عبادت

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

عبادت در لغت - عبادت در قرآن - عبادت در حدیث - عبادت در نهج البلاغه - عبادت در معارف و سیره نبوی - عبادت در معارف و سیره علوی - عبادت در فقه سیاسی - عبادت در معارف دعا و زیارات - عبادت در معارف و سیره فاطمی - عبادت در معارف و سیره سجادی - عبادت در معارف و سیره حسینی

عبادت به‌معنای اظهار فروتنی و طاعت و پرستش و بندگی انسان در برابر خداوند است. در آیات فراوانی به موضوع عبادت اشاره شده است: ﴿أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ * وَأَنِ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾ و بیان شده که عبادت هدف اصلی خلقت است.

معناشناسی عبادت

معنای لغوی

عبادت به‌معنای اظهار فروتنی و خاکساری در مقابل خداوند، طاعت و پرستش و پرستیدن است. اصل آن از "عبد" به‌معنای نهایت افتادگی در مقابل مولا و نرمش و ذلیل شدن آمده است.

معنای اصطلاحی

عبادت در اصطلاح دینی یعنی اطاعت و بندگی انسان در برابر خداوند و پرستش، خداپرستی و نیایش به درگاه او. عبادت عبارت است از مواظبت بر برخی اعمال که از ناحیه شارع دستور رسیده است. انجام تکالیفی همچون نماز، روزه، حج و جهاد عبادت است، البته تلاش برای تأمین زندگی از راه حلال، آموختن دانش، جهاد در راه خدا، رسیدگی به محرومان و نیکی به پدر و مادر نیز از بزرگترین عبادت‌هاست.

عبادت در قرآن

مقالهٔ اصلی: عبادت در قرآن

از مجموع آیات قرآن کریم استفاده می‌شود مراد از عبادت در اصطلاح قرآنی، معنای لغوی آن است یعنی اطاعت خاضعانه و بدون چون و چرا. برخی از این آیات عبارت‌اند از:

1. ﴿أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ * وَأَنِ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾.
2. ﴿إِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَهَا وَارِدُونَ﴾.
3. ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ﴾.

عبادت هدف خلقت

قرآن، فلسفه خلقت جن و انس را عبادت خدا می‌داند: ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾ چرا که بندگی خدا انسان را به کمال روحی و معنوی و رشد اخلاقی می‌‌رساند و از گناهان و مفاسد باز می‌دارد. به نظر می‌رسد، مراد از عبودیّت انسان که هدف خلقت بیان شده، تنها عبادت ظاهری و خداترسی نیست؛ بلکه رسیدن انسان به مقامی است که همه اعمال و رفتار او عبادت محسوب شود و به قصد قرب به حق‌تعالی انجام شود (رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند) و هیچ شائبه‌ای در اعمال و رفتار فردی و اجتماعی او از ریا و عجب، خودبینی، تکبر و تجاوزگری و فساد و ظلم و... نباشد؛ چنین انسانی به حق می‌پیوندد.

اقسام عبادت

عبادت در اصطلاح قرآن مفهوم گسترده‌ای دارد. یک درجه که عالی‌ترین درجه است، این است که انسان در مقابل چیزی سجده کند. ولی از آن مرحله که بگذریم، قرآن هر اطاعتی را عبادت می‌شمارد و لذا می‌فرماید: کسی که هوای نفس خویش را اطاعت کند، خودپرست است. ﴿أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ﴾. البته هر توجه یا خضوع نسبت به چیزی عبادت نیست، خضوع نسبت به چیزی اگر جنبه تقدیس پیدا کند عبادت است.

بندگی خدا

مقالهٔ اصلی: بندگی خدا

بنده و عبد خدا کسی است که راه را برای اجرای فرامین پروردگار عالم هموار می‌نماید و تنها خواست خداوند را انتخاب کند و از کمالات والای اخلاقی است. انسان در سایه عبودیت به کمال آفرینش که همان بندگی خداست، دست می‌یابد و براساس استعداد خود، مسیر کمال را می‌پیماید. پیامبر اسلام(ص) می‌فرمایند: «مؤمن اگر بخواهد بنده شایسته‌ای باشد باید حدود خدا را نگه دارد و در عمل بندگی خود را نشان دهد». تقوای الهی، رضایت به خشنودی حق تعالی، عمل با بصیرت و ... از نشانه‌های بندگی و فریب خوردن از شیطان‌های گوناگون؛ عجب و خودبینی؛ سستی و کسالت و مشغول شدن به امور دنیا هم از موانع آن محسوب می‌شود.

آثار و نشانه‌های عبادت

عبادت، کمال انسانی است که آدمی در پرتو آن به قرب الهی و کمال غایی می‌رسد. از این رو، دستاوردهایش بسیار گسترده و گوناگون است. انسان به وسیله عبادت مشمول رحمت بی‌کران خداوند می‌شود و این رحمت، برکات وسیعی را نصیب او می‌کند. امیرمؤمنان(ع)، با اشاره به این حقیقت، می‌فرماید: «اگر نمازگزار می‌دانست چه رحمتی او را فرا می‌گیرد، سر از سجده بر نمی‌داشت». گفتنی است که دستاوردهای عبادت باید با کیفیت و ارزش عبادت ارزیابی گردد. این چنین نیست که هر عبادتی از هر کس، همه ارزش‌های نیک را به دنبال آورد، بلکه عبادت صحیح به میزانی که از ژرفا و معرفت و استواری برخوردار است، دارای ارزش و اثر است. در روایت است: «ثواب او ارزش عبادت به اندازه عقل و معرفت عابد است». اینک به بخشی از آثار عبادت اشاره می‌شود:

آثار فکری - معرفتی

عبادت پیش از هر چیز، پدیده‌ای عملی - معرفتی است؛ زیرا انسان در حال عبادت، توجه و فکر خود را به سوی عالم معنا و سرچشمه هستی، که فوق زمان و مکان و هر گونه محدودیت است، پرواز می‌دهد و این خروج از دایره بسته زندگی مادی و توجه به افق‌های برتر و بالاتر است. به عبارت دیگر، التفات به این حقیقت که هستی بسی وسیع‌تر و گسترده‌تر از عالم حس و ماده است و این که انسان، جز بعد جسمانی و نیازهای مادی، دارای بعد معنوی و جاودانی است، دستاورد مهم و بنیادینی است که از عبادت و بندگی خداوند پدید می‌آید. حدیث مشهور «الصَّلَاةُ مِعْرَاجُ المُؤْمِنِ‌» ناظر بر همین حقیقت ارزشمند است. انسان هر چند به مبدأ و معاد معتقد باشد، دل‌مشغولی‌های زندگی و جزر و مدهای دنیایی ممکن است او را در غفلت و بی‌خبری فرو برده، ایمانش را سست کنند. عبادت، پرده غفلت را می‌درد و ایمان انسان را تازه و بانشاط و پرثمر می‌سازد. مولا می‌فرماید: «میوه ذکر خدا روشنی دل‌ها است». در حقیقت، عبادت تمرین عملی باورهای توحیدی و غفلت‌زدایی از قلب و روح آدمی است: «استمرار یاد خدا غفلت را می‌زداید». بنابراین، عبادت، گونه‌ای فعال‌سازی بعد معرفتی انسان است.

افزون بر اینکه عبادت، خود، عملی معرفتی است، عامل دست‌یابی به بینش بیشتر نیز هست. از آنجا که عبادت روح انسان را به کمال مطلق (خداوند) نزدیک می‌کند، به تناسب آن از توانایی‌های گوناگونی نیز برخوردارش می‌سازد که از جمله آنها بینش ویژه است. این بینش، آموختنی و مدرسه‌ای نیست، بلکه گونه‌ای دیگر است که جنبه قدسی دارد. مولا می‌فرماید: «کسی که خدا را یاد کند، بینا می‌شود». نیز در حدیث قدسی، که شیعه و اهل سنت روایت کرده‌اند، آمده است: بنده من همواره به وسیله نوافل به من تقرب می‌جوید تا آن‌که محبوبم می‌شود. چون محبوبم گشت، من گوشش می‌شوم که می‌شنود و چشمش می‌شوم که می‌بیند و زبانش که سخن می‌گوید.

این حدیث را به هر معنا تفسیر کنیم، از این حقیقت حکایت دارد که انسان بر اثر عبادت، به مرحله‌ای می‌رسد که نیروی ادراکی و معرفتی‌اش مورد تأیید و حمایت ویژه خداوند قرار می‌گیرد و روشن است که در این حالت، به معرفتی ویژه دست می‌یازد که ارزش قدسی و ملکوتی دارد. امیرمؤمنان(ع) در حدیثی می‌فرماید: «استمرار یاد خدا قلب و اندیشه را نورانی می‌کند». همچنین، در توضیح آیه ﴿رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ﴾ می‌فرماید: خداوند سبحان یاد خود را مایه روشنی دل‌ها کرده است که انسان به سبب آن، پس از ناشنوایی می‌شنوند و پس از نابینایی می‌بینند.

عرفان و عبادت، نه تنها نیروی ادراکی انسان را تحت حمایت ویژه پروردگار قرار می‌دهند، بلکه – چنان‌که در حدیث بالا آمده است - قوای عملی و رفتاری‌اش را نیز از این حمایت و هدایت برخوردار می‌سازند و او را به مرحله «عصمت نسبی» می‌رسانند، که در بخش‌های آینده از آن سخن خواهیم گفت.

آثار روحی - روانی

1. توجه به خداوند و عوالم معنوی چونان که ظرفیت معرفتی انسان را افزایش می‌دهد، بر ظرفیت روانی و روحی او نیز می‌افزاید. بسیاری از کم‌ظرفیتی‌ها و بی‌صبری‌ها ناشی از تنگ‌نظری و دید محدود افراد است. چون افق فکری انسان به وسیله ایمان و عبادت بلند شود، توان تحمل و بردباری‌اش نیز افزایش می‌یابد. علی(ع) می‌فرماید: «یاد خدا شرح صدر می‌آورد». از این رو، قرآن مؤمنان را به مددجویی از نماز و روزه فرامی‌خواند: «از صبر و نماز کمک بگیرید». مولا می‌فرماید: «یاد خدا... آرامش دل‌ها است». همچنین، احادیث سفارش می‌کنند که هنگام خشم به یاد خدا پناه بریم: «هرگاه به خشم درآمدی، بگو: «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ»، خشمت آرام می‌گیرد».
2. صفا و لطافت روح از دستاوردهای باطنی عبادت است. عبادت و عبودیت خداوند، که کانون جمال و زیبایی‌ها است، بر قلب انسان تأثیر می‌گذارد و شعاعی از رحمت و لطف و عطوفت الهی را نصیبش می‌کند. در نهج‌البلاغه آمده است: «خداوند سبحان ذکر خود را مایه صفا و جلای قلب‌ها کرده است». عارفان و عابدان راستین همواره از روحی لطیف و با صفا برخوردارند و شگفت آن‌که این لطافت را با صلابت و استواری و سختی در راه حق همراه کرده‌اند. امیرمؤمنان(ع)، که خود نماد قاطعیت و سازش ناپذیری در راه حق است، از چنان روح لطیف و ظریفی برخوردار بود که در برابر ناله یتیمی یا فغان مظلومی دگرگون و منقلب می‌شد و گاه اشک از دیدگان پاکش سرازیر می‌گردید.

آثار عملی و رفتاری

1. عبادت، آدمی را از گناه و فساد باز می‌دارد. قرآن درباره اثر نماز - که یکی از مهم‌ترین عبادت‌ها - است. می‌فرماید: ﴿إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ﴾. حضرت علی(ع) نیز می‌فرماید: «نماز دژ خداوند و دورکننده شیطان است». همچنین می‌فرماید: «یاد خدا وسیله طرد شیطان است». آدمی در سایه عبادت و عبودیت حق به جایی می‌رسد که از سلطه شیطان، که نماد شر و زشتی است، رهایی می‌یابد: ﴿إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ﴾. و این همان «عصمت نسبی» است و در مرحله بالاتر، به «عصمت مطلق» می‌رسد که ویژه انبیا و اوصیا است.
2. عبادت و عبودیت - چنان که گذشت - صفا و نورانیت روحی می‌آورد و قلب پاک و نورانی به نیکی‌ها و اعمال خیر گرایش دارد. مولا می‌فرماید: «کسی که قلب خود را با استمرار یاد خدا آباد کند، کردارش، در نهان و آشکار، نیک می‌شود»..

آثار جسمی

بی‌گمان، آرامش روانی و سلامت روحی - که دستاورد عبادت است- در سلامتی جسم و بدن انسان بسی مؤثر است. امروزه بیش از هر زمان دیگر ثابت شده است که بسیاری از بیماری‌ها، جنبه روان - تنی دارند. تأثیر متقابل روان و بدن بر یکدیگر بسیار گسترده و ژرف است که بررسی‌اش از حوصله این نوشتار بیرون است. وانگهی، بخشی از عبادات - مانند غسل، وضو و مسواک - جنبه بهداشتی نیز دارند و در سلامتی جسمی آدمی اثری مهم برجای می‌نهند.

آثار اجتماعی

عبادت خداوند، عاملی بسیار مهم در بهبود رفتار اجتماعی و ارتقای اخلاق اجتماعی است؛ زیرا پذیرش و مقبولیت عبادت نزد خداوند، با انجام وظایف اجتماعی و ادای حقوق دیگران پیوند خورده است:﴿إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ﴾. بنابراین، کسی که به راستی اهل عبادت است، می‌کوشد برای قبولی عباداتش حقوق دیگران را ارج نهد و از ستم‌کاری و حریم‌شکنی خودداری کند. حضرت علی(ع) می‌فرماید: خداوند حقوق بندگان را مقدمه حقوق خود قرار داده است. پس کسی که حق بندگان را ادا کند، حق خداوند را نیز ادا می‌کند.

عبادت‌های اجتماعی مانند انفاق، خوش‌رویی، خدمت به دیگران و صله رحم نیز خود بخشی مهم از عبادت‌ها را تشکیل می‌دهد. عبادت و عبودیت خداوند، دستاوردها و آثار متعدد دیگری نیز دارد که یکی از آنها افزایش نعمت است. حضرت علی(ع) می‌فرماید: «اسْتَتِمُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ‌»؛ «نعمت‌های الهی را با استقامت در اطاعت و فرمانبرداری خدا به کمال و بالندگی رسانید». این بدان دلیل است که عبادت، جنبه شکرگزاری به درگاه پروردگار نیز دارد و شکر موجب افزایش نعمت است: ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ﴾ همچنین، عبادت - به ویژه دعا - عامل رفع مشکلات و بلاها است: اگر مردم به هنگام بلا و سختی و زوال نعمت، با نیت درست و دل شیفته، به پروردگار پناه آورند، هر آن‌چه از دست رفته است به ایشان باز می‌گرداند و هر تباهی را پایان می‌دهد.

جستارهای وابسته

• گرایش‌های انسانی
• بندگی خدا (عبادت خدا)
• عبادات شرعیه
• عبادت اهل بهشت
• عبادت غیر مولی به امر مولی
• عبادت بشر
• عبادت مشرکین
• عبادت مقربین
• عبادت عملی
• عبادت قلبی
• عبادت قولی
• عبادت خدا
• عبادت غیر خدا
• یگانه پرستی
• استحقاق عبادت
• اعمال عبادی
• تفاوت عبادت با تعظیم
• معبود
• وجوب عبادات
• بهترین عبادت
• رکوع
• سجده
• نگاه به صورت عالم
• نیکو ترین عبادت
• استنکاف از عبادت
• آفت عبادت
• برتری فضیلت علم از فضیلت عبادت
• تحرج
• دلبستگی
• رغبت عبادت
• سرکشی
• عابد
• فراغت برای عبادت
• نگاه به صورت مؤمن

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
2. اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱
3. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم
4. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر