بحث:عثمان بن سعید عمری

مقدمه

• وی در میان همگان مشهور و یک چهره شناخته شده بود. او از اصحاب سه امام (امام هادی، امام عسکری و حضرت حجّت(ع)) بود و در سال ۲۶۰ ه.ق امام حسن عسکری(ع) نیابت او را، از امام عصر(ع) به جمعیتی که برای اطلاع و خبر گرفتن از امام آینده حضور حضرت رسیده بودند، اعلام کردند.
• ابو عمرو، عثمان بن سعید عمری، نخستین نایب خاص حضرت مهدی(ع)‏ بود. شیخ طوسی، درباره سفیران حضرت و نخستین ایشان چنین نوشته است: "سفیرانی که از سوی امامان معصوم(ع) به نیکی یاد شده‏‌اند؛ نخستین آنان مرد بزرگواری است که حضرت امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) او را توثیق فرموده‌‏اند و او، شیخ موثق، ابو عمر عثمان بن سعید عمری است.
• نام وی عثمان بن سعید، کنیه‌‏اش ابو عمرو و لقبش العمری، سمّان، اسدی و عسکری می‏‌باشد.
• وی از یاران، اصحاب و شاگردان مورد اطمینان امام دهم و امام یازدهم(ع) بود. او مردی بزرگوار و مورد اطمینان بود که از یازده سالگی در محضر امام هادی(ع) به خدمت‌‏گزاری و یادگیری احکام، حدیث و آموزه‌‏های اسلامی اشتغال داشت و شاگرد تربیت ‏یافته مکتب ولایت و امامت بود.
• شاید یکی از دلایلی که وی در پیشگاه دو امام پیش از حضرت مهدی(ع)‏ قرار گرفته بود، این بود که کسی در شأن و عظمت او تردید نداشته باشند و مردم، به راحتی نیابت او از حضرت مهدی(ع)‏ را بپذیرند.
• از احمد بن اسحاق نقل شده است: از حضرت هادی(ع) پرسیدم: "با چه کسی دادوستد کنیم و از چه کسی مطلب را بگیریم و گفته‏ چه کسی را بپذیریم؟ امام فرمود: عمری مورد اعتماد من است؛ آنچه را از من به تو برساند، به طور قطع از من می‌‏رساند و آنچه را از قول من برای تو گوید، به طور قطع از من می‌‏گوید. "از خود، چیزی نمی‌‏گویدگ سخن وی را گوش کرده، اطاعت نما؛ زیرا او مورد اعتماد و امین است.
• عثمان بن سعید از سال ۲۶۰ ق به نص صریح امام حسن عسکری(ع) به نیابت از امام غایب معرفی شد.
• همچنین حضرت مهدی(ع)‏ به وکالت و نیابت عثمان بن سعید برای جمعیت و اهالی قم اشاره کرد و آن‏ها را به عثمان بن سعید ارجاع داد. از مهم‏ترین ویژگی‌‏های نخستین نایب حضرت مهدی(ع)‏ به موارد زیر می‏توان اشاره کرد:

1. مورد اطمینان سه امام معصوم(ع) و امین ایشان بود؛
2. در مراسم ولادت حضرت مهدی(ع)‏ حضور چشمگیری داشت؛
3. مراسم کفن ‏و دفن امام عسکری(ع) را بر عهده گرفت؛
4. به دستور امام عسکری(ع) پس از شهادت آن حضرت، عهده‌‏دار نیازهای خانواده آن حضرت شد؛
5. افزون بر آن‏که از طرف امام عسکری(ع) به نیابت حضرت مهدی(ع)‏ نصب شده بود، توسط خود حضرت مهدی(ع)‏ نیز به این مقام گماشته شد؛
6. نقش مهمّی در رسوایی جعفر کذاب داشت؛
7. پس از وفات وی، نامه تسلیتی از طرف حضرت مهدی(ع)‏ صادر شد و در آن، از او تجلیل فراوانی شد.

• وی اندکی پیش از سپری شدن عمرش، به دستور حضرت مهدی(ع)‏، فرزندش، محمد بن عثمان را نایب خاص پس از خود منصوب کرد. البته پیش از این، فرزند عثمان بن سعید از سوی امام عسکری (ع) فردی مورد اطمینان برای فرزندش حضرت مهدی(ع)‏ معرفی و معین شده بود.

وفات نایب اول‏

• یکی از پژوهشگران معاصر درباره مدت نیابت نایب نخست، چنین نوشته است: "با وجود نقش تعیین‏‌کننده عثمان بن سعید در سازماندهی و تحکیم پایگاه شیعیان، بسیاری از ابعاد شخصیت و زندگانی او در دوران کودکی و جوانی و چگونگی رشد و نموّ او، از جمله تولد، وفات و مدت نمایندگی او در بستر تاریخ مبهم مانده است.
• هیچ نویسنده و مورخی به صورت قطع و یقین، تاریخ وفات او را مشخص نکرده است. بعضی‌‏ها به طور کلی متعرض این مسأله نشده‏‌اند و بعضی هم با بیان تاریخ‏‌های احتمالی، از کنار مسأله رد شده‏‌اند.
• این تحقیق، پس از نقل برخی دیدگاه‏‌ها در این زمینه، دو دیدگاه را مطرح کرده است. سپس نخستین آن دو را انتخاب کرده، این‏گونه نوشته است: "او پیش از سال ۲۶۷ ق درگذشته است؛ اما مشخص نیست کدام سال.
• بیشتر تاریخ‏‌نگاران و دانشمندان علم رجال، همین احتمال را انتخاب کرده‏‌اند و این، به واقع نزدیک‏تر است.
• ابو نصر هبة اللّه بن محمد می‌‏گوید: "قبر عثمان بن سعید در طرف غربی بغداد در خیابان "میدان" در اوّل محل، که به "درب جبله" معروف است، در داخل مسجد، درب راست که داخل می‌‏شوند و قبر در خود قبله مسجد قرار دارد".

عثمان بن سعید عمری در موعودنامه

• "ابو عمرو عثمان بن سعید عمری"، نخستین سفیر حضرت مهدی (ع) بود و در سامرا اقامت داشت. وی از سوی امام هادی و امام عسکری (ع) وکیل و نماینده بود. وی مورد اعتماد امام هادی (ع) بود و آن حضرت به یاران خود می‌فرمود: ابو عمرو مردی ثقه و امین است و هرچه به شما بگوید از جانب من است، و آن‌چه به شما می‌رساند از جانب من می‌رساند. عثمان بن سعید امام حسن عسکری (ع) را غسل داد و کفن و حنوط‍‌ کرد و به خاک سپرد. او توانست سرشناسان امامیه را قانع سازد بر این‌که امام دوازدهم برای محفوظ‍‌ ماندن از دست دشمنان در پرده غیبت به سر می‌برد و آن‌ها را متقاعد ساخت که خود نماینده راستین آن حضرت باشد. موقعیت ممتاز او در زمان امام دهم و یازدهم (ع) سبب شد که وکلا دعوی وی را بپذیرند، بدون این‌که او را مورد سؤال قرار داده و معجزه یا حجتی از وی بخواهند.
• عثمان بن سعید از زمان امام حسن عسکری (ع)، رئیس وکلای امام بود و تمام وجوهاتی که شیعیان توسط‍‌ وکلا می‌فرستادند، همه به وی تحویل داده می‌شد و او نیز آن را خدمت امام تقدیم می‌کرد. پس از وفات امام عسکری (ع) نیز به‌طور مخفیانه سازمان وکالت را اداره می‌کرد. پس از وفات عثمان بن سعید، حضرت مهدی (ع) طی نامه‌ای به فرزندش تسلیت فرمود. عثمان بن سعید چون درگذشت او را در جانب غربی بغداد در شارع المیدان، در اول محل، که معروف به "درب الجبله" است، در داخل مسجد، درب راست که داخل می‌شوند و قبر در خود قبله مسجد قرار دارد.
• در منابع امامیه به تاریخ وفات او اشاره نشده است و مورخان متاخر کوشیده‌اند تاریخ تقریبی نشان دهند و نوشته‌اند رحلت وی باید پس از سال ۲۶۰ ه ‍‌-تاریخ وفات امام عسکری (ع)- و قبل از سال ۲۶۷ اتفاق افتاده باشد. برای عثمان بن سعید دو فرزند به نام‌های "محمد بن عثمان" -که بعدها دومین نایب امام زمان (ع) شد- و "احمد بن عثمان" ذکر شده است. وی از یازده سالگی در محضر امام هادی (ع) به خدمتگزاری و کسب فقه و حدیث و تعالیم اسلامی اشتغال داشته است، و به القابی در میان شیعیان مشهور شده است:

1. سَمّان یا زَیّات (روغن‌فروش): او را "سمّان" یا "زیّات" می‌گفتند زیرا برای پوشش نهادن به مقام والای "وکالت" و "نیابت" به تجارت زیتون اشتغال داشت، تا به این وسیله در آن روزگار که خفقان و اختناق عجیبی بر جهان پهناور اسلامی و به خصوص شیعیان و دوستداران اهل بیت حاکم بود، خود را از شر دستگاه خلافت، حفظ‍‌ نماید. روش وی چنین بود که شیعیان، اموالی را که برای امام حسن عسکری (ع) می‌آورند به وی تسلیم می‌کردند و او از ترس دستگاه عباسی، آن اموال را میان ظرف روغن پنهان نموده و بدین‌گونه به خانه امام (ع) می‌رسانید. او برای پوشش نهادن به موقعیت حساس خود، در بازار روغن‌فروشان برای ارتش روغن و اجناس دیگر حمل می‌کرد.
2. اسدی: چون از قبیله "بنی اسد" بود، لذا به او "اسدی" می‌گفتند.
3. عسکری: عثمان بن سعید را "عسکری" نیز می‌گفتند، زیرا او از محله "عسکر" سامرا بوده است.
4. عَمری: وی به این لقب شهرت بیشتری دارد. در علت انتساب وی به "عمری" بین علمای رجال اختلاف است. شیخ طوسی در "الغیبة" می‌نویسد: گروهی از شیعیان گفته‌اند: حضرت امام عسکری (ع) فرمود: اسم "عثمان" و کنیه او "ابو عمرو" در یک شخص جمع نمی‌شود و دستور دادند که کنیه او را بر هم زنند و از آن‌وقت "عمری" خوانده شد.

• عثمان بن سعید، وکیل خاص و نماینده سه امام معصوم، امام هادی، امام حسن عسکری و امام زمان (ع) بود. وی محرم اسرار امام حسن عسکری (ع) بود. وقتی امام مهدی (ع) متولد شد، امام حسن عسکری (ع) گفت: پیکی دنبال عثمان بن سعید بفرستید. یک نفر فرستاده شد و عثمان بن سعید آمد. امام حسن عسکری (ع) فرمود: ده هزار رطل نان و ده هزار رطل گوشت بخر و آن را تقسیم کن و به خاطر آن مولود، چندین گوسفند عقیقه کن. امام مهدی (ع) به وکالت و نیابت عثمان بن سعید در مقابل جمعیت و هیئت اهالی قم اشاره کرد و آن‌ها را به عثمان بن سعید ارجاع داد. عثمان بن سعید حدود پنج سال نیابت حضرت را به عهده داشت و وقتی از دنیا رفت، خاطر شریف امام زمان (ع) نیز محزون گردید و طی نامه شریفی به فرزند بزرگوارش "محمد بن عثمان" تسلیت گفت و او را به جای پدرش منصوب کرد. مرحوم علامه مجلسی در "بحار" زیارتنامه‌ای را برای عثمان بن سعید نقل کرده است که این‌گونه شروع می‌شود: "السَّلَامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ، النَّاصِحُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ و...".

تکمیل

• "عمری" لقب مشهور نائب اول امام زمان (ع) -عثمان بن سعید- است. وجه تسمیه عثمان بن سعید به "عمری" دو منشأ بیشتر نداشته است: یکی این‌که جد پدری عثمان بن سعید "عمرو" بود، و لذا به او "عمری" گفته شده است و دیگر این‌که حضرت امام حسن عسکری (ع) راضی نشد، هم اسم عثمان بن عفان و هم لقب او در ایشان جمع شده باشد و لذا دستور داد که کنیه او را بر هم زنند و تبدیل به "عمری" کنند. البته در یک جا لقب "عامری" نیز درباره ایشان استعمال شده است.