دیدگاه اهل سنت در نصب امام

این مدخل زیرشاخهٔ بحث نصب الهی امام است. نصب الهی امام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: نصب الهی امام در قرآن - نصب الهی امام در حدیث - نصب الهی امام در نهج البلاغه - نصب الهی امام در معارف دعا و زیارات - نصب الهی امام در معارف مهدویت - پرسش‌های مرتبط

امامیه نصب امام را عقلاً بر خداوند تبارک و تعالی واجب می‌‌دانند، اهل سنت هم مانند امامیه نصب امام را لازم می‌‌دانند اما با دو تفاوت: اولاً نصب امام را بر مردم لازم می‌‌دانند نه بر خداوند تعالی و ثانیاً این وجوب را شرعی می‌‌دانند نه عقلی. آنان برای وجوب شوعی نصب امام بر مردم به وجوهی تمسک جسته‌اند که مهم‌ترین آن اجماع است.

اجماع صحابه بر وجوب نصب امام بر مردم

متکلمان اهل سنت می‌‌گویند: دلیل عمده اهل سنت برای وجوب شرعی نصب امام بر مردم، اجماع صحابه است تا جایی که آنان نصب امام را مهم‌ترین واجبات دانسته و بر دفن پیامبر (ص) مقدم داشتند و ابوبکر را در قول به ضرورت وجود امام و سرپرست امت اسلامی تصدیق کردند و این روش صحابه یعنی تعیین امام بعد از فوت هر امامی مورد قبول همه قرارگرفته است. و اگر صحابه بر عملی توافق کردند و امت اسلامی هم آن را تأیید کرد، شرعیت می‌‌یابد؛ زیرا امت بر خطا و گمراهی توافق نمی‌کنند.

نقد و بررسی اجماع

ادعای اجماع و توافق بر آنچه در سقیفه بنی ساعده گذشت، نزد اهل سنت پایه و اساس بسیاری از مباحث امامت قرار گرفته تا جایی که گفته شده است: الإجماع هم الاصل له و هو الأصل لهم. بنابراین لازم و ضروریست که این دستاویز و مستمسک مهم اهل سنت یعنی اجماع مورد بررسی و ارزیابی دقیق قرار گیرد. با توجه به اینکه ادعای اهل سنت مشتمل بر دو مقدمه است؛ اول اجماع اصحاب رسول خدا (ص) بر وجوب شرعی نصب امام بر مردم و دوم حجیت اجماع اصحاب، هریک از این دو را جداگانه بررسی می‌‌کنیم:

عدم تحقق اجماع

بنا بر شهادت تاریخ قطعی و مسلم مورد قبول فریقین در سقیفه بنی ساعده تعداد اندکی از صحابه گرد آمده بودند و علاوه بر عدم حضور اهل بیت گرامی نبی اکرم (ص) و سایر بنی هاشم، بزرگان اصحاب مانند سلمان و ابوذر و مقداد و عمار در سقیفه حضور نداشته و بر آنچه که انجام شد هرگز مهر تأیید نزدند بلکه مخالفت‌هایی را هم بر علیه توافق گروه حاضر در سقیفه ابراز کردند. احتجاجات امیرالمؤمنین و بنی هاشم و بزرگان صحابه بر اساس منابع معتبر نزد اهل سنت در کتاب ارزشمند الغدیر و المراجعات گردآوری شده است بنابراین ادعای تحقق اجماع و توافق اصحاب رسول الله (ص) نسبت به آنچه در سقیفه گذشت به هیچ وجه قابل قبول نیست. به همین سبب - یعنی عدم حضور بزرگان صحابه رسول خدا (ص)- است که امیرالمؤمنین (ع) دستاویز قرار دادن اجماع و مشورت با اصحاب رسول خدا (ص) را این گونه رد می‌‌کند. «فَإِنْ كُنْتَ بِالشُّورَى مَلَكْتَ أُمُورَهُمْ فَكَيْفَ بِهَذَا وَ الْمُشِيرُونَ غُيَّب» و نیز امیرمؤمنان (ع) در پاسخ تمسک خلیفه اول به اجماع صحابه و در روشن گری و تبیین عدم رضایت نسبت به تصمیم گروهی اندک در سقیفه می‌‌فرماید: «أَمَّا مَا ذَكَرْتَ مِنْ حَدِيثِ النَّبِيِ (ص) إِنَّ اللَّهَ لَا يَجْمَعُ أُمَّتِي عَلَى ضَلَالٍ أَ فَكُنْتُ مِنَ الْأُمَّةِ أَوْ لَمْ أَكُنْ؟»؛ ابوبکر گفت: بَلَی. امام فرمود: «وَ كَذَلِكَ الْعِصَابَةُ الْمُمْتَنِعَةُ عَلَيْكَ مِنْ سَلْمَانَ وَ عَمَّارٍ وَ أَبِي ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادِ وَ ابْنِ عُبَادَةَ وَ مَنْ مَعَهُ مِنَ الْأَنْصَارِ؟»؛ ابوبکر گفت: «كُلٌّ مِنَ الْأُمَّةِ». آنگاه امام فرمود: «فَكَيْفَ تَحْتَجُّ بِحَدِيثِ النَّبِيِّ (ص) وَ أَمْثَالُ هَؤُلَاءِ قَدْ تَخَلَّفُوا عَنْكَ وَ لَيْسَ لِلْأُمَّةِ فِيهِمْ طَعْنٌ وَ لَا فِي صُحْبَةِ الرَّسُولِ (ص) وَ نَصِيحَتِهِ مِنْهُمْ تَقْصِيرٌ».

اعتراف عمر به عدم مشورت

در منابع معتبر اهل سنت دیدگاه عمر بن خطاب نسبت به واقعه سقیفه - که خودش نقش اساسی در آن داشته - را چنین نقل می‌‌کنند که گفت: فو اللّه ما كانت بيعه أبى بكر الا فلته. فلته به معنای کار ناگهانی و بدون تامل و تدبیر و مشورت است لازمه فلته بودن آنچه در سقیفه اتفاق افتاد، تکذیب ادعای اجماع و تراضی و توافق اصحاب است.

شواهد دیگر مخالفت با اجماع مورد ادعا

بنا بر نقل مسلم تاریخ و اعتراف متکلمان اهل سنت زبیر در مخالفت با جریان سقیفه شمشیر کشید، در شرح مواقف از منابع کلامی اهل سنت می‌‌گوید: و الزبیر مع شجاعته کان معه علی (ع) حتی قیل انه سل السیف و قال لا ا رضی بخلافة ابی بکر. و ابن اثیر جزری در کتاب الکامل فی التاریخ می‌‌نویسد: {{عربی| و قال الزبیر: لا اغمد سیفا حتی یبایع علی. و ترور سیاسی رئیس قبیله خزرج سعد بن عباده از مسلمات تاریخ اسلام است.

عدم همراهی امیرالمؤمنین (ع)

بنا به اعتراف بزرگان اهل سنت علی (ع) با مجمعین همراه نبود. بخاری (م ۲۵۶) با سند خود از عایشه ماجرای فدک را نقل و به صراحت اکراه و عدم همراهی امیرالمؤمنین (ع) را با گردانندگان ماجرای سقیفه بیان می‌‌کند. حاکم نیشابوری(م ۴۰۵) نیز عدم همراهی و اکراه امیرالمؤمنین (ع) و زبیر بن عوام را نقل می‌‌کند.

اعتراف معاویه به عدم همراهی امیرالمؤمنین (ع) و بیعت اجباری

امام امیرالمؤمنین (ع) در جواب معاویه بطلان ادعای توافق بر ماجرای سقیفه را به روشنی بیان می‌‌کنند: «وَ قُلْتَ إِنِّي كُنْتُ أُقَادُ كَمَا يُقَادُ الْجَمَلُ الْمَخْشُوشُ حَتَّى أُبَايِعَ وَ لَعَمْرُ اللَّهِ لَقَدْ أَرَدْتَ أَنْ تَذُمَّ فَمَدَحْتَ وَ أَنْ تَفْضَحَ فَافْتَضَحْتَ» گفتی: آن گونه که شتر مهار در بینی را می‌‌کشند، مرا می‌‌کشیدند تا بیعت کنم! به خدا سوگند خواستی مرا نکوهش کنی ولی ستایش کردی، خواستی مرا رسوا سازی خود رسوا گشتی. اولاً این حرف اعتراف به مظلومیت امیرالمؤمنین و ستم بر آن حضرت است و نکوهش ستمگران و مدح ستمدیده و ثانیاً اعتراف به اینکه آنچه در سقیفه گذشت بر اساس توافق و تراضی و اجماع صحابه نبوده.

بنابراین استناد اهل سنت به اجماع صحابه برای اثبات یک قاعده کلی در بحث امامت یعنی وجوب شرعی نصب امام بر مردم، از نظر صغروی مخدوش است زیرا توافقی از امت بر خلافت ابوبکر تحقق نیافته است. از سوی دیگر خلافت خلیفه دوم با نص ابوبکر بوده و نه با اجماع صحابه و خلافت خلیفه سوم نیز حاصل تصمیمی بود که چهار نفر از شورای شش نفره گرفتند نه با استناد به اجماع اصحاب رسول خدا (ص).

اشکال کبروی بر اجماع

بدیهی است که اجماع فی حد نفسه نمی‌تواند مستند و حجت شرعی باشد یعنی اجماع و توافق بر فرض تحقق، مستند شرعی لازم دارد و این نکته مورد توجه اعلام اهل سنت نظیر قاضی عضد ایجی نیز قرار گرفته است. در حالی که متکلمان اهل سنت برای این اجماع مستند شرعی ارائه نکرده‌اند. علاوه بر این که دلیل آنان اعم از مدعاست زیرا آن چه مورد توافق قرار گرفته عبارت از لزوم و ضرورت وجود امام است که اعم از وجوب شرعی نصب از سوی مردم می‌‌باشد. مهم‌تر آنکه در موضوعی که منصوص از طرف خدا و رسول باشد اجماع و توافق بر خلاف آن معنی و مفهومی ندارد.

در پایان یادآوری دو نکته لازم است:

1. اهل سنت در مباحث امامت "ما وقع" را معیار و مستند قرار داده‌اند در صورتی که شیوه صحیح، استخراج و یافتن ملاک و مستند از قرآن کریم و سنت قطعیه رسول اکرم (ص) و سپس ارزیابی "ما وقع" بر اساس معیار و مستند شرعی است.
2. اعتماد و حسن ظن و اعتقاد به عدالت و حجیت عمل صحابه - آن هم گروه خاصی که در سقیفه دارای نقش بودند - منشا و پایه بسیاری از معتقدات اهل سنت است که نیازمند بررسی دقیق و به دور از پیش داوری‌های جانبدارانه است.

جستارهاوابسته

• نصب الهی امام

منابع

• زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵

منبع‌شناسی جامع امامت

• کتاب‌شناسی امامت؛
• مقاله‌شناسی امامت؛
• پایان‌نامه‌شناسی امامت.