آیا آیه تطهیر شامل همسران پیامبر خاتم می‌شود؟ (پرسش)

آیا آیه تطهیر شامل همسران پیامبر خاتم می‌شود؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ شیعه
مدخل بالاتر	آیات امامت
مدخل اصلی	آیه تطهیر - همسران پیامبر خاتم
تعداد پاسخ	۱ پاسخ

آیا آیه تطهیر شامل همسران پیامبر خاتم می‌شود؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث شیعه است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی شیعه مراجعه شود.

تبیین شبهه

شیعه، آیه تطهیر: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ را منحصراً شامل امامان خود از اهل بیت(ع) می‌داند، در حالی که این آیه در خلال آیات مربوط به همسر(ص) پیامبر واقع شده است. سیاق آیات و ظاهر آن بیانگر آن است که آیه تطهیر در حق زنان پیامبر(ص) نازل شده است، البته پیامبر(ص) حکم آن را توسعه داده تا شامل، فاطمه(س)، علی(ع) و حسنین(ع) هم بشود.

پاسخ نخست

رستم‌نژاد

حجت الاسلام و المسلمین مهدی رستم‌نژاد، در کتاب «پاسخ به شبهات وهابیان علیه شیعه» در این‌باره گفته است:

«گفتنی‌ها درباره آیه تطهیر بسیار است. علمای بزرگ در پاسخ به شبهه فوق تحقیقات گسترده‌ای انجام داده‌اند که در این جا به ذکر چند نکته اکتفا می‌شود:

نکته نخست: چرا افرادی چون شنقیطی - از مفسران سلفی - این همه اصرار دارند که آیه تطهیر را شامل حال زنان پیامبر(ص) بدانند؟ شنقیطی با این که تصریح می‌کند روایات صحیحه دلالت دارد که این آیه درباره پنج تن آل کساء است، می‌گوید این آیه به حکم سیاق، زنان پیامبر(ص) را هم شامل می‌شود. مگر در آیه تطهیر چه خبر است که حتماً باید بر خلاف روایات صحیحه، زنان پیامبر(ص) در آن سهیم باشند؟ پاسخش یک کلمه بیشتر نیست و آن اینکه همه بر این باورند که آیه تطهیر شامل هر شخصی شود معنایش آن است که آن شخص از مقام عصمت برخوردار است. رمز و راز این همه پافشاری و تحکم، همین است. آنان حتی اگر به روی خود هم نیاورند و صراحتاً به زبان، اعتراف نکنند، عملاً می‌گویند: از آیه تطهیر بوی عصمت استشمام می‌شود. همین است که اصرار دارند زنان پیامبر(ص) را نیز برخوردار از این آیه کنند. روشن است تمام واژه‌های به کار رفته در آیه تطهیر گواهی می‌دهد که این یک فضیلت استثنایی است:

1. واژه ﴿إِنَّمَا﴾ که بر انحصار چنین فضیلت برای گروهی خاص دلالت دارد.
2. واژه ﴿يُرِيدُ﴾ که بر اراده تکوینی دلالت دارد؛ اراده‌ای که هرگز تخلف پذیر نیست؛ زیرا اگر اراده تشریعی بود دیگر کلمه ﴿إِنَّمَا﴾ بی‌معنی بود.
3. واژه ﴿لِيُذْهِبَ﴾ که خبر از ریشه کن کردن آلودگی‌ها دارد.
4. واژه ﴿الرِّجْسَ﴾ که با توجه به الف و لام، شامل هر نوع آلودگی ظاهری و باطنی می‌شود.
5. واژه ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ که با توجه به اینکه منصوب به اختصاص است دلالت می‌کند این فضیلت تنها مخصوص این گروه است.
6. و در نهایت به کار بردن مفعول مطلق در آیه، با تعبیر به ﴿وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ که نشان می‌دهد درک این طهارت از قدرت فهم بشر خارج است.

همه قرائن نشان می‌دهد که آیه درصدد بیان فضیلتی عظیم و بزرگ است که خداوند آن را با لحن امتنان آمیز به پیامبر(ص) و گروهی از اهل بیتش اختصاص داده است. روشن است اگر در میان امت پیامبر(ص) کسانی باشند که از چنین موهبتی سترگ برخوردار باشند، دیگر جایی برای عرض اندام دیگران باقی نخواهد ماند!! این است که اصرار دارند تا حداقل به کمک سیاق و عداد آیات، زنان پیامبر(ص) را نیز در این آیه سهیم کنند!!

نکته دوم: قواعدی چون «سیاق» و «ظواهر» زمانی حجت‌اند که نصی در مقابل آن نباشد؛ ولی اگر نصی در مقابل باشد بدیهی است که تمسک به امثال این قواعد، ارزش علمی و عملی ندارد. از نصوص آیات استفاده می‌شود که آیه تطهیر شامل زنان پیامبر(ص) نمی‌شود؛ زیرا - چنان که گذشت - حداقل چیزی که از آیه تطهیر استفاده می‌شود این است که صاحبان آن، به اراده تکوینی الهی، دارای مقام عصمت بوده، از هر رجس و پلیدی دور هستند، در حالی که از آیات دیگر قرآن، مثل آنچه در سوره تحریم آمده، استفاده می‌شود برخی از زنان پیامبر(ص) دچار نافرمانی و انحراف شدند. قرآن در این زمینه در خطاب به برخی از همسران پیامبر(ص) می‌فرماید: ﴿إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾. تمام مفسران - اعم از شیعه و سنی - بر این نکته متفق‌اند که این آیه درباره حفصه و عایشه نازل شده است.

به علاوه در آیه بعد نیز مجدداً خداوند تصریح می‌کند که میان زنان امت، زنانی هستند که از این زنان پیامبر(ص) از حیث ایمان و تقوا... برترند. قرآن می‌فرماید: ﴿عَسَى رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَكُنَّ أَنْ يُبْدِلَهُ أَزْوَاجًا خَيْرًا مِنْكُنَّ مُسْلِمَاتٍ مُؤْمِنَاتٍ قَانِتَاتٍ﴾. از این آیه استفاده می‌شود که زنان پیامبر جزو بهترین‌ها نیستند، در حالی که اگر آیه تطهیر شامل آنان می‌شد باید آنها جزو بهترین‌ها باشند. حال سؤال این است چگونه ممکن است آیه تطهیر شامل کسانی شود که به گواهی خداوند، قلبشان منحرف شده و جزو بهترین زنان هم نیستند؟! با این حساب، اگر از روایات و تاریخ هم بگذریم، همین آیات به روشنی شهادت می‌دهند که آیه تطهیر شامل زنان پیامبر(ص) نمی‌شود.

نکته سوم: اگر بگوییم سیاق و عداد آیات نشان می‌دهد آیه تطهیر شامل زنان پیامبر می‌شود، در آن صورت تناقض بین صدر و ذیل آیات را چه کنیم؟! توضیح آن‌که، چنان که در نکته نخست گذشت، بی‌تردید آیه تطهیر، بر عصمت دلالت می‌کند. حال اگر این آیه شامل حال زنان پیامبر(ص) شود معنایش این است که آنها با اراده تکوینی الهی، برخوردار از مقام عصمت‌اند؛ در صورتی که اگر واقعاً آیه تطهیر درصدد اثبات چنین مقامی برای زنان پیامبر(ص) باشد، پس چرا در چند آیه پیش‌تر در خطابی صریح به آنان فرمود: ﴿يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا﴾.

آیا خداوند از یک طرف زنان پیامبر(ص) را به عذابی دو برابر در صورت عصیان تهدید می‌کند و از طرف دیگر به فاصله تنها سه آیه، خبر می‌دهد که آنان با اراده تکوینی برخوردار از مقام عصمت‌اند؟! آیا همین تناقض، نشان نمی‌دهد که آیه تطهیر شامل حال زنان پیامبر نمی‌شود؟! به عبارت گویاتر، آیه تطهیر از کسانی سخن می‌گوید که برخوردار از مقام عصمت‌اند؛ ولی آیات قبل، از کسانی سخن می‌گوید که می‌توانند حتی فواحشی آشکار مرتکب شوند! با این بیان، چگونه می‌توان مخاطبان این دو آیه را، یک گروه دانست؟!

نکته چهارم: قرینه دیگری که به خوبی نشان می‌دهد آیه تطهیر شامل حال زنان پیامبر(ص) نمی‌شود «تغییر ادبیات گفتاری» در این آیات است. توضیح این که درست است آیه تطهیر در خلال آیات مربوط به همسران پیامبر(ص) آمده، ولی در تمام آیات قبل و بعد آن، از افعال و ضمائر جمع مؤنث استفاده شده، ولی در آیه تطهیر دو بار از ضمیر جمع مذکر که استفاده شده است. گذشته از این، لحن کلام نیز در آیه تطهیر نسبت به آیات قبل و بعدش تغییر کرده است؛ زیرا لحن کلام در آیاتی که متوجه زنان پیامبر(ص) است تهدید آمیز است؛ ولی لحن کلام در آیه تطهیر آمیخته به لطف و امتنان است و این تغایر در ادبیات گفتار و لحن کلام نشان می‌دهد مخاطبان این آیات، دو گروه متغایر و جداگانه‌اند.

نکته پنجم: بسیاری از دانشمدان اهل سنت در شأن نزول آیه تطهیر گفته‌اند که این آیه در خصوص پیامبر اکرم(ص)، فاطمه زهرا(س)، علی(ع) و حسنین(ع) نازل شده است. اینان از صحابه و تابعان روایات بسیاری را نقل می‌کنند که بیانگر آن است آیه تطهیر در شأن همین پنج تن نازل شده است. این روایات در منابع و مصادر اهل سنت بسیار زیاد است. تنها جلال الدین سیوطی هجده روایت در این باره در الدر المنثور نقل کرده که پنج حدیث آن از ام سلمه و سه حدیث از ابوسعید خدری است. مسلم نیز در کتاب فضائل اهل البیت، برخی از این احادیث را نقل کرده است. ابن جریر طبری نیز در تفسیرش بیش از پانزده روایت آورده که بیانگر آن است که این آیه در خصوص پنج تن آل کسا نازل شده است. جالب‌تر آن‌که در منابع اهل سنت در چند روایت آمده است که نشان می‌دهد برخی از همسران پیامبر(ص) (چون عایشه و ام سلمه) از پیامبر تقاضا کردند تا داخل کساء قرار گیرند و این آیه شامل حال آنها شود؛ ولی پیامبر(ص) به صراحت تقاضای آنها را رد کرده است.

از این روایات به خوبی استفاده می‌شود که حتی همسران پیامبر(ص) نسبت به خودشان چنین گمانی نداشتند که این آیه شامل آنها شود!! برابر روایت وقتی ام سلمه تقاضای شرکت در تحت کسا برای شمول آیه تطهیر داشت، پیامبر(ص) در پاسخش فرمود: «إِنَّكِ إِلَى خَيْرٍ»؛ «تو جایگاه خود را داری»؛ یعنی این مقام شامل حال تو نیست. همچنین آن‌گاه که عایشه چنین تقاضایی کرد پیامبر(ص) فرمود: «تَنَحَّيْ فَإِنَّكِ إِلَى خَيْرٍ»؛ «دور شو! تو جای خود را داری».

جالب‌تر آن‌که پیامبر(ص) برای این که عملاً نشان دهد، واژه «اهل البیت» یک اصطلاح خاص نبوی است و شامل زنان و همسران نمی‌شود، اهل بیت طاهرین را زیر یک کسا جمع کرد و این آیه را در حق آنان قرائت نمود. پیامبر(ص) به این وسیله، مصداق «اهل بیت» را تبیین عملی کرد تا کسی دچار اشتباه در تطبیق نشود. جالب‌تر آن‌که برابر برخی از روایات اهل سنت، از شش ماه تا نه ماه و حتی در برخی از نقل‌ها تا هجده ماه، پیامبر اکرم(ص) پس از نزول آیه تطهیر در وقت نماز صبح صفوف جماعت را می‌شکافت و به در خانه امیرمؤمنان علی(ع) و فاطمه زهرا(س) می‌رفت و صدا می‌زد: «الصَّلَاةَ يَا أَهْلَ الْبَيْتِ‌» و در برخی از روایات آمده است که آن حضرت می‌فرمود: «السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ الْبَيْتِ‌». اینها نشان می‌دهد پیامبر(ص) می‌خواست با این کارش واژه «اهل البیت» را که در آیه تطهیر آمده است، تفسیر کند. آن هم تفسیری عملی و عینی، تا هیچ‌کس در تطبیق آن دچار اشتباه نشود.

اینکه شیعه آیه تطهیر را مخصوص اهل بیت عصمت و طهارت(ع) می‌داند برای آن است که هم قرائن داخلیه آیات بر آن دلالت دارد و هم قرائن خارجیه؛ همان‌گونه که روایات، تاریخ و نوع عملکرد همسران پیامبر(ص)، بیانگر همین نکته است؛ بنابراین نمی‌توان با وجود دلایل لفظی از آیات و روایات صحیحه، به سراغ دلایل لُبّی، چون سیاق رفت».