آیه انفاق چگونه بر امامت امام علی دلالت می‌کند؟ (پرسش)
| آیه انفاق چگونه بر امامت امام علی دلالت می‌کند؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ امامت |
| مدخل بالاتر | اثبات امامت امام علی در قرآن - نصب الهی امام در قرآن |
| مدخل اصلی | آیه انفاق |
| تعداد پاسخ | ۱ پاسخ |
آیه انفاق چگونه بر امامت امام علی دلالت می‌کند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث امامت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی امامت مراجعه شود.
پاسخ نخست
آقای دکتر محمد ساعدی در کتاب «آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار» در این‌باره گفته است:
«در واقع فضیلتی که از این آیه شریفه در شأن علی (ع) وارد و نیز احادیث متواتری که ذیل آن نقل شده است، می‌تواند همچون سایر آیات فضائل و مناقب امیرمؤمنان علی (ع) مسئله خلافت و جانشینی پیامبر اسلام (ص) را روشن‌تر سازد.؛ چراکه خداوند هرگز فرد افضل و برتر را مأموم و غیر افضل را امام قرار نمی‌دهد و کسی همچون علی (ع)، که فضائل او در بسیاری از آیات قرآن کریم به کرات آمده و بر زبان پیامبر (ص) نیز جاری گشته است، را پیرو و دیگران، که در درجات بعد قرار دارند، را پیشوا قرار نمی‌دهد.
در این مسئله تفاوت نمی‌کند که امامت منوط به نصب الهی باشد [آن‌گونه که اعتقاد امامیه است] یا امامت از طریق انتخاب مردم باشد [آن‌گونه که اهل سنت معتقدند]؛ چراکه در صورت اول هرگز خداوند مفضول را بر افضل مقدم نخواهد داشت و در صورت دوم نیز مردم نباید کاری بر خلاف عقل و حکمت انجام دهند؛ در غیر این صورت پسندیده و مقبول نخواهد بود.
گفتنی است نویسنده المنار نیز تا این اندازه بر این مطلب تأکید می‌ورزد که تقدیم شخص مفضول بر افضل قبیح و خلاف شرع است. وی می‌گوید: «مسلم و ابوداوود به نقل از ابن عباس روایت کرده‌اند: هر کس شخصی را بر مسلمین بگمارد، در حالی که بداند در میان مسلمین شخص برتر و آگاه‌تر به کتاب خدا و سنت رسول خدا (ص) نیز وجود دارد، او به خدا و رسول خدا (ص) و تمامی مسلمانان خیانت نموده است»[۱].
وی همچنین روایت دیگری را نیز در این زمینه از بخاری نقل کرد و می‌نویسد: «احادیث وارده در این زمینه بسیار است»[۲]. علامه مظفر در کتاب دلائل الصدق در تقریر استدلال علامه حلی به این آیه شریفه مبنی بر جانشینی و خلافت بلافصل علی (ع) می‌نویسد: وقتی خدای سبحان این صدقه را در قرآن بیان می‌کند و به پرداخت کننده آن بشارت می‌دهد، هدف این است که برتری او را از لحاظ معرفت و اخلاص نسبت به دیگران نشان دهد. این آیه قوی‌ترین دلیل بر این مطلب است که علی (ع) با تقواترین و با فضیلت‌ترین مردم است و از همه برای امامت شایستگی بیشتری دارد[۳].
علامه مجلسی در بحار الانوار می‌نویسد: این آیه شریفه بر فضلیت و برتری علی(ع) در بخشش و سخاوت دلالت می‌نماید، که در واقع از برترین مکارم اخلاق به شمار می‌رود. خداوند نیز این عمل وی را به شایسته‌ترین وجه مورد قبول خویش قرار داد و این آیه را در حق وی نازل کرد و حضرت علی (ع) را در روز قیامت ایمن توصیف نمود، به گونه‌ای که هیچ حزن و ترسی بر وی وارد نخواهد شد. این صفات اولیاء و اوصیاء است؛ لذا به این جهت و سایر جهات مشابه، ایشان شایسته برتری و تفضیل بر دیگر صحابه بوده و تقدیم دیگران بر وی به جهت عدم برخورداری آنان از این فضائل قبیح و نادرست است. همچنین به فرض اتصاف دیگر صحابه به این فضیلت، باز هم تردیدی نیست که تمامیت و کمال این فضیلت مختص امیرمؤمنان علی (ع) است[۴].
نویسنده احقاق الحق می‌گوید: «این آیه بر این مطلب دلالت می‌نماید که به جهت انفراد و اختصاص علی (ع) به این آیه شریفه، وی از دیگر صحابه سخاوتمندتر بوده؛ لذا از آنان برتر و نزد خدا محبوب‌تر است»[۵].
تردیدی باقی نمی‌ماند که علی (ع) برترین فرد است بعد از رسول خدا (ص) است؛ لذا با توجه به این نکته وی الزاماً شایسته‌ترین فرد است برای امامت و ولایت و خلافت رسول خدا (ص) نیز هست. در حقیقت فضیلت یاد شده در آیه «انفاق» به ضمیمه مجموعه‌ای از فضائل منقول و منصوص دیگر - عقلاً و شرعاً مستلزم وصیت به خلافت ایشان.
نویسنده المنار دیدگاه خاصی را اتخاذ نکرده و فقط به مفهوم کلی و عام آیه اشاره کرده است. وی ضمن بیان روایات شأن نزول و دیدگاه‌های تفسیری موجود به روایت از ابن عباس، که مؤید دیدگاه امامیه است، اشاره و اشکالاتی را بر آن از حیث سند و دلالت وارد کرده است: «أَخْرَجَ عَبْدُ الرَّزَّاقِ و ابن جریر و غیرهما بسند ضعیف عن ابن عباس –رضی الله عنه- أنَّهَا نَزَلَتْ فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ (ع) كَانَتْ لَهُ أَرْبَعَةُ دَرَاهِمَ فَأَنْفَقَ بِاللَّيْلِ دِرْهَماً وَ بِالنَّهَارِ دِرْهَماً وَ‌سِرّاً دِرْهَماً وَ عَلَانِيَةً دِرْهَماً و فی روایة الْكَلْبِيّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): مَا حَمَلَكَ عَلَى هَذَا قَالَ: حَمَلَنِي أَنْ أَسْتَوْجِبَ عَلَى اللَّهِ الَّذِي وَعَدَنِي. فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (ص): أَلَا إِنَّ ذَلِكَ لَكَ و العبارة تدل علی انه انفق ذلک بعد نزول الآیة»[۶].
وی بر دو اشکال این روایت وارد کرده است:
- ضعف سند روایت (تشکیک در سند حدیث)؛
- این سخن امام علی (ع) که در پاسخ به پیامبر (ص) عرض کرد: «بدان جهت انفاق نمودم تا استحقاق وعده خداوند را پیدا کنم» بر این مطلب دلالت دارد که علی (ع) بعد از نزول آیه انفاق کرده است.
به عبارتی دیگر وی در دلالت حدیث مزبور مبنی بر نزول آیه شریفه در شأن علی (ع) تشکیک کرده است.
نقد تشکیک در سند روایت ابن عباس:
- در حقیقت رشید رضا در این تشکیک به خویش ستم کرده است؛ زیرا روایت فوق از طرق مختلف نقل شده و از صحیح‌ترین سنن و مسلم‌ترین اخبار به شمار می‌رود، که عده بسیاری از اعلام عامه بدان اذعان نموده‌اند و تعبیر و گفته‌های آنان نشان می‌دهد که این مسئله در میان مفسران مورد اتفاق یا لااقل مشهور است، همان‌گونه که از تعبیر ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه نیز همین مطلب استفاده شد[۷]. جالب اینکه ابن حجر هیثمی، که مردی بسیار متعصب است و کتابی علیه شیعه به نام الصواعق المحرقه نوشته و مطالب زیادی در آن علیه شیعه آورده، نیز روایت فوق را نقل کرده است[۸]. اغلب نویسندگان کتب مناقب و فضائل صحابه و نیز محدثان و مفسران معروف فریقین این حدیث را نقل کرده‌اند و این روایت از احادیث مسلمی است که در تمام دوران نقل شده است. بنابراین برای تشکیک نویسنده المنار در سند آن نمی‌توان اعتبار و ارزش علمی قائل شد.
- این ادعا که انفاق و تصدق امام علی (ع) پس از نزول آیه شریفه بوده است، با صریح روایات و اخبار وارده مخالف و در تضاد است؛ چراکه روایات شأن نزول - که بیان آن گذشت - به روشنی بر این مطلب دلالت می‌نماید که نزول آیه به واسطه انفاق و تصدق امام علی (ع) بوده است.
از سوی دیگر نویسنده المنار در اثبات ادعای خویش دلیل و مدرکی ارائه نمی‌کند و با شبهه‌ای بی‌پایه و اساس و با پیش‌داوری از دلالت حدیث مذکور انتقاد می‌کند. این در حالی است که فضل بن روزبهان، که از علمای متعصب اهل سنت به شمار می‌رود و کتابی در رد نهج الحق و کشف الصدق (نوشته علامه حلی) نگاشته است، اعتراف به نزول آیه یاد شده در شأن علی (ع) کرده و آن را از فضائل ایشان بر می‌شمارد. البته هرچند که وی در ادامه دلالت آیه را بر اثبات ولایت و امامت علی (ع) نمی‌پذیرد، ولی اعتراف می‌کند که این آیه در حق علی (ع) نازل شده است، وی می‌گوید: «مفسران اهل سنت روایت کرده‌اند که این آیه در حق علی (ع) نازل شده است و البته یکی از فضائل او به شمار می‌رود»...[۹]. این گفتار فضل بن روزبهان علاوه بر اینکه بر صحت استناد به این حدیث در شأن نزول آیه دلالت می‌کند، گفتار المنار را در ضعف سند حدیث رد می‌کند.
خلاصه سخن آنکه: آیه یاد شده به یقین شأن نزولی خاص دارد. روایات و اخبار وارده نیز، ضمن تأیید این مطلب، مورد نزول این آیه را علی (ع) به شمار می‌آورد. از این رو عدول از این واقعیت با وجود تواتر روایات تفسیری موجود، زیر پا نهادن و ضایع نمودن مستندات و مسلمات تفسیری در باب فهم معانی بلند آیات قرآن کریم است. در واقع اعمال این روش در سایر آیات وحی، به مثابه محرومیت از معانی بلند آیات و واقعیاتی بسیار است.
آنچه از دیدگاه‌های تفسیری المنار استنباط می‌گردد آن است که این روش از سوی نویسنده المنار تنها در مقابل آیاتی که حاوی فضیلتی در حق امام علی (ع) و ائمه اطهار (ع) است اعمال می‌شود و این آیات با کمترین دستاویز مورد بی‌مهری و اشکال تراشی قرار می‌گیرند؛ چراکه نویسنده المنار ذیل آیه «غار» که به زعم وی بر فضیلت ابوبکر دلالت می‌نماید- در حالی که به منقضت وی نزدیک‌تر است - مطالب بسیار گسترده‌ای را مطرح کرده و به روایات تفسیری بسیاری استناد کرده است. دوگانگی در تفسیر آیات قرآن و نیز تبعیض در اخذ روایات تفسیری، از سوی مفسران، نکوهیده است و جایگاهی علمی ندارد.»[۱۰]
منبع‌شناسی جامع امامت
پانویس
- ↑ تفسیر المنار، ج۵، ص۱۸۵.
- ↑ تفسیر المنار، ج۵، ص۱۸۵.
- ↑ دلائل الصدق، ج۲، ص۱۳۰.
- ↑ بحار الانوار، ج۳۶، ص۶۳.
- ↑ احقاق الحق، ج۳، ص۲۵۲.
- ↑ تفسیر المنار، ج۳، ص۸۱.
- ↑ شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۱-۲۲؛ ج۱۳، ص۲۷۶.
- ↑ الصواعق المحرقه، ص۱۳۱.
- ↑ دلائل الصدق، ج۲، ص۱۲۹.
- ↑ ساعدی، محمد، آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار، ص ۳۹۴.