خلقت نوری اهل بیت
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اهل بیت است. خلقت نوری اهل بیت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خلقت نوری اهل بیت در حدیث - پرسش مرتبط نداردمقدمه
یکی از مقامات مهم اهل بیت (ع) که می‌توان آن را اولین مقام ایشان نامید، خلقت نوری می‌باشد. مجموعه‌ای از روایات در بین احادیث شیعه وجود دارد که بر طبق آنها اولین آفریده خداوند متعال، نور اهل بیت (ع) بوده است، به این صورت که خداوند متعال قبل از خلقت همه موجودات، نوری را آفرید که نور پیامبر a و علی S بود و از آن نور، نور سایر اهل بیت (ع) را آفرید، و سپس از آن نور، نور پیامبران و فرشتگان و شیعیان و عرش و آسمان‌ها و زمین و خورشید و ماه و بهشت و حوری و... آفریده شد، و نور اهل بیت (ع) به تقدیس و تهلیل و تکبیر خداوند مشغول بود و سپس فرشتگان تقدیس و عبادت را از اهل بیت (ع) یاد گرفتند، و اگر اهل بیت (ع) نبودند خداوند سایر موجودات را خلق نمی‌کرد.
ذکر این مقام از سوی طرف‌داران نظریه علمای ابرار متهم به غلو شده و احادیث آن هم ساخته و پرداخته غلات معرفی شده است! برای نمونه، در کتاب مکتب در فرایند تکامل آمده است: «مفوضه معتقد بودند که پیامبر و ائمه، اولین و تنها مخلوقاتی هستند که مستقیماً به دست قدرت حق، از ماده‌ای متفاوت با سایر بشر آفریده شدند»[۱].
بنابراین لازم است درباره این مقام اهل بیت (ع) توضیحاتی داده شود، تا روشن شود که نه تنها این مقام از طرف خود اهل بیت (ع) معرفی شده است و ساخته و پرداخته غلات و مفوضه نیست، بلکه نپذیرفتن آن نوعی تقصیر در حق اهل بیت (ع) به شمار می‌آید. از آنجا که این اولین مقام اهل بیت (ع) است، اثبات آن می‌تواند زمینه را برای پذیرش مقامات دیگر اهل بیت آماده کند؛ زیرا این مقام نوعی نقش علّی و سببی نسبت به مقامات دیگر هدایتی و واسطه‌ای اهل بیت (ع) دارد[۲].
بررسی روایات
علمای بزرگی از شیعه و سنی روایات خلقت نوری را پذیرفته و نقل کرده‌اند، برای نمونه: شیخ کلینی (م۳۲۹) در کتاب کافی تعداد ۷ حدیث را که مضمون آنها خلقت نوری اهل بیت (ع) است، از اصحاب ائمه (ع) نقل کرده است[۳]. از جمله با سند خود از امام باقر S نقل کرده است که: حضرت فرمودند: «همانا اولین چیزی که خداوند خلق کرده، محمد a و عترتش می‌باشد که اشباح نوری نزد خداوند بودند. پرسیدم: اشباح چیست؟ فرمود: سایه نور، بدن‌های نورانی، بدون روح، و مؤیّد به روح‌القدس، که خودش و عترتش به وسیله آن خداوند را عبادت می‌کردند؛ به همین خاطر خداوند ایشان را خلق کرد در حالی که دارای حلم هستند و دانشمندان نیکوکار (علمای ابرار) و برگزیدگانی هستند که خداوند را با نماز و روزه و سجده و تسبیح و تهلیل عبادت می‌کنند و نمازها را به جا می‌آورند و حج به جا می‌آورند و روزه می‌گیرند»[۴]. همان طور که مشاهده می‌شود در این حدیث عبارت «علمای ابرار» به کار رفته اما مقامات ویژه هم برای اهل بیت (ع) ثابت شده است. این حدیث نقض نظریه علمای ابرار به حساب می‌آید، که معتقدند ائمه (ع) فقط علمای ابرار بوده‌اند.
شیخ صدوق (م ۳۸۱) هم (که از دشمنان برجسته غلو و غالیان به شمار می‌آید) هفت روایت را که درباره خلقت نوری اهل بیت (ع) می‌باشد در کتب مختلف خود نقل کرده است[۵]؛ برای نمونه با سند خود از امام صادق S نقل کرده: «خداوند چهار هزار سال قبل از خلقت مخلوقات چهارده نور خلق کرد، که محمد a و علی S و فاطمه (س) و حسن S و حسین S و امامان از نسل حسین بودند و آخرین آنها قائم می‌باشد»[۶].
شیخ طوسی (م ۴۶۰) هم هشت روایت را درباره خلقت نوری اهل بیت (ع) با سندهای مختلف خود از ائمه اطهار (ع) نقل کرده است[۷]، برای نمونه از پیامبر a نقل کرده که ایشان فرمودند: «همانا خداوند، من و علی و فاطمه و حسن و حسین را قبل از خلقت آدم خلق کرد، زمانی که نه آسمان بناشده‌ای بود و نه زمین گسترده‌ای و نه ظلمت و نوری و نه خورشید و ماهی و نه بهشت و جهنمی»[۸].
علامه حلی (م ۷۲۶) هم از امام صادق S نقل کرده: «همانا خداوند، محمد a و علی S و فاطمه (س) و حسن S و حسین S را چهار هزار سال قبل از خلقت آدم خلق کرد در حالی که در عرش الهی به تسبیح و تمجید و تهلیل خداوند مشغول بودند»[۹].
و همچنین ابن‌ماهیار (معروف به ابن جحام از اجلاء علماء امامیه) و فرات بن ابراهیم (از اساتید علی بن بابویه و از قدماء امامیه) و سید هاشم بحرانی (صاحب تفسیر البرهان، از ثقات محدثین امامیه، م ۱۱۰۷) و قطب راوندی (م ۵۷۳) و شیخ مفید (م۴۱۳) و حسین بن حمدان حضینی (از روات امامیه، م۳۵۸) و دیلمی (صاحب ارشاد القلوب) و محمد بن علی الفاسی (از علمای قرن ۵) و علامه مجلسی (م۱۱۱۱) و...[۱۰] هم این نوع روایات را نقل کرده‌اند. همین طور که مشاهده شد دانشمندان مختلف شیعه در قرن‌های مختلف و با مشرب‌های گوناگون عقلی و نقلی، بدون اینکه در متن این روایات اشکال کنند یا آن را غلو حساب کنند، به نقل این روایات پرداخته‌اند.
همچنین دانشمندان شیعه این روایات از طریق اصحاب ائمه یعنی سلمان فارسی، ابن عباس، انس، ابن‌عمر، ابوسعید خدری، جابر بن عبدالله انصاری، ابوذر غفاری، ابوهریره، انس بن مالک و احمد (از نوادگان عمر بن علی بن ابی‌طالب)، جابر بن یزید، مفضل، محمد بن سنان، معاذ بن جبل، سعدان، ابوبصیر، بشر، ابوالحجاج، ابوحمزه ثمالی، عبدالغفار جازی، ابن‌سدیر، عبدالحمید، صالح بن سهل، عبدالرحمن بن کثیر، نقل کرده‌اند. پس معلوم می‌شود اصحابی که در قرن اول می‌زیسته‌اند مقام خلقت نوری را غلو حساب نکرده و به ضبط و نشر احادیث آن پرداخته‌اند. از تابعین هم هشت نفر مثل عکرمه و نهندی و ابوعبیده بصری، ابوعمرو کندی و... این روایات را نقل کرده‌اند.
و اصحاب این روایات را از خود پیامبر a، امیرالمؤمنین S، امام حسین S، امام سجاد S، امام باقر S، امام صادق S، امام کاظم S، امام رضا S، امام جواد S، امام هادی S و امام عسکری S نقل کرده‌اند.
از علمای اهل سنت هم ۶۱ نفر حدیث خلقت نوری را درباره پیامبر a و علی S نقل کرده‌اند، علمایی مثل احمد حنبل (م ۲۴۱)، ابی حاتم رازی (م ۲۷۷)، ابن‌مردویه (م ۴۱۰)، ابونعیم اصفهانی (م ۴۳۰)، ابن عبدالبر (م۴۶۳)، خطیب بغدادی (م ۴۶۳)، ابن‌عساکر، کنجی شافعی (م۶۵۸)، محب‌الدین طبری (م۶۹۶)، جمال‌الدین زرندی (م۷۷۰)، ابن‌حجر عسقلانی (م۸۵۲) و...[۱۱]. برای نمونه، کنجی شافعی با الفاظ مختلف و از طرق مختلف از پیامبر a نقل کرده که: «من و علی در نزد خدا به صورت نوری بودیم، که آن نور خداوند را تسبیح و تقدیس می‌کرد»[۱۲].
محب‌الدین طبری هم از پیامبر a نقل کرده است که: «من و علی چهارده هزار سال قبل از خلقت آدم به صورت نوری در نزد خدا بودیم و هنگامی که خداوند آدم را خلق کرد این نور به دو جزء تقسیم شد که جزئی من و جزئی علی بود»[۱۳]. همچنین جمال‌الدین زرندی از پیامبر a نقل کرده که: «من و علی نوری در نزد خداوند بودیم و هنگامی که خداوند آدم را خلق کرد این نور را در صلب آدم قرار داد و دائماً آن نور از صلبی به صلب دیگر منتقل می‌شد تا در صلب عبدالمطلب قرار گرفت و سپس آن نور را از صلب عبدالمطلب خارج کرد و دو قسم کرد، قسمی را در صلب عبدالله و قسمی را در صلب ابوطالب قرار داد؛ پس علی از من است و من از اویم و علی ولیّ هر مؤمنی بعد از من می‌باشد»[۱۴].
نکته قابل توجه این است که نقل اهل سنت می‌تواند بهترین شاهد بر غلو نبودن مقام خلقت نوری باشد که محقق میلانی اسناد و دلالت احادیث خلقت نوری را از دیدگاه اهل سنت، در یک جلد تحت عنوان حدیث نور، بررسی کرده است[۱۵].[۱۶]
مؤیّدات حدیث نور
همچنین روایات متعدد دیگری هم وجود دارد که هرچند به طور مستقیم به خلقت نوری اهل بیت (ع) نپرداخته‌اند اما مضمون آنها هماهنگ و تأیید کننده خلقت نوری ایشان است، برای نمونه: حاکم نیشابوری از جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده که شنیدم پیامبر a به علی S می‌فرماید: «ای علی مردم از درخت‌های مختلف‌اند و من و تو از یک درختیم»[۱۷]. خطیب خوارزمی نقل کرده که در شب معراج خداوند به پیامبر a فرمود: «تو را از نورم خلق کردم و علی را از نور تو خلق کردم»[۱۸]. حموینی با سند خود از ابن‌عباس نقل کرده که شنیدم پیامبر a به علی S می‌فرماید: «من و تو از نور خدای متعال هستیم»[۱۹].
امام صادق S فرمود: «خداوند ما را از علیین خلق کرد و ارواح ما را از فوق آن خلق کرد و ارواح شیعیان ما را از علیین خلق کرد و اجساد آنها را از پایین‌تر از آن خلق کرد به همین خاطر بین ما و آنها قرابت وجود دارد و دل‌های آنها مشتاق به سوی ماست»[۲۰] و علامه مجلسی هم ۴۶ روایت مربوط به اصل خلقت اهل بیت (ع) و خلقت نوری ایشان را مطرح کرده است[۲۱].[۲۲]
پرسش مستقیم
منابع
پانویس
- ↑ مکتب در فرایند تکامل، ص۶۹ و ۷۰.
- ↑ سلیمانیان، مصطفی، مقامات امامان، ص ۱۳۳.
- ↑ اصول کافی، کتاب الحجه، باب ۶۳، باب مولد النبی a، ح۳ تا ۱۰ و ج۲، ص۴۳۶.
- ↑ کافی، ج۲، ص۴۴۲.
- ↑ خصال، ص۳۱ و ۴۶۰؛ عیون اخبار الرضا S، ج۲، ص۵۹؛ علل الشرایع، ج۱، ص۲۰۸ و ۲۰۹؛ معانی الأخبار، ص۵۶؛ کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج۱، ص۳۱۸.
- ↑ کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۳۵.
- ↑ امالی شیخ طوسی، ج۱، ص۱۸۶ و ۳۰۰ و ۳۰۱ و ۳۱۱ و ۳۱۲ و ۳۲۰.
- ↑ بحارالأنوار، ج۱۵، ص۱۰، باب ۱، آغاز خلقت.
- ↑ دلائل الإمامة، ص۵۷؛ الیقین باختصاص مولانا علی S بإمرة المؤمنین، ص۲۲۷؛ بحارالأنوار، ج۳۵، ص۲۷.
- ↑ غایة المرام، ص۱۲ و ۸ و ۱۳ و ۱۱؛ تفسیر فرات، ج۱، ص۱۰۷ و ۱۳۴ و ۱۹۰؛ ارشادالقلوب، ج۲، ص۱۹۳؛ بحارالأنوار، ج۲۵، ص۲ تا ۱۴.
- ↑ تذکرة خواص الامه، ص۴۶؛ مناقب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب S، ص۸۸؛ فرائد السمطین، ج۱، ص۴۲.
- ↑ کفایة الطالب، ص۳۱۴ تا ۳۱۹.
- ↑ الریاض النضره فی فضائل العشره، ج۲، ص۲۱۷.
- ↑ نظم درر السمطین، ص۷۸ و ۷۹.
- ↑ نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الانوار، جلد پنجم، حدیث نور.
- ↑ سلیمانیان، مصطفی، مقامات امامان، ص ۱۳۴.
- ↑ المستدرک علی الصحیحین، کتاب التفسیر، ج۲، ص۲۴۱.
- ↑ مناقب، ص۳۶.
- ↑ فرائد السمطین، ج۱، ص۴۲،
- ↑ کافی، ج۱، ص۳۸۹: باب آغاز خلقت بدن‌ها و ارواح و قلوب ائمه.
- ↑ بحارالأنوار، ج۲۵، باب۱، ص۱.
- ↑ سلیمانیان، مصطفی، مقامات امامان، ص ۱۳۸.