امام مبین در قرآن
این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام مبین است. امام مبین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امام مبین در قرآن - امام مبین در حدیث - امام مبین در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد«امام مبین» و «کتاب مبین» همان «لوح محفوظ» یا «علم الهی» است که همه چیز در آن ثبت است. امام مبین آگاه به همه چیز بوده و تمام اطلاعات در نزد اوست. در قرآن کریم هرجا از این کتاب نام برده شده، برای بیان احاطۀ علمی خداوند به موجودات و حوادث جاری جهان است. حقیقت و اصل قرآن در لوح محفوظ و کتاب مبین است و غیر از کسانی که از تطهیر ویژۀ الهی و مقام عصمت برخوردارند، از حقیقت و اصل قرآن آگاهی ندارند. بر اساس روایات، اهل کساء مصادیق قطعی مطهرون هستند، لذا پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت ایشان از لوح محفوظ آگاه بودند و یا اگر می‌خواستند آگاه می‌شدند.
معنای لغوی امام و مبین
واژۀ امام از ریشه «ا ـ م ـ م»، معانی مختلفی دارد، از جمله به معنای الگو و پیشوا آمده است و واژه مبین از ریشه «بیان» به معنای کشف و ظهور است[۱]. دو واژه «مُبین» و «بیّن» هم معنا هستند؛ اما «مبین» از تأکید بیشتری برخوردار بوده و افزون بر ظهور و انکشاف، از حالت اظهار و کاشفیت برای دیگر اشیا نیز برخوردار است[۲].[۳]
آیات "امام مبین
تعبیر «امام مبین» دو بار در قرآن به‌کار رفته که بار نخست درباره علم جامع خداوند به اعمال و رفتار همه آدمیان: ﴿إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ﴾[۴] و بار دوم در ارتباط با نزول عذاب بر دو شهر قوم لوط و شعیب: ﴿فَانتَقَمْنَا مِنْهُمْ وَإِنَّهُمَا لَإِمَامٍ مُّبِينٍ﴾[۵].[۶]
تفسیر "امام مبین" در آیات
خداوند در آیات نخست سوره یس، پس از بیان گمراهی، کوردلی و عناد کفرپیشگان در برابر پیام‌های آسمانی رسولان، از علم جامع خویش به‌کارهای گذشته و آثار برجای مانده از آنان یاد می‌کند: ﴿إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ﴾[۷]. در مورد امام مبین تفاسیر مختلفی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌‌کنیم:
- غالب مفسران، امام مبین را در این آیه، به معنای لوح محفوظ دانسته‌اند که در آیات دیگر از آن به «امّ الکتاب» ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾[۸]و «کتاب مبین» ﴿وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلاَّ يَعْلَمُهَا وَلاَ حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ﴾[۹] یاد شده است[۱۰]، با این حال در بیان تعریف آن دچار اختلافاتی شده‌اند که در نمونه‌ای از این تعاریف، حاوی اعمال و آثار انسان‌ها و بلکه در برگیرنده همه اشیا و موجودات دانسته شده و فرشتگان در اجرای وظایف خویش به عمل بر طبق آن موظف شمرده شده‌اند[۱۱].
- شماری دیگر از مفسران، تعبیر مورد نظر را به معنای نامه اعمال آدمیان دانسته و بخش نخست آیه را به استشهاد آورده‌اند[۱۲]: ﴿وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ﴾ این تفسیر در برخی روایات شیعه نیز به چشم می‌خورد[۱۳]
- گروهی نیز با تعریف امام مبین به کتابِ حاوی اعمال و آثار همه انسان‌ها پیش از وقوع [۱۴] گویا در مقام نوعی جمع میان دو دیدگاه پیشگفته برآمده‌اند.
- در وجه جمعِ برخی دیگر از مفسران معاصر، همه موارد مذکور به مثابه تعابیری متفاوت از یک کتاب دانسته شده که شامل همه بخش‌های مذکور است[۱۵] در این صورت امام مبین، نام کتابی است که حاوی معلوماتی درباره جمیع موجودات و همه اعمال و حوادث جهان هستی است[۱۶]. در وجه نامگذاری این کتاب نیز اقوال گوناگونی بیان شده که قابل جمع می‌نمایند: تحقق همه امور بر طبق آن[۱۷]، برگرفته شدن همه کتاب‌های آسمانی از آن[۱۸]، تنظیم نامه اعمال انسان‌ها براساس آن[۱۹] و معیار سنجش اعمال بودن آن در قیامت[۲۰].
در هر حال این آیه بنا به عمده اقوال پیشگفته بر علم تفصیلی خداوند نسبت به همه پدیده‌های هستی دلالت دارد[۲۱].
تطبیق امام مبین بر برخی از مصادیق
واژۀ امام مبین بر اساس دیدگاه‌های وختلف و روایات بر مصادیقی خاص تطبیق شده است مانند:
- برخی فیلسوفان و عارفان در دیدگاهی تأویلی، امام مبین را نه به معنای کتابی حاوی علومی خاص، بلکه آن را موجودی مجرد دانسته‌اند که حقیقت همه اشیا در آن موجود بوده و قرآن و کلیه شرایع آسمانی از آن پدید می‌آیند[۲۲]. انسان کامل از دیدگاه آنان همان امام مبین است که تجلی جامع و کامل کتاب‌های دیگر الهی (ام الکتاب، لوح محفوظ، کتاب محو و اثبات، کتاب مسطور) بوده[۲۳] و همه موجودات جهان، تابع و تحت تدبیر وی هستند[۲۴].
- در روایات شیعه نیز امام مبین، بر امیرمؤمنان (ع)[۲۵] و سایر امامان (ع)[۲۶] تطبیق شده است که به واسطه رسول خدا (ص)، علم همه چیز در او احصا و به ودیعه نهاده شده است[۲۷]. باید دانست، مضمون این روایات مربوط به بطن و تأویل قرآن است و مانعی ندارد که خداوند همه معلوماتی که در کتاب مبین و لوح محفوظ است را به بنده‌ای که به توحید خالص رسیده بدهد و امام علی (ع) بعد از پیامبر (ص)، کسی است که به این مرتبه رسیده است[۲۸].[۲۹]
- گاهی نیز امام مبین، کتابی حاوی همه حوادث جهان[۳۰] یا وصیت نامه پیامبر (ص)[۳۱] دانسته شده که بر آن حضرت نازل گشته است[۳۲].
دیدگاه اهل سنت دربارۀ امام مبین
- غالب عالمان اهل سنت منظور از "امام مبین" را لوح محفوظ می‌دانند که همه چیز در آن ثبت است[۳۳].
- بعضی نیز منظور از آن را قرآن شمرده و استدلال کرده‌اند که "امام" به کسی یا چیزی گفته می‌شود که مقتدا واقع شده و به امر و نهی و هدایت او اقتدا شده و عمل می‌گردد و چون قرآن کتاب هدایتی است که باید معارفش چراغ راه شده و امر و نهیش سرلوحه عمل واقع شود و در آن همه چیز بیان گردیده، از این رو "امام مبین" خوانده شده است[۳۴].
- بعضی نیز منظور از آن را نامه‌های اعمال شمرده‌اند که همه اعمال و رفتار درونی و ظاهری و باطنی فرد در آن ثبت شده است [۳۵].
تفاوت "امام مبین" با سایر معانی "کتاب" در قرآن
علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می‌نویسد: "گویا بعضی مثل فخر رازی توهم کرده‌اند که نوشتن اعمال و آثار، همان احصاء در امام مبین است، لکن این اشتباه است، چون قرآن کریم از وجود کتابی خبر میدهد که تمامی موجودات و آثار آنها در آن نوشته شده که این همان لوح محفوظ است و از کتابی دیگر خبر میدهد که خاص امتهاست و اعمال آنان در آن ضبط می‌شود و از کتابی دیگر خبر میدهد که خاص فرد فرد بشر است، و اعمال آنان را احصاء می‌کند. در باره کتاب اولی فرموده: ﴿وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ﴾[۳۶]. در باره دومی فرموده: ﴿كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعَى إِلَى كِتَابِهَا﴾[۳۷] و در باره سومی فرموده: ﴿وَكُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كِتَابًا يَلْقَاهُ مَنشُورًا ﴾[۳۸].
ظاهر آیه حکم می‌کند کتاب اعمال امت و کتاب افراد غیر از امام مبین است، چون بین آن دو فرق گذاشته، یکی را خاص اشخاص و دیگری را خاص امت‌ها و سومی را برای عموم موجودات خوانده است و نیز تعبیر را در یکی به کتابت آورده، و در دیگری به احصاء.
منظور از " امام مبین" لوح محفوظ است، لوحی که از دگرگون شدن و تغییر پیدا کردن، محفوظ است و مشتمل است بر تمامی جزئیاتی که خدای سبحان قضایش را در خلق رانده، در نتیجه آمار همه چیز در آن هست و این کتاب در کلام خدای تعالی با اسم‌های مختلفی نامیده شده: لوح محفوظ، ام الکتاب، کتاب مبین و امام مبین که در هر یک از این اسمای چهارگانه عنایتی مخصوص هست. آیه شریفه نسبت به ما قبل در معنای تعلیل است، گویا فرموده آنچه گفتیم و آنچه از اوصاف آنان که کلمه عذاب بر ایشان حتمی‌شده برشمردیم، و آنچه در باره پیروان قرآن گفتیم که به غیب از پروردگارشان خشیت دارند، همه مطابق با واقع است؛ زیرا زمام حیات همه به دست ماست و اعمال و آثارشان نزد ما محفوظ است، پس ما در هر حال به سرانجام هر یک از دو گروه، علم و اطلاع داریم[۳۹].[۴۰]
پرسش‌های وابسته
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ الصحاح، ج ۵، ص۲۰۸۲ ـ ۲۰۸۳؛ مفردات، ص۱۵۷ ـ ۱۵۸؛ التحقیق، ج۱، ص۳۶۶ ـ ۳۶۷، «بین».
- ↑ لسان العرب، ج ۱، ص۴۶۲؛ التحقیق، ج ۱، ص۳۶۷ ـ ۳۶۸.
- ↑ معموری، علی، امام مبین، دائرة المعارف قرآن کریم ج۴، ص۲۳۳.
- ↑ ما خود، مردگان را زنده می‌گردانیم و هر چه را پیش فرستاده‌اند و آنچه را از آنان بر جای مانده است می‌نگاریم و هر چیزی را در نوشته‌ای روشن بر شمرده‌ایم؛ سوره یس، آیه ۱۲.
- ↑ پس از آنان داد ستاندیم و (نشانه‌های) آن دو شهر (لوط و ایکه) بر سر راهی آشکار است؛ سوره حجر، آیه ۷۹.
- ↑ معموری، علی، امام مبین، دائرة المعارف قرآن کریم ج۴، ص۲۳۲.
- ↑ ما خود، مردگان را زنده می‌گردانیم و هر چه را پیش فرستاده‌اند و آنچه را از آنان بر جای مانده است می‌نگاریم و هر چیزی را در نوشته‌ای روشن بر شمرده‌ایم؛ سوره یس، آیه ۱۲.
- ↑ خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.
- ↑ و کلیدهای (چیزهای) نهان نزد اوست؛ (هیچ کس) جز او آنها را نمی‌داند؛ و او آنچه را در خشکی و دریاست می‌داند و هیچ برگی فرو نمی‌افتد مگر که او آن را می‌داند و هیچ دانه‌ای در تاریکی‌های زمین و هیچ‌تر و خشکی نیست جز آنکه در کتابی روشن آمده است؛ سوره انعام، آیه ۵۹.
- ↑ تفسير ابن ابى‌حاتم، ج۱۰، ص ۳۱۹۱؛ كشف‌الاسرار، ج ۸، ص ۲۰۹؛ الميزان، ج ۱۷، ص ۶۷.
- ↑ التفسير الكبير، ج۲، ص۴۹.
- ↑ رحمة من الرحمن، ج ۳، ص ۴۶۳؛ التفسير الكبير، ج ۲۶، ص ۴۹؛ تفسير قرطبى، ج ۱۵، ص ۱۱.
- ↑ نورالثقلين، ج ۴، ص ۳۷۸.
- ↑ التفسير الكبير، ج ۲۶، ص ۴۹.
- ↑ من وحى القرآن، ج ۹، ص ۱۳۲.
- ↑ تفسير صدر المتالهين، ج ۵، ص ۴۳؛ التحريروالتنوير، ج ۲۲، ص ۳۵۷.
- ↑ الفرقان، ج ۲۳، ص ۲۴.
- ↑ كشف الاسرار، ج ۸، ص ۲۰۹.
- ↑ الميزان، ج ۱۷، ص ۶۷.
- ↑ نمونه، ج ۱۸، ص ۳۳۲.
- ↑ مجمع‌البيان، ج۸، ص۶۵۴؛ الفرقان، ج۲۲، ص۲۴.
- ↑ تفسير صدر المتالهين، ج ۵، ص ۳۵؛ اسفار، ج ۶، ص ۲۹۵ ـ ۲۹۶، ۳۹۴؛ ج ۷، ص ۳۸، ۴۸.
- ↑ شرح الاسماء، ص ۱۵۷ ـ ۱۵۸.
- ↑ رحمة من‌الرحمن، ج ۳، ص ۴۶۳؛ اسفار، ج ۶، ص ۲۹۶؛ نمونه، ج ۱۸، ص ۳۳۶.
- ↑ تفسير قمى، ج ۲، ص ۱۸۷؛ معانى‌الاخبار، ج ۱، ص ۲۲۵؛ الفضائل، ص ۹۴.
- ↑ مناقب، ج ۲، ص ۲۴۸.
- ↑ بحرانی، البرهان، ج ۴، ص ۵۶۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ترجمه موسوی همدانی، ج ۱۷، ص ۱۰۲.
- ↑ وبگاه مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی
- ↑ نوادر المعجزات، ص ۱۳۱ ـ ۱۳۲.
- ↑ نورالثقلين، ج ۴، ص ۳۷۸.
- ↑ معموری، علی، امام مبین، دائرة المعارف قرآن کریم ج۴، ص ۲۳۴.
- ↑ بیضاوی، انوار التنزیل، ج ۴، ص ۲۶۴.
- ↑ ابن عاشور، التحریر و التنویر، ج ۲۲، ص ۲۰۵.
- ↑ ابو حیان اندلسی، البحر المحیط، ج ۹، ص ۵۲.
- ↑ و هیچ دانه‌ای در تاریکی‌های زمین و هیچ‌تر و خشکی نیست جز آنکه در کتابی روشن آمده است؛ سوره انعام، آیه: ۵۹.
- ↑ هر گروهی به سوی کارنامه‌اش فرا خوانده می‌شود؛ سوره جاثیه، آیه: ۲۸.
- ↑ و کارنگاشت هر انسانی را به گردن وی بربسته‌ایم و روز رستخیز برای او کارنامه‌ای برمی‌آوریم که آن را برگشوده می‌بیند؛ سوره اسراء، آیه: ۱۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ترجمه موسوی همدانی، ج ۱۷، ص ۹۶-۹۸.
- ↑ وبگاه مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی