است. اصل "انتظار فرج" از یک اصل کلی اسلامی و قرآنی دیگر استنتاج میشود و آن اصل "حرمت یأس از رَوح اللَّه" است. مردم مؤمن به عنایات الهی، هرگز و در هیچ شرایطی امید خویش را از دست نمیدهند و تسلیم یأس و ناامیدی و بیهودهگرایی نمیگردند. چیزی که هست این "انتظار فرج" و این "عدم یأس از روح اللَّه" در مورد یک عنایت عمومی و بشری است نه شخصی یا گروهی، و بعلاوه توأم است با نویدهای خاص و مشخص که به آن قطعیت داده است»[۱].
پاسخها و دیدگاههای متفرقه
۱. حجت الاسلام و المسلمین هاشمی شهیدی؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین سید اسدالله هاشمی شهیدی، در کتاب «ظهور حضرت مهدی از دیدگاه اسلام و مذاهب و ملل جهان» در اینباره گفته است:
«اصل انتظار فرج، از یک اصل کلّی اسلامی و آیات کریمه قرآن مجید مایه میگیرد، و آن اصل حرمت یأس و نومیدی از لطف و رحمت خداوند است.
|
2. حجت الاسلام و المسلمین شاکری زواردهی؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین روحالله شاکری زواردهی و علی خانی، در مقاله «بازپژوهی ارتباط انتظار فرج با اصل قرآنی حرمت یأس از روحالله» در اینباره گفتهاند:
«ارتباط آموزه "انتظار فرج" با اصل قرآنیِ "حرمت یأس از رَوح الله"، از بیان نورانی امیرالمؤمنین علی(ع) که میفرماید: «انْتَظَرُوا الْفَرَجَ وَ لا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ فَإِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْتِظَارُ الْفَرَجِ»[۳] قابل فهم و دریافت است. تقارن و همنشینی دو تعبیر «انْتَظَرُوا الْفَرَجَ» و «وَ لا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ» در کلام حضرت، گویای آن است که مسئله انتظار فرج با پرهیز از یأس و ناامیدی امید، و نقطه مقابل آن یعنی امید به رحمت و فرج الهی ارتباط دارد، به این معنا که انتظار حقیقی و واقعی بر مبنای پرهیز از یأس، و امید به رحمت و گشایش خداوند بنا گردیده است و مؤلّفههایی که آموزه امید را در فرهنگ دینی و قرآنی توصیف میکنند، شرط اساسی در تحقق معنای حقیقی و صحیحِ انتظار فرج، خواهد بود. به بیان دیگر، باید دید آموزه امید با توجه به تعالیم دینی، دارای چه ویژگیها و آثاری است و چنانچه آن ویژگیها و آثار در اعمال منتظران قابل مشاهده بود، میتوان انتظار آنها را انتظار حقیقی و مبتنی بر آموزههای دینی دانست. بنابراین، برای تبیین پیوند مبنایی و معنایی انتظار فرج و اصل قرآنیِ حرمت یأس از رَوح الله لازم است:
این مهم در دو عنوان زیر پیگیری میشود: ۱. حرکت و پویایی مهمترین مؤلّفه امید: در تعالیم اسلامی، آموزه "امید" با حرکت، تلاش و پویایی، قرین و همنشین است. قرآن کریم میفرماید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۴]. در این آیه امید به لطف و رحمت پروردگار، مشروط به "ایمان، هجرت و جهاد" است، یعنی کسانی امید به رحمت خداوند دارند که اهل ایمان و عمل باشند، بنابراین افرادی که اهل حرکت، تلاش و عمل صالح نیستند نمیتوانند به رحمت خدا امیدوار باشند. "رجاء" آن امیدی است که انسان مقدّمات آن را فراهم سازد، و اساساً امیدِ بدون عمل، آرزویی بیش نیست. در آیه دیگری این حقیقت چنین بیان شده است: ﴿فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا﴾[۵]. در روایات نیز، "امید" مایه حرکت و تلاش و پویایی، معرفی شده است. از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده: "هر امیدواری، جوینده است"[۶]. در بیان دیگری، درباره کسی که مدّعی امیدواری است، میفرماید: "به گمان خود ادعا میکند که به خدا امید دارد، به خدای بزرگ که دروغ میگوید و گرنه چرا امیدواری او در کردارش پیدا نیست، پس هر کسی که امید دارد، امید او در اعمال و رفتارش مشخص میشود"[۷]
در آیه ۵۵ سوره نور، که به جانشینی و حکومت صالحان در زمین اشاره دارد و مطابق برخی روایات بر حکومت جهانی حضرت مهدی(ع) تطبیق شده، سخن از "ایمان و عمل صالح" است، یعنی جانشینی در زمین به کسانی که اهل عمل صالح هستند وعده داده شده است. در روایات نیز معنای حقیقی انتظار و ویژگیهای منتظران واقعی، به روشنی تبیین شده است. امام صادق(ع) در توصیف منتظر حقیقی امام زمان(ع) میفرماید: "کسی که منتظر امام دوازدهم باشد، مانند کسی است که در رکاب پیامبر خدا(ص) شمشیر میکشد و از آن حضرت دفاع میکند"[۸]. کسی که خود را خواهان ظهور حضرت مهدی(ع) میداند و امید اصلاح امور از آن حضرت دارد امّا خود اهل جهاد و حرکت و تلاش نیست، سخن به گزاف گفته و در حقیقت نه منتظر، که منزوی از ایشان است. انتظار حقیقی ظهور آن حضرت به معنی آمادهسازی عِدّه و عُدّه در تمامی زمینهها از جمله مسائل نظامی و جهاد در راه خداست[۹]. در میان روایاتی که به مسئله انتظار فرجِ امام زمان(ع) اشاره دارند، روایاتی وجود دارد که به ظاهر، فرا رسیدن فرج امام عصر(ع) را با تحقق یأس و ناامیدی پیوند زدهاند، به این معنا که هنگام فرج و ظهور حضرت را زمان یأس و ناامیدی انسان دانستهاند. این روایات در ظاهر با آنچه تاکنون درباره ارتباط آموزه انتظار فرج با اصل قرآنیِ حرمت یأس از رَوح الله بیان شد، منافات دارد؛ زیرا ظاهر این روایات گویای آن است که ظهور امام زمان(ع) به یأس و ناامیدی انسان گره خورده، پس هر قدر که انسان در مسیر یأس و ناامیدی بیشتر گام بردارد، ظهور حضرت نزدیکتر خواهد شد، چه اینکه مهمترین اثر یأس و ناامیدی بر انسان، ایجاد رخوت، سکون و بیمسئولیتی است، بنابراین هر چه این روحیه در انسان تقویت شود، و هر چه انسان ساکنتر و بیتفاوتتر، به همان اندازه ظهور حضرت نزدیکتر خواهد شد. این شبهه میتواند با روایاتی که میگوید "ظهور زمانی رخ میدهد که جهان پر از ظلم شده باشد" تقویت شود، زیرا انسان مأیوس و ناامید، انگیزهای برای حرکت و تلاش ندارد، از اینرو در مقابل گسترش ظلم و ستم بیتفاوت خواهد بود، و این سکون و بیتفاوتی موجب گسترش ظلم، و در نتیجه فرا رسیدن ظهور حضرت خواهد شد. ابتدا به نقل این روایات و سپس به توضیح آنها و رفع این تنافی ظاهری میپردازیم.
در پاسخ به شبهه مطرح شده در صدر این بحث باید گفت: اولاً: مهمترین پاسخی که به این شبهه میتوان داد این است که روایات محل بحث را میتوان نظیر آن دسته از روایاتی دانست که ظهور حضرت مهدی(ع) را در زمان فراگیر شدن ظلم و ستم در جهان، معرفی نمودهاند، مانند: «... يَخْرُجُ فَيَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً»[۱۵]. بنابراین، هر پاسخی به آن دسته از روایات داده شود، میتواند در مورد روایات محل بحث نیز مورد قبول باشد. روایت امتلاء به ظهور علائم و نشانهها از جمله گسترش بیعدالتی، گناه و منکرات در آخرالزمان اشاره دارد و این هرگز به معنای جواز ارتکاب ظلم و گناه نمیباشد. پس همانگونه که این روایات به معنای جواز ارتکاب ظلم و گناه نمیباشد، روایات محل بحث نیز که هنگامه ظهور را مقارن با غلبه یأس و ناامیدی بر انسانها دانسته است، دلالت بر مطلوبیّت آن نمیکند و هرگز به معنای جواز یأس و ناامیدی و در پی آن سکون و مسئولیتگریزی نیست، زیرا همانگونه که ظلم و ستم در قرآن کریم و روایات اهلبیت: مورد نهی قرار گرفته، یأس و ناامیدی نیز مورد انکار شرع مقدس است. اثر عملیِ این احادیث برای مؤمنان این است که اگر زمانی زمین را پر از ظلم و جور دیدند و سایه ناامیدی و یأس را هم بر سرِ انسانها گسترده یافتند، خودشان مأیوس نشوند و در آن شرایط بیش از هر زمانِ دیگری انتظار فرج مولای خود را داشته باشند. ثانیاً: ممکن است این روایات در مقام تذکر و تنبّه به این نکته باشند که تا بشریت چشم امید به قدرتهای غیر الهی داشته باشد، نمیتواند آنگونه که شایسته و بایسته است خود را برای ظهور حضرت آماده سازد. بنابراین، ظهور حضرت زمانی خواهد بود که مردم از همه حکومتها و سیاستها برای اجرای کامل عدالت ناامید شوند و به این اندازه از رشد معرفتی و فکری برسند که درک کنند تنها حکومت حضرت مهدی(ع) میتواند تأمینکننده عدالت حقیقی باشد. این معنا، نه تنها نافی تلاش و حرکت و پویایی نیست، بلکه توجه به این نکته میتواند انگیزهای برای تلاش بیشتر جهت فراهم آوردن زمینه ظهور حضرت گردد. ثالثاً: از امام جواد(ع) روایت شده است: همانا خداوند تبارک و تعالی امر ظهور ایشان (حضرت مهدی(ع)) را در یک شب اصلاح میفرماید، همانطور که کار کلیم خود حضرت موسی(ع) را (یک شبه) اصلاح فرمود، آنگاه که برای به دست آوردن آتش برای اهل خویش رفت، پس در حالی که پیامبرِ فرستاده شده بود بازگشت. بهترین اعمال شیعیان ما انتظار فرج میباشد[۱۶]. تعبیر "اصلاح در یک شب" میفهماند که اذن ظهور حضرت بدون هیچگونه زمینه و مقدمه قبلی و در وقتی که ظاهراً نشانهای دالّ بر نزدیک بودن آن وجود ندارد، صادر میشود. ممکن است مراد از روایات محل بحث نیز این باشد که در زمانی که مردم از ظهور حضرت به لحاظ ظاهری ناامیدند و نشانهای بر نزدیک بودن ظهور ایشان وجود ندارد، ناگهان امر ظهور ایشان فرا میرسد. این معنا نه تنها با حرکت و تلاش و پویایی منافات ندارد، بلکه باور به ناگهانی بودن زمان ظهور موجب میشود که انسان در هیچ شرایطی از تحقق آن ناامید نگردد و در هر لحظه وقوع فرج را امری ممکن و عملی بداند، لذا همواره آمادگی خود را برای امر ظهور (با انجام وظایف فردی و اجتماعی خود) حفظ نماید.(...)
|
منبعشناسی جامع مهدویت
پانویس
- ↑ مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، ص ۱۴.
- ↑ هاشمی شهیدی، سید اسدالله، ظهور حضرت مهدی از دیدگاه اسلام و مذاهب و ملل جهان، ص۱۹۸.
- ↑ ابن شعبه حرّانی، حسن بن علی، تحف العقول، ص۱۰۶؛ ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، ج۲، ص۶۱۶.
- ↑ «بیگمان کسانی که ایمان آوردند و در راه خداوند هجرت و جهاد کردند، به بخشایش خداوند امید دارند و خداوند آمرزندهای بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۲۱۸.
- ↑ «پس هر کس به لقای پروردگارش امید دارد باید کاری شایسته کند و در پرستش پروردگارش هیچ کس را شریک نسازد» سوره کهف، آیه ۱۱۰.
- ↑ «كُلُّ رَاجٍ طَالِبٌ»؛ مفید، محمد بن محمد، الأمالی، ص۲۰۷.
- ↑ «يَدَّعِي بِزَعْمِهِ أَنَّهُ يَرْجُو اللَّهَ كَذَبَ وَ الْعَظِيمِ مَا بَالُهُ لَا يَتَبَيَّنُ رَجَاؤُهُ فِي عَمَلِهِ فَكُلُّ مَنْ رَجَا عُرِفَ رَجَاؤُهُ فِي عَمَلِهِ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۶۰.
- ↑ «الْمُنْتَظِرُ لِلثَّانِي عَشَرَ كَالشَّاهِرِ سَيْفَهُ بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللَّهِ(ص) يَذُبُّ عَنْهُ»؛ ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۶۴۷.
- ↑ شاکری زواردهی، روحالله و علی خانی، بازپژوهی ارتباط انتظار فرج با اصل قرآنی حرمت یأس از روحالله، ص۲۶۳-۲۶۶.
- ↑ «امام رضا(ع) میفرماید: چقدر صبر پیشه گرفتن و انتظار فرج کشیدن نیکو است، آیا نشنیدهاید سخن خداوند را که فرمود: چشم به راه باشید که من نیز چشم به راهم و منتظر باشید که من هم با شما منتظر میباشم؟ پس صبر پیشه گیرید که فرج آل محمد (و ظهور دولت حق) هنگام یأس و نومیدی خواهد رسید و این را بدانید آنها که پیش از شما بودند بیش از شما صبر کردهاند.» ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۶۴۵؛ حمیری، عبداللّه بن جعفر، قرب الاسناد، ص۳۸۰؛ فیض کاشانی، محمدمحسن، الوافی، ج۲، ص۴۴۱؛ بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۲۱.
- ↑ «ای منصور این امر برای شما فرا نخواهد رسید مگر بعد از مأیوس شدن. نه به خدا نمیآید مگر بعد از آنکه خوب و بد شما امتیاز یابند، نه به خدا نمیآید مگر موقعی که پاک شوید، نه به خدا او نمیآید مگر هنگامی که آن کس که شقی است، شقاوتش آشکار گردد و آنکس که سعادتمند است شناخته شود.» کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۳۷۰؛ ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۳۴۶؛ ابن بابویه قمی، علی بن حسین، الإمامة و التبصیر من الحیرة، ص۱۳۰؛ مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول، ج۴، ص۱۸۴.
- ↑ «داود بن کثیر رقیّ گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: فدایت شوم این امر (یعنی حکومت حقّ و الهی) چندان بر ما به درازا کشید که دلتنگ شدیم و از اندوه جانمان به لب رسید، فرمود: همانا این امر در آخرین پایه ناامیدی (مردم) و سختترین مرتبه دلتنگی و اندوه باشد که ناگاه نداکنندهای از آسمان به نام قائم و پدرش آواز سر میدهد، عرض کردم: فدایت شوم نام او چیست؟ آن حضرت فرمود: اسم او اسم یک پیامبر و نام پدرش نام جانشینی است.» نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص۱۸۱؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج۵۱، ص۳۸؛ حرّ عاملی، محمد بن حسن، إثبات الهداة، ج۵، ص۱۵۷.
- ↑ «من و حارث بن مغیره با جماعتی از اصحابمان (شیعیان) خدمت امام صادق(ع) نشسته بودیم (و از ظهور دولت حق سخن میگفتیم) آن حضرت سخن ما را میشنید، سپس فرمود کجائید شما؟ هیهات، هیهات، نه به خدا آنچه به سویش چشم میکشید واقع نشود، تا غربال شوید، نه به خدا آنچه به سویش چشم میکشید واقع نشود، تا بررسی شوید، نه به خدا آنچه بسویش چشم میکشید واقع نشود تا جدا شوید. نه به خدا آنچه بسویش چشم میکشید واقع نشود، جز بعد از نومیدی. نه به خدا، آنچه بسویش چشم میکشید واقع نشود، تا شقاوت بشقی برسد و سعادت بسعید.» کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۲۴۹؛ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص۳۳۵.
- ↑ «رسول خدا(ص) فرمودند: ای علی، ظهور مهدی در هنگامی است که شهرها دگرگون شده، بندگان خدا ضعیف میشوند و از فرج و ظهور مهدی مأیوس میگردند. در این هنگام مهدی قائم از فرزندان من ظاهر میگردد» مرعشی، قاضی نوراللّه، إحقاق الحق، ج۱۳، ص۱۲۵.
- ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص۹۳.
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۳۷۷.
- ↑ شاکری زواردهی، روحالله و علی خانی، بازپژوهی ارتباط انتظار فرج با اصل قرآنی حرمت یأس از روحالله، ص ۲۶۹-۲۷۳.