دهریه در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث دهریه است. دهریه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دهریه در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

دهری، منسوب به «دهر» و به کسی که به قِدَم دهر اعتقاد داشته و به بعث ایمان ندارد، نیز به شخص مسنّ گفته می‌شود. واژه دهر ـ که «دهور» و «اَدهر» جمع آن است ـ از ریشه «د ـ ه ـ ر» در لغت به معنای «ابد»، مدت این جهان از آغاز پیدایی تا پایان آن، زمان مدید و طولانی و مدت ۱۰۰۰ سال است؛ برخلاف زمان که در مدت کم و بسیار، هر دو به کار می‌رود.

به گفته برخی دهر نیز بر هر زمانی و بر فصول سال و کمتر از آن اطلاق می‌گردد. بر پایه نظری، دهر به معنای فرود آمدن مکروهی است. مدّت زندگی هر کسی را دهر او خوانند، چنان که در مورد عادتی که در زندگی شخص مانده است، دهر به شکل استعاره به کار می‌رود. ریشه پیش گفته به معنای غلبه و قهر و راز نامگذاری دهر به این نام آن است که بر هر چیزی غالب می‌آید.

دهر در اصطلاح، نسبت متغیرات به ثابت و باطن زمان است که بدان ازل و ابد متحد می‌شوند، چنان‌که نسبت متغیرات به متغیرات، زمان و به نسبت ثابت به ثابت سرمد نام دارد و هر یک از سرمد و دهر بر یکدیگر محیط است و خود دارای اصطلاحاتی؛ مانند دهر اسفل که ظرف طبایع کلی از حیث انتساب آنها به مبادی عالی، دهر اَیسر، ظرف مُثُل معلّقه، دهر ایمن، ظرف عقول طولی مترتب و عرضی متکافئ و دهر ایمن اسفل، ظرف نفوس کلی است. عرفا نیز دهر را از اسمای الهی به شمار آوردند ـ چنان که در ادعیه نبوی خدا به نام‌های «یا دهر یا دیهور یا دیهار» خوانده شده است ـ و دهرِ زمانی را مظهر اسم مذکور دانسته و بر اساس حدیث نبویِ «اَ تَسُبُّوا اَلدَّهْرَ فَإِنَّ اَللَّهَ هُوَ اَلدَّهْرُ » یا «فَإِنَّ اَلدَّهْرَ هُوَ اَللَّهُ » معتقدند باید آن را تنزیه کرد، زیرا اعراب جاهلی با اسناد حوادث و مصائب به دهر، آن را دشنام داده و نکوهش می‌کردند. شاید این حدیث بدین معنا باشد که دهر را از آن رو که اثر خداست و محبت الهی مستلزم محبت آثار او، باید دوست داشت و بزرگ شمرد؛ یا مراد از دهر معنای اصطلاحی آن یعنی ظرف وجود عقول کلی و مفارقات است که خود نیز از سنخ آنهاست و دهر به معنای زمان را نباید دشنام داد، چون مظهر و مرتبه نازل آن است.

به گفته برخی شاید معنای حدیث این باشد که چون فاعل همه امور خداست، دشنام دادن به دهر که به اعتقاد شخص، فاعل آنها بوده، دشنام به خدا به شمار می‌رود، چنان‌که برخی دیگر دهر را در کاربرد دوباره آن در حدیث یاد شده، مصدر و به معنای اسم فاعل یعنی داهر دانسته و آن را به تصرف کننده، مدبّر و افاضه کننده امور معنا کرده‌اند.

دهریه در اصطلاح احادیث و کلمات مفسران وآثار مربوط به ملل و نحل، گروهی‌اند که به قِدَم اشیا معتقد و منکر مبدأ و معاد برای آنهایند، هرچند در برخی کتاب‌های کلامی در بیان فرقه‌های گوناگون کافران چنین گفته شده‌است: دهری تنها به کسی گفته می‌شود که به قدم دهر باور دارد و حوادث را به آن اسناد می‌دهد و اگر به مبدأ نیز معتقد نباشد، معطِّل نامیده می‌شود. به گفته برخی طبیعت عنوان دیگری از دهر است و بر دهریّه، طبیعیّه نیز اطلاق می‌شود.

دهری از نگاه قرآن

گرچه در تفاسیر ذیل بسیاری از آیات تبیین مبدأ و معاد، به نام و بیان عقاید دهریه تصریح گشته، در قرآن تنها در یک آیه وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُمْ بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ واژه دهر ذکر و در آن اعتقاد فرقه یاد شده گزارش شده و در دو آیه دیگر وَقَالُوا إِنْ هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ، إِنْ هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ بی‌تصریح به واژه دهر، شبیه تعبیر در آیه مذکور آمده؛ ولی در هر دو آیه بر انکار معاد تکیه شده است

بر پایه روایات نیز دهریه دو گروه از زنادقه‌اند و اعتقادشان، یعنی انکار مبدأ و معاد، از اقسام پنج گانه کفری است که در قرآن، کفرِ جحود به ربوبیت شمرده شده و با استناد به ذیل آیه وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُمْ بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ اعتقادشان ساختگی، دور از تحقیق، بی‌اساس و بر پایه تقلید معرفی گشته است؛ البته با اینکه آیه یاد شده محور مباحث مربوط به دهریه در روایات و تفاسیر است و جمله مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا درباره انکار معاد و وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ ناظر به انکار مبدأ دانسته شده است، برخی به استناد سیاق، آن را نقل قول مشرکان و بت پرستان در ارتباط با انکار معاد دانسته و معتقدند آنان به خدا ایمان داشته و بت‌ها را شفیعان درگاه وی می‌دانستند، زیرا در آیات پیشین، از کلام دهری‌هایی که وجود و عدم حوادث را به دهر نسبت داده و منکر مبدأ و معاد هر دویند، ذکری نیست.

به هر روی، با توجه به اینکه دهریانی که سخن آنان در زمینه انکار معاد در آیه وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُمْ بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ نقل شده است، به بعث پس از مرگ اقرار ندارند، برخی در آیه ـ هماهنگ با بعضی روایات ـ به تقدیم نَحْيَا بر نَمُوتُ معتقد شده و برخی دیگر احتمالات دیگری را یاد کرده و گفته‌اند: مراد آیه از نَمُوتُ وَنَحْيَا مرگ خود آنها و زنده شدن اولادشان؛ یا مرگ برخی از آنان و زنده شدن عدّه‌ای دیگر است؛ یا مقصود آن است که آنان در صلب پدرانشان نطفه‌ای مُرده بوده و پس از آن زنده شده‌اند؛ یا (بدون توجه به تقدیم و تأخیر) می‌خواهند چنین بگویند که ایشان در معرض مرگ و حیات بوده و مرادشان حیات در دنیا و مرگ پس از آن است، در حالی که به زندگی پس از مرگ اعتقادی ندارند. بر اساس احتمال دیگری، چون خدا نخست حیات را در آیه یاد کرده: مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا پس از آن فرموده است: نَمُوتُ وَنَحْيَا؛ یعنی حیات پیش‌گفته درباره کسانی که مُرده‌اند در معرض مرگ و نابودی قرار گرفته و در مورد کسانی که هنوز زنده‌اند، حادثه مذکور رخ نداده است .

دهری و انکار مبدأ

بر اساس گزارش آیه وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُمْ بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ دهریّه، طبیعت را احیا کننده اشیا و دهر ـ زمان، گذر آن و عمر ـ را نابود کننده آنها می‌دانند. آنان می‌پندارند تولّد اشخاص بر اثر حرکات افلاک است که سبب امتزاج و اختلاط طبایع و عناصر می‌شود و کیفیت اختلاط مذکور، در پیدایی زندگی و مرگ مؤثر است، بنابراین نیازی به اثبات مبدأ در این زمینه نیست.

خدا در آیات فراوان آنان را به تفکر در نشانه‌های قطعی خلقت ترغیب می‌کند: أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ، أَوَلَمْ يَنْظُرُوا فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ وَأَنْ عَسَى أَنْ يَكُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ؛ أَوَلَمْ يَرَوْا إِلَى مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ يَتَفَيَّأُ ظِلَالُهُ عَنِ الْيَمِينِ وَالشَّمَائِلِ سُجَّدًا لِلَّهِ وَهُمْ دَاخِرُونَ و به اعتقاد و ایمان به آفریدگار: قُلْ أَئِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِي خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَنْدَادًا ذَلِكَ رَبُّ الْعَالَمِينَ و عبادت وی فرا می‌خواند: يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ، چنان‌که پیامبر اکرم (ص) آیه إِيَّاكَ نَعْبُدُ را در مقابل دهریه که به قِدَم اشیا معتقد بودند، به پرستش خدا تفسیر فرمود. نیز در تفسیر آیه لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ لِكُلِّ بَابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ که در آن برای جهنم ۷ در بیان می‌شود که از هر دری بخشی (گروهی) معیّن وارد آن می‌شوند، دهریه را بر اثر غفلت از خدا و انکار وی، یکی از بخش‌های یاد شده معرفی و در مناظره‌ای با ایشان حدوث عالم را بیان می‌کند.

حضرت صادق (ع) نیز به نقل از امیرمؤمنان (ع) آیه الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ را ردِّ سه گروه، از جمله بخش آغازین آن را که ستایش خالق است، ردّ دهریه می‌داند همچنین خود آن حضرت در پاسخ این سخن مفضّل که برخی می‌پندارند «حکمت‌های موجود در اعضای بدن مربوط به طبیعت است» فرمود: از ایشان بپرس آیا طبیعت یاد شده علم و قدرت دارد یا نه؟ در فرض نخست، چرا به آفریدگار چنین طبیعتی ایمان نمی‌آورند و در صورت دوم، چگونه چنین کارهای حکیمانه‌ای را می‌توان به طبیعت فاقد شعور نسبت داد!

برخی در برابر طبیعیّه با توجه به اسرار و شگفتی‌های طبیعت گفته‌اند: اگر طبیعتی که فاعل چنین افعالی است، ذاتی دارای علم، قدرت، اراده و حکمت است، چرا اسم طبیعت بر آن نهاده و آن را خدا نمی‌نامند، و گرنه چگونه افعال یاد شده از آن صادر شود؟ برخی نیز اختلاف اهل عقاید را تنها در نامگذاری سبب اشیا به ماده، طبیعت، دهر و جز آن دانسته و معتقدند همگان با فطرت اصیل خود به وجود خدا اعتراف دارند و مدار هدایت و گمراهی، خواندن وی با اسمای حسنا و الحاد در اسمای اوست و مادّیان و دهریان، گرفتار الحاد در اسمایند و صفات خاص خدا را، مانند خلق، احیا و رزق، برای جز وی مانند مادّه یا دهر ثابت دانسته و خدا را به صفات نقص و امکان وصف می‌کنند، در حالی که اختلاف آثار در اشیا با توجه به وحدت آنها در اصل طبیعت، کاشف از استنادشان به سببی جز طبیعت است که مشیت و تدبیر وی عهده‌دار نظام موجود در آنهاست،

چنان‌که از سیاق آیات المر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ وَالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ، اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ، وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ، وَفِي الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِنْ أَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِيلٌ صِنْوَانٌ وَغَيْرُ صِنْوَانٍ يُسْقَى بِمَاءٍ وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِي الْأُكُلِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ برداشت می‌شود براین پایه، این آیات، برخلاف نظر برخی مفسران، گویای توحید ربوبی‌اند؛ نه اثبات صانع؛ زیرا با آنها ضد بت‌پرستان احتجاج گشته و ایشان با اثبات ارباب گوناگون برای اصناف مخلوقات و عبادت آنها، با اعتراف به توحید ذاتی، منکر توحید ربوبی بوده‌اند، از این رو آیات یاد شده درباره دهریان منکر وجود مبدأ نیست، چنان که فرعون نیز بر اساس اعتقادات بت‌پرستان، خود را ربّ قبطیان می‌دانست و منکر ربّ دیگری برای آنان بود؛ نه اینکه آنان را مخلوق خدا نمی‌دانسته است: مَا عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرِي، از این رو احتمال برخی مفسران که او را از دهریان منکر مبدأ دانسته‌اند، صحیح نیست. گفتنی است برخی، آیه وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُمْ بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ را بر کسانی تطبیق کرده که پس از رحلت پیامبر (ص) به امیرمؤمنان و اهل بیت پیامبر (ص) ظلم کرده؛ ایمان آنان را تنها به زبان و بدون تصدیق قلبی و برخاسته از ترس و طمع دانسته‌اند.

دهری و انکار معاد

دهریان، تنها به عالم طبیعت چشم دوخته شده‌اند: يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ، ذَلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ، از این رو راه ایجاد اشیا را منحصر در اسباب مادی و طبیعی، از قبیل حرکت افلاک و اختلاط و امتزاج عناصر، دانسته و عالم آخرت را انکار کرده‌اند: مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا، در حالی که خدا در بسیاری از آیات، ایجاد موجودات آخرتی را به پدید آوردن عالم طبیعت در آغاز آفرینش تنظیر می‌فرماید: كَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ، بنابراین همان گونه که ایجاد افلاک و عناصر در آغاز بی‌اسباب مادی و تنها با افاضه الهی انجام گرفته است، ایجاد عالم آخرت نیز چنین است.

در آیه وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ مَا كَانَ حُجَّتَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا ائْتُوا بِآبَائِنَا إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ یکی از بهانه جویی‌های دهریان در باره معاد یاد می‌شود، که تنها دلیلشان این است که می‌گویند: اگر راست می‌گویید پدران ما را زنده کنید و بیاورید تا بر صدق گفتار شما گواهی دهند

در پاسخ ایشان به زنده ساختن آنان در دنیا اشاره می‌شود؛ زیرا کسی که بر احیای ایشان در دنیا قدرت دارد، بر زنده ساختن دوباره آنان نیز تواناست: قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ.

در روایات تفسیری ذیل آیات فراوانی درباره معاد از دهریه نام برده شده است؛ مانند: وَقَالُوا إِنْ هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ، وَإِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ أَإِذَا كُنَّا تُرَابًا أَإِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ أُولَئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ وَأُولَئِكَ الْأَغْلَالُ فِي أَعْنَاقِهِمْ وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ، تَنْزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ، مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى وَالَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ، أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتَى بَلَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، وَيَقُولُ الْإِنْسَانُ أَإِذَا مَا مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَيًّا، قَالُوا أَإِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ، وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَإِذَا كُنَّا تُرَابًا وَآبَاؤُنَا أَئِنَّا لَمُخْرَجُونَ، وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَا تَأْتِينَا السَّاعَةُ قُلْ بَلَى وَرَبِّي لَتَأْتِيَنَّكُمْ عَالِمِ الْغَيْبِ لَا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِنْ ذَلِكَ وَلَا أَكْبَرُ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ، وَاللَّهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَحْيَيْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا كَذَلِكَ النُّشُورُ، أَفَمَنْ كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً أُولَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ يَكْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلَا تَكُ فِي مِرْيَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ، يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئًا وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ، وَأَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لَا رَيْبَ فِيهَا وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ، رِزْقًا لِلْعِبَادِ وَأَحْيَيْنَا بِهِ بَلْدَةً مَيْتًا كَذَلِكَ الْخُرُوجُ، وَمِنْ آيَاتِهِ أَنَّكَ تَرَى الْأَرْضَ خَاشِعَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ إِنَّ الَّذِي أَحْيَاهَا لَمُحْيِي الْمَوْتَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، وَالَّذِي نَزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً بِقَدَرٍ فَأَنْشَرْنَا بِهِ بَلْدَةً مَيْتًا كَذَلِكَ تُخْرَجُونَ، أَإِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ، قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ، زَعَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ لَنْ يُبْعَثُوا قُلْ بَلَى وَرَبِّي لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِمَا عَمِلْتُمْ وَذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ..

منابع

1. اسحاق‌نیا تربتی، سید رضا، مقاله «دهری»، دائرةالمعارف قرآن کریم