تربیت در معارف و سیره سجادی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث تربیت است. تربیت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تربیت در قرآن - تربیت در حدیث - تربیت در کلام اسلامی - تربیت در معارف دعا و زیارات - تربیت در معارف و سیره سجادی - تربیت در معارف و سیره نبوی - پرسش‌های مرتبطمقدمه
واژه “تربیت” در صحیفه سجادیه، سه مرتبه به کار رفته است، از جمله آنجا که امام در حق پدر و مادرش دعا می‌کند که خداوند به آنها، به پاس تربیت وی، جزای نیکو دهد[۱] و نیز در دعایی دیگر که خواستار یاری خداوند در تربیت فرزندانش می‌شود و در حقیقت به وظایفی که پدر و مادر باید در تربیت فرزند و ادای حقوق ایشان رعایت کنند، اشاره می‌فرماید[۲]. برای واژه “تربیت” در کتاب‌های لغت، دو ریشه “رَبَوَ” و “رَبَبَ” ذکر شده است[۳]. در صحیفه سجادیه، واژه تربیت و مشتقات آن از ریشه “ربو” در موارد زیر به کار رفته است: «اللَّهُمَّ اشْكُرْ لَهُمَا تَرْبِيَتِي... يَا إِلَهِي- طُولُ شُغْلِهِمَا بِتَرْبِيَتِي! وَ أَيْنَ شِدَّةُ تَعَبِهِمَا فِي حِرَاسَتِي»[۴]؛ «خداوندا، آن دو را پاداش ده که مرا پرورانده‌اند.. ای خدای من! اگر چنین کنم (آنان را از روی عدل قصاص کنم یا با ایشان مانند آن چه نموده‌اند رفتار کنم) پس روزگار طولانی که در تربیت من سپری کرده‌اند، چه می‌شود؟»
«وَ أَعِنِّي عَلَى تَرْبِيَتِهِمْ وَ تَأْدِيبِهِمْ...»[۵]؛ «و مرا در تربیت و تأدیب ایشان (فرزندان) یاری فرما». «اللَّهُمَّ إِنَّكَ خَلَقْتَنِي سَوِيّاً، وَ رَبَّيْتَنِي صَغِيراً»[۶]؛ «بار خدایا! تو مرا درست اندام آفریدی و در کوچکی پرورش دادی». «رَبِّ لِي صَغِيرَهُمْ»[۷]؛ «(در دعا برای فرزندان) خردسالانشان را برایم پرورش ده».
تربیت از ریشه “ربو”، در فرازهای بالا، به معنای پروردن، نشو و نما دادن و تکامل جسمانی و بزرگ کردن انسان است که مقدمه‌ای برای تعالی روح انسان به‌شمار می‌رود.
با توجه به کلام بسیاری از لغت‌شناسان در بیان معنی “رب” و ریشه “ربب”[۸]، اگر واژه “تربیت” را مشتق از ریشه “ربب” بدانیم، واژه‌های مأخوذ از آن مانند “رب”، “ربوبیت” و “مربوب” کاربرد گسترده‌تری در متون دینی دارند و به نظر می‌رسد در تبیین مفهوم تربیت اسلامی رساتر باشند؛ زیرا در آن معنای تدبیر و هدایت انسان به سوی کمال نهفته است که با هدف تربیت هم‌سوتر است. این ماده و مفهوم نیز در صحیفه سجادیه کاربرد فراوانی دارد. از آنجا که در نظام معرفتی اسلام، انسان مرکب از جسم و روح است، یعنی از دو بُعد وجودیِ دانی (دنیایی و جسمی) و عالی (روحی و الهی) برخوردار است، لذا نوع نگرش او نسبت به زندگی و نظام هستی متفاوت می‌شود و در دو حوزه بینش و کنش یا رفتار باید به ساختار وجودی او نگریست. آنگاه در نظام جهان‌بینی اسلام، با الهی‌شدن نگرش و بینش او، رفتارها و کنش‌های او توحیدی و الهی می‌شود. بر این اساس می‌توان نیایش‌های امام سجاد(ع) را با نگاه تربیتی به دو بخش اصول (نگرش و بینش) و روش‌ها (کنش و رفتار) تقسیم نمود. طرز تلقی و برداشت انسان از جهان و حوادث آن، تأثیر گسترده و عمیقی بر رفتار وی می‌گذارد. گرچه از یک منظر دیگر نیز می‌توان به نظام تربیتی دعاهای صحیفه سجادیه در چهار حوزه مبانی، اصول، روش‌ها و اهداف نگریست و این دسته‌بندی را درباره نظام تربیتی ادعیه امام سجاد(ع) اعمال نمود[۹]؛ اما ما در این نوشتار براساس آنچه بیان گردید، ادعیه صحیفه سجادیه در حوزه تربیت را در دو بخش بینش و رفتار تقسیم‌بندی و بررسی می‌نماییم.[۱۰]
اعطای بینش تربیتی در صحیفه سجادیه
هر رفتاری که از کسی سر می‌زند، براساس بینشی است که وی از آن دارد. هرچه بینش فرد به رفتارش کامل‌تر باشد، رفتارهایش نیز صحیح‌تر خواهد بود. امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه با بهره‌گیری از این روش تربیتی، به تبیین بینش‌هایی پرداخته است که سبب اصلاح نگرش انسان درباره نظام جهان و انسان و در پی آن اصلاح رفتار او می‌شود. بر این اساس همه دعاهای صحیفه سجادیه را می‌توان در قالب مدل و الگویی برای ارائه بینش و رفتار تربیتی در انسان تقسیم‌بندی نمود؛ اما به‌صورت خلاصه موارد مطرح‌شده در زمینه بینش را می‌توان در موضوعات ذیل دسته‌بندی کرد.
نگرش توحیدی و هدفمند زندگی
اولین و اساسی‌ترین بینش تربیتی که اسلام می‌خواهد به انسان بدهد بینش توحیدی است، زیرا تمام بینش‌های الهی از این بینش به دست می‌آید. امام سجاد(ع) در همه دعاهای صحیفه سجادیه، هدف غایی تربیت را خداوند متعال معرفی می‌فرماید و با زبان دعا و مناجات، انسان را به آن حقیقت بی‌همتا راهنمایی می‌کند. به عبارتی آن حضرت در پوشش دعا به انسان می‌فهماند که محور زندگی انسان در تمام شئون زندگی باید خدا باشد و سبک زندگی خود را بر این اساس تنظیم کند.
برخی تصور می‌کنند که مسئله توحید، به “توحید در خالقیّت” خلاصه می‌شود و لذا کسی که تنها معتقد باشد که آفریننده عالم یکی است موحد است. این در حالی است که توحید دارای مراتبی است که در صحیفه نیز مورد توجه قرار گرفته است[۱۱].
یکی از مراتب توحید، توحید در عبادت و پرستش خدای سبحان است. این مرتبه از توحید را توحیدِ عملی و از نوع “بودن” و “شدن” می‌خوانند. به‌عبارتی دیگر، توحید عملی یا توحید در عبادت، یعنی یگانه‌پرستی، نه فقط در اعتقادات در عمل هم خدا را پرستش کرد. توحید در برنامه‌های عملی آنگاه به ظهور می‌رسد که انسان در آغاز و پایان هر کاری خدا بگوید ﴿وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ﴾[۱۲][۱۳] این مرتبه از توحید مربوط به رفتار است[۱۴].
نگرش نسبت به کل عالم هستی
در صحیفه سجادیه، نوع نگرش به عالم هستی این‌گونه است که همه عالم وجود و خلقت در مسیر اراده خداوند، اجراکننده خواست او[۱۵] و شاهدی بر اعمال انسان‌ها هستند[۱۶] نیز همه خلقت تحت ولایت خداوند متعال و رسول او و اهل‌بیت(ع) بوده و بر پیامبر(ص) و آل او درود می‌فرستند[۱۷].
نگرش نسبت به انسان
از آنجا که انسان موضوع تربیت است باید او را شناخت و از ویژگی‌ها و استعدادهایش آگاه شد. بنابراین داشتن بینش صحیح نسبت به حقیقت انسان در ایجاد رفتارهای پسندیده و هدف‌دار او بسیار سودمند و مهم است. نگاه صحیفه سجادیه به خلقت انسان نگاهی جامع و کامل نسبت به ابعاد مختلف خلقت او است که شامل دلیل خلقت انسان و مراحل به‌وجود آمدن او و نیز توجه به نفس انسان و مراتب آن است؛ از جمله: جزئیات خلقت انسان[۱۸]، نهایت ضعف و احتیاج او در آغاز زندگی، وجود نفس اماره و دشمنی شناخته شده به نام شیطان[۱۹] و عزت و کرامت وی[۲۰].
بر این اساس، یکی از محورهای مهم دعاهای صحیفه، طلب کرامت از خداوند است[۲۱] و انسان موظف است همواره از کارهایی که موجب از بین رفتن آبرو و عزت او می‌شود مانند دِین و بدهکار ماندن، پرهیز کند[۲۲].
نگرش نسبت به شیطان
در دعاهای صحیفه، شیطان با ویژگی‌ها و اوصاف ناپسندش یاد شده است. بدون شک داشتن آگاهی درست و هوشیاری کامل در مقابل این دشمن نقش اساسی در تربیت انسان ایفا می‌کند. در نیایش هفدهم صحیفه سجادیه، امام سجاد(ع) مراحل مبارزه با شیطان را تبیین می‌نماید. در نیایش‌های دیگر نیز ابزارهای مقابله با شیطان بیان شده است، از جمله دعا و استغاثه[۲۳]، قرآن[۲۴]، عبادت حقیقی خداوند[۲۵]، معرفت علوم ربّانی[۲۶]، ثبات در محبت خداوند[۲۷]، تقوی[۲۸]، یاد عظمت خداوند و تفکر در قدرت او[۲۹].
معاد باوری و نوع نگرش نسبت به دنیا و آخرت
معاد باوری یکی از اصول اعتقادی است که در ادعیه امام سجاد(ع) از زوایای مختلف مورد توجه قرار گرفته است. اعتقاد به معاد دارای چند مرحله است: مرحله نخست، نگاه انسان به دنیا است که امام سجاد(ع) بر این امر به‌عنوان پلی برای رسیدن به آخرت تأکید نموده و در ضمن دعاهای صحیفه، نگاه انسان به دنیا را اصلاح نموده و با برشمردن ویژگی‌های دنیا و زندگی دنیوی، ذهن مخاطب را برای اعتقاد به آخرت آماده می‌کند. برخی افراد با بینش مادی به دنیا می‌نگرند و گمان می‌کنند زندگی دیگری جز زندگی دنیا وجود ندارد. چنین نگاهی، از دیدگاه اسلام، خطایی است که خطاهای فراوان دیگری را در رفتارهای انسان در پی خواهد داشت.
از منظر امام سجاد(ع) زندگی در دنیا باید با توجه به ویژگی‌های آن باشد و انسان براساس آن رفتارهای خود را تنظیم نماید. در نیایش‌های صحیفه سجادیه، همه چیز در دنیا از بین‌رفتنی است[۳۰]، دنیا فریب‌دهنده و مکرکننده و پست است[۳۱] جایگاهی است که انسان در آن با هدفی معین برای رسیدن به مقصدی معین و براساس مصالحی که خداوند برای او در نظر گرفته، خلق شده است[۳۲]. همچنین دنیا محلی است که نباید به آن دل بست[۳۳]، زندگی در دنیا باید همراه با ترس از وعیدهای الهی و سبک نشمردن آنها باشد[۳۴]؛ زیرا دنیا محل رقم خوردن زندگی ابدی است[۳۵]. نیز دنیا مکانی برای حیات طیبه است. اصطلاح حیات طیبه، اصطلاحی قرآنی است[۳۶]. حیات طیبه حیاتی است که در آن انسان امور نهی‌شده خداوند را انجام ندهد و مکروهات الهی را به جای نیاورد و در نهایت مرگ او مانند مرگ کسانی باشد که نور ایمانشان در آخرت مسیر روبه روی آنها را روشن می‌نماید[۳۷].
در ادعیه، وجود جهان آخرت از وجود دنیا یقینی‌تر است و در بسیاری از دعاها این دو همراه یکدیگر ذکر شده‌اند[۳۸]. در تعلیمات صحیفه سجادیه، از آخرت با عناوین گوناگون یاد شده است. یکی از ویژگی‌های جهان آخرت، بقاء و ماندگاری و همیشگی بودن آن است که این ویژگی و توجه به آن و تفکر در آن بسیار در اعتقاد و نوع عملکرد انسان در زندگی مؤثر است. بدین جهت، بیشتر اسم‌هایی که برای جهان آخرت در صحیفه سجادیه ذکر شده است، به این ویژگی جهان آخرت، یعنی ابدیت آن، اشاره کرده و چنین مفهومی را در بردارد؛ اسم‌هایی مانند: دارالبقاء[۳۹]، ملک الأبد[۴۰]، دارالمُقامه[۴۱]، دارالکرامه[۴۲]، محل المغفره و الرّحمه[۴۳].[۴۴]
روش تربیتی در صحیفه سجادیه
بخشی از نیایش‌های صحیفه سجادیه در بیان روش‌های تربیتی، تعاملات اجتماعی و مسئولیت‌های متقابل و تعهدهایی است که افراد نسبت به یکدیگر باید داشته باشند. مسئولیت‌شناسی و تعهدباوری، اساس روابط انسانی و انسانی‌شدن روابط فردی و اجتماعی است که در صورت فقدان آنها روابط اجتماعی نابسامان و متزلزل خواهد شد. به‌عنوان نمونه به صورت کلی و عام می‌توان به دعاهای صحیفه در زمینه خوش‌اخلاقی و خوش‌رفتاری[۴۵]، عفو و گذشت[۴۶] و برّ و نیکوکاری[۴۷] اشاره کرد. امام سجاد(ع) در دعاهای خویش از رذایل اخلاقی مانند سوء خلق[۴۸] و مکر و نیرنگ و حسد و مانند آن به خداوند پناه می‌برد[۴۹].
در نوع تعامل انسان با گروه‌های خاص نیز در دعاهای فراوانی از صحیفه، به این مناسبات و روابط پرداخته شده است مانند نوع تعامل انسان با والدین و رعایت حقوق آنها در حوزه قلب و کلام و رفتار[۵۰]، ارحام و خویشاوندان و لزوم رسیدگی و نیکی به آنها[۵۱]، همسایگان و بخشش و کمک به آنها قبل از درخواست آنها و توجه کامل به حقوق ایشان[۵۲]. نظر به اهمیت خاص تربیت فرزندان، امام سجاد(ع) یکی از دعاهای خویش را به این موضوع اختصاص داده است. حُسن ختام این نوشتار را به عبارتی از بیانات حضرت در این دعا اختصاص می‌دهیم: «ای خداوند، بر من احسان کن و فرزندانم را برایم باقی گذار و شایستگیشان بخش و مرا از ایشان بهره‌مند گردان. ای خداوند،... تنشان و دینشان و اخلاقشان به سلامت دار... و چنان کن که فرمان‌های تو را بنوشند و اطاعت کنند»[۵۳].[۵۴].[۵۵]
منابع
پانویس
- ↑ نیایش بیست‌و‌چهارم.
- ↑ نیایش بیست‌و‌پنجم.
- ↑ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم.
- ↑ دعای ۲۴.
- ↑ نیایش بیست‌و‌پنجم.
- ↑ نیایش پنجاهم.
- ↑ دعای ۲۵.
- ↑ الافصاح، و الشحاح.
- ↑ بررسی نظام تربیتی صحیفه سجادیه.
- ↑ هادیان رسنانی، الهه، مقاله «تربیت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۳۴.
- ↑ از جمله: به مضامین دعاهای ۲۸، ۴۴، ۴۷، ۴۹ و ۵۲ مراجعه کنید..
- ↑ «و بگو: پروردگارا مرا با درآوردنی درست (به هر کار) در آور و با بیرون بردنی درست (از هر کار) بیرون بر و از نزد خویش برای من برهانی یاریگر بگمار!» سوره اسراء، آیه ۸۰.
- ↑ مبادی اخلاق در قرآن، ص۵۴.
- ↑ برای تفصیل مراتب توحید نک: مجموعه آثار مطهری، ج۲، ص۹۹-۱۱۸.
- ↑ نیایش‌های یکم و چهل‌و‌هفتم.
- ↑ نیایش ششم.
- ↑ نیایش‌های یکم و چهل‌و‌هفتم.
- ↑ نیایش سی‌و‌دوم.
- ↑ نیایش نهم.
- ↑ نیایش بیستم.
- ↑ نیایش‌های پنجم و بیست‌و‌چهارم.
- ↑ نیایش‌های چهل و هفتم و سی‌ام.
- ↑ نیایش هفدهم.
- ↑ نیایش چهل‌و‌دوم.
- ↑ نیایش هفدهم.
- ↑ نیایش هفدهم.
- ↑ نیایش هفدهم.
- ↑ نیایش هفدهم.
- ↑ نیایش بیستم.
- ↑ نیایش‌های سی‌و‌دوم، سی‌ام.
- ↑ نیایش بیست‌و‌هفتم.
- ↑ نیایش‌های یکم و پنجاه‌و‌دوم.
- ↑ نیایش پنجاه‌و‌چهارم.
- ↑ نیایش‌های پنجاه‌و‌سوم، بیست‌و‌دوم.
- ↑ نیایش‌های چهل‌و‌دوم، بیستم.
- ↑ ﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ «کسانی از مرد و زن که کار شایسته‌ای کنند؛ و مؤمن باشند، بی‌گمان آنان را با زندگانی پاکیزه‌ای زنده می‌داریم و به یقین نیکوتر از آنچه انجام می‌دادند پاداششان را خواهیم داد» سوره نحل، آیه ۹۷.
- ↑ نیایش‌های چهل‌و‌هفتم، سی‌و‌سوم، پنجاه‌و‌چهارم.
- ↑ نیایش‌های بیست‌و‌سوم، بیست‌و‌دوم.
- ↑ نیایش سی‌و‌دوم.
- ↑ نیایش سی‌و‌پنجم.
- ↑ نیایش یکم.
- ↑ نیایش‌های بیست‌و‌چهارم، یکم.
- ↑ نیایش بیست‌و‌چهارم.
- ↑ هادیان رسنانی، الهه، مقاله «تربیت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۳۵-۱۳۸.
- ↑ نیایش‌های چهل‌و‌دوم، چهل‌و‌هفتم، بیستم‌و‌یکم.
- ↑ نیایش سی‌و‌هشتم.
- ↑ نیایش‌های بیست و یکم، بیستم، بیست و ششم، سی و نهم، چهل و چهارم.
- ↑ نیایش‌های هشتم، و بیستم.
- ↑ نیایش‌های بیست و دوم، بیست و ششم، چهل و نهم.
- ↑ نیایش بیست و چهارم.
- ↑ نیایش چهل و چهارم.
- ↑ نیایش بیست و ششم.
- ↑ نیایش بیست و پنجم.
- ↑ الإفصاح فی فقه اللغه، عبدالفتاح السیدی و حسین یوسف موسی، قم، مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ ق: بررسی نظام تربیتی صحیفه سجادیه، علی اصغر ابراهیمی فر، قم، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، دفتر عقل، ۱۳۸۵ ش؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، بیروت، لندن، قاهره: دارالکتب العلمیة، مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، ۱۴۳۰ ق، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیة، اسماعیل بن حماد جوهری، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۳۷۶ ق، صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، سروش، ۱۳۹۴ ش؛ الصحیفة السجادیة، علی بن الحسین(ع)، قم، دفتر نشر الهادی، ۱۳۷۶ ش؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی: مبادی اخلاق در قرآن، عبدالله جوادی آملی، قم، مرکز نشر اسراء، ۱۳۷۸ ش؛ مجموعه آثار شهید مرتضی مطهری، تهران، صدرا ۱۳۹۰ش.
- ↑ هادیان رسنانی، الهه، مقاله «تربیت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۳۸.