بنای کوفه

این مدخل زیرشاخهٔ بحث کوفه است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

پس از پیروزی‌های اعراب مسلمان در عراق (قلمرو ایران ساسانی) و به ویژه تصرف مداین، پایتخت ساسانیان، فتح کامل ایران قریب‌الوقوع به نظر می‌رسید. از این‌رو، وجود پایگاهی برای استقرار نیروهای نظامی عرب ضروری می‌نمود. به روایتی، خلیفه دوم به سعد بن ابی‌وقاص، از فرماندهان ارشد خود در عراق، نوشت: «سرزمینی برای (اسکان قوای) عرب مناسب است که با شترهای آنان سازگار باشد. سلمان (فارسی) و حذیفة بن یمان را مأمور کن مکانی مناسب بیابند که میان من و مسلمانان را با دریا فاصله نیندازد». سلمان و حذیفه که به عنوان کاشف و راهنما با سپاه سعد بن ابی‌وقاص همراه بودند، برای انجام دادن این مأموریت از غرب و شرق فرات گذشتند و جایی را مناسب نیافتند و هر دو به منطقه کوفه رسیدند و آنجا را پسندیدند و بدین‌سان، کوفه برای استقرار سپاه در نظر گرفته شد.

نخستین کار در طراحی نقشه شهر کوفه، تعیین جای مسجد به عنوان مرکز شهر بود. از این رو، سعد بن ابی‌وقاص در محل بنای مسجد ایستاد و دستور داد تیری موافق با جهت وزش باد و تیری دیگر به جهت مخالف وزش باد رها کردند و جای فرو آمدن تیرها را نشانه گذاردند. آن‌گاه از همان‌جا که تیرانداز ایستاده بود، تا جای فرو آمدن تیرها، حدود مسجد جامع شد و مسجد و دارالاماره را نیز در همان محدوده بنا کردند.

خلیفه در نامه‌ای ابوالهیاج عمرو بن مالک بن جناده را مأمور تعیین مکان اسکان قبیله‌های عرب در کوفه کرد و نیز ویژگی‌های معابر و خیابان‌های اصلی و فرعی را مشخص ساخت و دستور داد گذرگاه‌ها بنا بر نظر او ساخته شود. به دستور عمر قرار شد عرض خیابان‌های اصلی ۴۰ ذراع، خیابان‌های کم‌اهمیت‌تر ۳۰ ذراع، خیابان‌های فرعی ۲۰ ذراع، و کوچه‌ها ۷ ذراع باشد و چون به زمین‌های وسیع می‌رسند، عرض راه را ۶۰ ذراع قرار دهند. بدین‌سان، پنج خیابان بزرگ (اصلی) در شمال صحن مسجد و چهار خیابان در جهت قبله (جنوب) و در سمت شرق و غرب آن هر یک سه خیابان در نظر گرفته شد و محله‌ها را میان این خیابان‌ها قرار دادند.

به ظاهر، رزمندگان و قبایل عرب مسلمان در منطقه کوفه و بصره (که محل استقرار سپاه دوم مسلمانان در عراق شد)، تا مدت‌ها چادرنشین بوده‌اند و سپس خانه‌هایی از نی ساختند و آن‌گاه خانه‌هایی در کوفه و بصره با آجر و خشت بنا کردند. طبری روایت می‌کند که چون مردم در کوفه و بصره اقامت گزیدند و با این دو جا انس گرفتند، از عمر اجازه خواستند که خانه‌های خود را از نی بسازند. خلیفه پس از تحقیق درباره نی، اجازه داد و مردم این دو شهر خانه‌های خود را از نی ساختند. چندی بعد در کوفه و بصره آتش‌سوزی رخ داد. حریق کوفه شدیدتر از حریق بصره بود؛ به گونه‌ای که هشتاد سایه‌بان سوخت و حتی یک نی باقی نماند.

از ابن عباس روایت شده است که خانه‌های مردم کوفه در آغاز از نی بوده است و هنگامی که به جنگ می‌رفتند، خانه را برمی‌چیدند و به نیازمندان می‌دادند و چون بازمی‌گشتند، خانه را از نو بنا می‌کردند. رزمندگان مقیم کوفه هنگام اعزام به جنگ، زنان خود را همراه می‌بردند. پس از حادثه آتش‌سوزی کوفه، سعد بن ابی‌وقاص از خلیفه خواست که اجازه دهد مردم خانه‌ها را از خشت بسازند. عمر در پاسخ گفت: «از خشت بسازید، ولی هیچ کس نباید بیش از سه اتاق بسازد و در کار ساختمان زیاده‌روی مکنید و از سنت دور مشوید». همچنین سفارش کرد هیچ بنایی بیش از حد بلند ساخته نشود. مردم با کسب اجازه برای ساختن بناهای خشتی، درهای خانه‌های مداین را به کوفه بردند و بر ساختمان‌های خود نصب کردند.

به نقل یاقوت حموی از آن هنگام تا پایان حکومت مغیرة بن شعبه بر کوفه (حدود سال ۵۰ و در دوران خلافت معاویه) قبایل مقیم این شهر، خانه‌ها را از خشت خام، کوتاه و بدون پنجره می‌ساختند. در زمان حکومت زیاد بن ابیه (حاکم کوفه پس از مغیرة بن شعبه) مردم برای خانه‌ها درهایی از آجر ساختند. یاقوت توضیح نمی‌دهد که «درِ آجری» چگونه بوده و چه ویژگی‌هایی داشته است. در دیگر منابع نیز اشاره‌ای به درهای آجری نشده است.

از آنجا که زمین‌های کوفه میان قبیله‌های مختلف تقسیم شد، محله‌های پدید آمده را با نام قبیله‌ها می‌خواندند. در این میان محله کُناسه مشهورتر بود و با اینکه در آغاز متعلق به یکی از قبایل بود، نام قبیله بر خود نگرفت. علت شهرت این محله، حوادثی بود که در آن روی داد. کناسه در در لغت به معنای محل ریختن زباله است. این مکان ابتدا زباله‌دانی قبیله بنی‌اسد بود، ولی چون شهر کوفه توسعه یافت، خانه‌هایی بسیار در آن بنا کردند و دیری نگذشت که مکان‌های تجاری نیز در آن ساختند. بازار کناسه از بزرگ‌ترین بازارهای کوفه بود و همچون بازار عکاظ پیش از اسلام، بازاری ادبی نیز بود که شاعران در آنجا مفاخره می‌کردند. کناسه مدفن گروهی پرشمار از علویان و نقیبان آنان بوده است. سال‌ها بعد، کناسه کوفه، از آن رو که مردم سرشناس و انقلابی پرشماری را در آن دفن کردند و یا به دار آویختند، بیشتر به گورستان مانند شد؛ زیرا پس از زید شهید، فرزند امام سجاد(ع) ده‌ها تن دیگر را در آنجا به دار آویختند.

مردم کوفه گورستان را جَبانه و اهل بصره، مقبره می‌خواندند. در کوفه محله‌هایی بود با نام جبانه که این کلمه را به نام قبیله‌ها اضافه می‌کردند؛ مانند جبانه کنده و جبانه سبیع. هر قبیله ساکن در کوفه، جبانه‌ای داشت که فضایی باز برای چرای شتر و نیز گورستان قبیله بود. این جبانه‌ها در گسترش شهر اهمیتی بسیار داشتند؛ زیرا برای کسانی که به کوفه می‌آمدند و به خویشان خود می‌پیوستند و در آنجا ساکن می‌شدند، مکان‌های مناسبی بودند.

تاریخ بنای شهر کوفه به درستی معلوم نیست و روایاتی گوناگون در این باره در دست است. بلاذری بنای کوفه را سال ۱۷ ق. می‌داند. یعقوبی بنای آن را هم‌هنگام با بنای شهر بصره در سال ۱۷ ق. دانسته است. ولی در تاریخ خود می‌نویسد که در سال ۲۰ ق. سعد بن ابی‌وقاص به کوفه بازگشت و در آنجا اقامت گزید و نقشه‌ها طرح کرد و خانه‌ها و محله‌ها ساخت. طبری نیز محرم سال ۱۷ ق. را سال طراحی کوفه و اردو زدن مسلمانان در آن می‌داند، و در همان حال از واقدی نقل می‌کند که مردم در آخر سال ۱۷ ق. در کوفه فرود آمدند. به روایتی نیز در آغاز سال ۱۸ ق. کوفه محل اقامت شد. مسعودی در مروج الذهب، سال ۱۵ ق را تاریخ بنای کوفه نوشته است، ولی در التنبیه والاشراف در تاریخ آن شک می‌کند و می‌نویسد: کوفه دومین شهر بزرگ بود که مسلمانان بنا کردند. درباره بنیاد آن اختلاف است. برخی گفته‌اند بنای آن نیز [مانند بصره] در سال ۱۷ ق. بوده است که واقدی و دیگران بر این رفته‌اند. برخی دیگر گفته‌اند بنیاد آن به سال ۱۵ ق. و به راهنمایی عبدالمسیح بن بقیله غسانی بوده است.

یاقوت نیز می‌نویسد: کوفه را در سال ۱۷. ق بنا کردند؛ یعنی همان سالی که بصره شهر شد. برخی گفته‌اند که کوفه دو سال پس از بصره (سال ۱۹ ق.) شهر شد و سال ۱۸ ق. نیز گفته‌اند.

از مجموع آن‌چه نقل شد و نیز از روایات مربوط به فتوحات مسلمانان در عراق -اگرچه بسیار مغشوش‌اند- می‌توان نتیجه گرفت که به احتمال زیاد تاریخ بنای کوفه سال ۱۷ ق. بوده است.

در وجه تسمیه کوفه نیز نظریه‌هایی پرشمار مطرح است. طبری می‌نویسد: «هر جا که ریگ و شن در هم آمیخته باشد، آنجا را کوفه گویند». به نقلی هنگامی که سعد بن ابی‌وقاص سپاه مسلمانان را به کوفه آورد، گفت: تكوفوا في هذا الموضع؛ «در این مکان گرد آیید». یاقوت درباره واژه کوفان می‌نویسد: گفته‌اند «کوفان» نام زمینی است که به اسم آن، شهر کوفه را «کوفه» نامیدند. من می‌گویم کوفان و کوفه یکی است. نیز گفته‌اند به این سبب آن را کوفه خواندند که دایره‌مانند بوده است و این را از قول مردم عرب گرفته‌اند که می‌گویند: رأيت كوفاناً به ضم و نیز فتح کاف، که به معنای تپه شنی دایره‌مانند است. همچنین گفته‌اند که این سرزمین را به دلیل اینکه مردمی در آن گرد آمده‌اند کوفه نامیده‌اند؛ زیرا مردم عرب می‌گویند: قد تكوف الرمل؛ «شن‌ها جمع شده‌اند». قول دیگری حاکی از آن است که کوفه را از کوفان به معنای شر و بلا گرفته‌اند؛ زیرا عرب‌زبانان می‌گویند: هم في كوفان. نیز گفته‌اند که به سبب کوه کوچکی به نام کوفان این شهر راکوفه نامیده‌اند؛ کوهی که در میان آن است. کوه کوفان بر شهر مسلط است.

فاصله کوفه از شهرهای مهم جهان اسلام از این قرار بوده است: از کوفه تا مدینه ۲۰ مرحله، از مدینه تا مکه از طریق جاده ۱۰ مرحله و از کوفه تا مکه به خط مستقیم نزدیک به ۳ مرحله کم‌تر از این راه بوده است (یعنی ۲۷ مرحله). همچنین از کوفه تا بصره ۱۲ مرحله و از کوفه تا بغداد (که بعدها توسط منصور عباسی ساخته شد) ۴ مرحله، و تا شهر واسط ۶ مرحله فاصله بوده است.

بنای کوفه در تاریخ اسلامی

در خصوص تاریخ بنای شهر کوفه روایات مختلفی هست؛ از جمله بلاذری مورخ متقدم، تاریخ بنای این شهر را سال ۱۷ می‌داند. یعقوبی نیز در کتاب البلدان بنای آن را هم‌زمان با بنای بصره در سال ۱۷ نوشته است، ولی در تاریخ خود می‌نویسد در سال ۲۰ سعد بن ابی وقاص به کوفه بازگشت و آنجا اقامت گزید و نقشه‌ها طرح کرد و خانه‌ها و محله‌ها ساخت. طبری محرم سال ۱۷ (یعنی سال چهارم خلافت عمر) را سال طراحی کوفه و اردو زدن مسلمانان در این منطقه می‌داند و در عین حال از واقدی نقل می‌کند که مردم در آخر سال ۱۷ در کوفه فرود آمدند. به روایتی نیز در آغاز سال ۱۸ کوفه محل اقامت شد. مسعودی در مروج الذهب، سال ۱۵ را تاریخ بنای کوفه نوشته، ولی در التنبیه و الاشراف در تاریخ بنای آن تشکیک کرده است و می‌نویسد: کوفه دومین شهر بزرگ بود که توسط مسلمانان بنا شد. درباره بنیاد آن اختلاف است. بعضی گفته‌اند بنای آن نیز (مانند بصره) در سال هفدهم بوده که واقدی و دیگران بر این رفته‌اند، و جمعی دیگر گفته‌اند بنیاد آن به سال پانزدهم هجرت و به راهنمایی عبدالمسیح بن بقیله غسانی بوده است. یاقوت نیز بنای کوفه را سال ۱۷ یعنی همان سالی که بصره شهر شد، دانسته و می‌نویسد: عده‌ای گفته‌اند کوفه دو سال بعد از بصره (در سال ۱۹)، شهر شد و سال ۱۸ هم گفته شده است.

قول یعقوبی در تاریخ خود که سال ۲۰ را زمان اقامت سعد در کوفه و طراحی شهر قلمداد کرده و نیز قول‌های دیگر که سال ۱۹ را قید کرده‌اند به احتمال زیاد مربوط به زمانی است که پس از آتش‌سوزی خانه‌های نئین، شهر، بازسازی شد و منزل‌ها و عمارت‌های آن از آجر ساخته شد. همچنین با دقت در گفتار مسعودی در التنبیه و الاشراف که کوفه را دومین شهر بزرگ بنا شده توسط مسلمانان دانسته و تاریخ بنای بصره را سال ۱۷ گرفته است، اگر اولین شهر را بصره در نظر بگیریم ـ که چنین است ـ دیگر سال ۱۵ معنایی نخواهد داشت. نظر به روایات مربوط به فتوحات مسلمانان در عراق (گرچه بسیار مغشوش است) می‌توان نتیجه گرفت به احتمال زیاد تاریخ بنای کوفه سال ۱۷ بوده است.

اقلیم شناسان متقدم، کوفه را از شهرهای اقلیم سوم و منزل نوح نبی(ع) گفته‌اند و از شهرهای تابعه آن به نام حمام عمر، جامعین، سورا، نیل، قادسیه و عین التمر اشاره کرده‌اند. «مقدسی» در توصیف کوفه، این شهر را «قصبه‌ای بزرگ، سبک، خوش ساختمان با بازارهایی بزرگ، پر برکت و جامع مرافق» گفته و از قرار داشتن مسجد جامع و نیز رود فرات در سمت شرق و کناسه در غرب این شهر خبر داده و پیرامون شهر را مملو از نخلستان، باغ، حوضها و جوی‌های آب معرفی کرده است.

فاصله این شهر تا مدینه در حدود ۲۰ مرحله و تا مکه ۲۷ مرحله ذکر شده است.

این شهر در سده‌های نخست اسلام نقشی بسیار پر رنگ و اساسی در حوادث ایام ایفا نمود و موقعیت ممتاز اجتماعی اش، آن را پیوسته کانون توجه هیأت حاکمه و اقشار مختلف مردم زمانه قرار داد. از جمله وقایع مهم و تأثیر گذار به وقوع پیوسته در این شهر می‌‌توان به حوادث ایام خلافت امیرالمؤمنین(ع) و سپس ترور ایشان در مسجد جامع این شهر، قیام خونین کربلا و قیام‌هایی نظیر توابین و مختار که پس از آن در خونخواهی از شهدای این واقعه هولناک انجام گرفت و نیز قیام و شهادت زید بن علی اشاره کرد. گذشته از حوادث و رخدادهای سیاسی بیشمار این شهر، کوفه یکی از قطب‌های علمی جهان اسلام محسوب می‌‌شد. وجود تعداد زیادی از نوابغ علم و شعر و زبان و ادب در این شهر در سده‌های نخست اسلامی که در کتب تراجم مفصل به نام و آثارشان پرداخته شده است، شاهدی بر این مدعاست. موقعیت علمی این شهر با تأسیس مکتب نحوی کوفی بیش از پیش شهره آفاق گشت و این شهر را تا مدت‌ها عرصه رقابت و کشمکش با بصره و مکتب نحوی‌اش کرد. تا اینکه موقعیت ممتاز علمی و سیاسی این دو شهر با تأسیس بغداد به حاشیه رفت. با تأسیس شهر بغداد در سال ۱۴۵ هجری، کوفه قرن به قرن بسیاری از ذخایر علمی خود را از دست داد و رفته رفته با از دست دادن جایگاه علمی و سیاسی خود، بسیاری از ابنیه هایش ویرانه شد و شهر به دهکده‌ای کوچک تبدیل شد. چندان که از عظمت سابق این شهر در حال حاضر، تنها مسجد بزرگش باقی مانده که گواهی بر شکوه و عظمت آن و سرمایه‌ای معنوی و نماد این شهر قرار گرفته است.

امروزه کوفه در کنار رود فرات در فاصله ۸ کیلومتری شهر نجف و ۱۰۶ کیلومتری بغداد و ۶۰ کیلومتری جنوب شهر کربلا قرار دارد. زمین آن دشتی است مرتفع که ارتفاع آن از سطح دریا به ۲۲ متر می‌‌رسد. کرانه غربی این شهر، تقریباً شش متر از ساحل شرقی بلندتر است که آن را از سیل در گذشته و در عصر کنونی مصون می‌‌دارد. در جانب غربی کوفه، زمین کم کم از سطح دریا بالا می‌‌رود به حدی که این ارتفاع تا شصت و نیم متر هم می‌‌رسد. سپس این ارتفاع، با شیب تند به سمت جنوب غربی فرود می‌‌آید تا به دریاچه نمکی کم عمق معروف به «بحرالنجف» می‌‌رسد.

منابع

1. بلادی، عاتق بن غيث، معجم المعالم الجغرافیة فی السیرة النبویة
2. رجبی، محمد حسین، مقاله «کوفه»، دانشنامه امام علی ج۹