تجسم اعمال در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تجسم اعمال است. تجسم اعمال از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تجسم اعمال در قرآن - تجسم اعمال در حدیث - تجسم اعمال در نهج البلاغه - تجسم اعمال در معارف دعا و زیارات - تجسم اعمال در کلام اسلامی - تجسم اعمال در عرفان اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

چیستی تجسم اعمال

منظور از تجسم‌ اعمال نزد شیعیان این است که اعمال انسان خوب یا بد، باطنی دارد که این باطن در دنیا آشکار نمی‌شود؛ بلکه باطن این اعمال بعد از تغییر و تبدلاتی، در عالم آخرت جلوه می‌‌کند. اما از نگاه علم کلام تجسم و تجسد اعمال یعنی رابطۀ میان عمل و جزا در آخرت نه قراردادی است و نه از نوع رابطۀ علی و معلولی، بلکه میان آنها رابطۀ عینیت و اتحاد حکم فرماست؛ یعنی آنچه در آخرت به عنوان پاداش یا کیفر به نیکوکاران و بدکاران اختصاص می‌‌یابد، تجسم خود عمل آنهاست.

به عبارت دیگر، اعمال ما علاوه بر اینکه صورتی فانی و موقت دارد و فقط در این جهان ظاهر می‌‌شود، دارای صورتی ملکوتی است که پس از صدور از ما، هرگز فانی نمی‌شود و از توابع و لوازم جدا ناشدنی ماست. اعمال از نظر وجهۀ ملکوتی باقی است و روزی ما به آنها خواهیم رسید و آنها را با همان وجهه و چهره مشاهده خواهیم کرد، اگر زیبا و لذت‌بخش باشد، ما را به بهشت می‌‌رساند و اگر زشت و کریه باشد ما را به جهنم هدایت می‌‌کند.

دلایل نقلی تجسم اعمال

دلایل نقلی اعم از آیات و روایات مبنی بر تجسم اعمال در آخرت اقامه شده است و دانشمندان علم کلام معتقدند تجسم عمل، پاداش اعمال انسان‌ها در آخرت است.

1. قرآن می‌‌فرماید ﴿وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ﴾. ﴿وَلْتَنظُرْ﴾ امر است و باید هر کس در آنچه برای فردا می‌‌فرستند، نظر کند. این صریح‌ترین تعبیر قرآن در این زمینه است و در حقیقت این آیه فرمان داده است که در کار و در عمل خودتان دربارۀ چیزهایی که برای فردا پیش می‌‌فرستید، دقت کنید. این لحن، گویای آن است که در قیامت، همان عمل به انسان برمی‌گردد.
2. قرآن می‌‌فرماید: ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ﴾
3. قرآن می‌‌فرماید: ﴿يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا﴾
4. ﴿وَاتَّقُواْ يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ﴾
5. ﴿وَبَدَا لَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُون﴾. در تفسیر این آیه چنین آمده است، اضافه شدن کلمۀ "سیئات" به "ما عملوا" بیان جنس عمل است؛ یعنی اعمال سوء آنها آشکار می‌‌شود و این نکته دلالت بر این دارد که تمام اعمال دنیوی انسان‌ها در عالم آخرت تجسم پیدا می‌‌کند.
6. در روایتی پیامبر (ص) فرمودند: «همانا اعمال شما در آخرت به سوی شما بر می‌‌گردد»

دلیل مخالفین تجسم اعمال در قیامت

البته این نظریه مورد اتفاق دانشمندان علم کلام نیست، بلکه اندیشمندان کلامی بر سر این مدعا اختلاف نظر دارند چراکه عده ای از دانشمندان معتقدند پاداش اعمال انسان‌ها در قیامت نمی‌تواند تجسم اعمال باشد زیرا اعمال انسان‌ها از مقولۀ عرض است یعنی (یک امر ذاتی نیست که دوام داشته باشد) و پس از صدور از انسان یا مرگ وی، معدوم می‌شود و در نتیجه، چیزی باقی نمی‌ماند تا در قیامت مجسم‌ شود.

منابع

1. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
2. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام