آقای
شیخ‌زاده در پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد خود با عنوان
«رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا» در این‌باره گفته است:
«بداء در فرهنگ اعتقادی شیعه از اهمیت و مکانت بسی ارجمند بهره‌مند است چنانکه امام صادق (ع) می‌فرماید: خدا به چیزی مانند بداء پرستش نشده یا خدا به چیزی چون بداء بزرگ شمرده نشده است.
تعریف بداء: یعنی حقیقت اجل یا یک امری که نزد خداوند از ازل حتمی و معلوم بوده برای مردم که از ایشان مخفی بوده آشکار گردد و مورد جریان آن در تکوینات است.
مرحوم مازندرانی پس از تقسیم علم به محتوم و غیر محتوم می‌گوید علم غیر محتوم که از آن به مکفوف نیز تعبیر می‌گردد علم به اشیاء قبل از قضاء و امضاء است که بداء پذیر است ولی وقت قطعی و امضاء شد دیگر بداء قبول نمی‌کند اما علم محتوم که از آن به مبذول نیز تعبیر می‌شود علم به اشیاء بعد از قطعیت آن است و برای خواص هم داده شده و جان کلام مرحوم مازندرانی اینست که تا علم قطعی نشود به انبیاء و ائمه گزارش نمی‌گردد طبق این معنا علوم ائمه بداء پذیر نیست.
مرحوم شعرانی نقد حکیمانه‌ای بر کلام مازندرانی زده به این مضمون که خداوند علومی دارد که ولو محتوم باشد اما صلاح نمی‌بیند که به احدی اظهار کند یعنی اولاً خداوند علم غیر حتمی ندارد ثانیاً حتمی بودن ملازمه با خبر دادن ندارد.
بداء ناپذیر: دلیل آن چنین ذکر شده که از نظر عقل و نقل در علومی که خدا به معصومین گزارش داده محو و بداء جاری نیست اما از نظر عقل چون باعث می‌شود که مردم به گزارشات معصومین اعتماد ننموده و آنان را دروغ‌گو و جاهل پندارند که این خود باعث نقض غرض از بعثت و نصب آنان می‌گردد.
اما از دیدگاه نقل نیز روایات فراوانی داریم مبنی بر اینکه گزارشات معصومین بداء ناپذیر است.
اشکال: در کتاب و سنت مواردی را می‌توان پیدا کرد که انبیاء گزارشاتی از غیب داده‌اند ولی واقع نشده و آن موارد به شرح زیر است:
- در جریان خواب دیدن ابراهیم راجع به ذبح اسماعیل یک مسئله تشریعی و جود دارد که همان ذبح فرزند و امر به آن است و یک مسئله تکوینی وجود دارد که تحقق این ذبح در عالم خارج است ولی محقق نشد و تشریعاً و تکویناً نسخ شد.
- یونس پیامبر (ع) به قوم خویش خبر از نزول عذاب داد اما عذاب نازل نشد.
- موسی (ع) گفته بود سی شب از مردم پنهان می‌گردد ولی چنین نشد بلکه ده روز اضافه شد.
- عیسی (ع) فرموده بود مجلسی عروسی عزا شده و عروس می‌میرد ولی نمرد.
- پیامبر اکرم (ص) فرموده بود این یهودی می‌میرد اما چنین نشد.
سؤال: چطور می‌شود پیامبر (ص) خبری دهد که تحقق نپذیرد آیا این باعث تکذیب آنان نمی‌شود؟
پاسخ:اولاً مصدر علم به این اخبار غیبی شاید لوح محو و اثبات بوده که شامل جمیع اشیاء نیست ثانیاً پیامبر (ص) به علت نامه آگاه نبوده بلکه فقط مقتضیات را می‌دانسته به خاطر مصالحی که جز خدا کسی نمی‌داند.
اما کذب انبیاء در صورتی لازم می‌آید قرینه‌ای بر صدق کلام انبیاء نباشد ولی در موارد فوق قرینه وجود دارد چون عیسی برای اثبات صداقتش ماری را که زیر فرش عروس بود نشان داد وآن عروس چون صدقه داده بود بلا رفع گردید همین طور پیامبر (ص) نیز مار سیاه را در میان محموله هیزم یهودی که صدقه داده بود نشان داد قوم یونس پیامبر (ع) نیز وقتی علامات عذاب را دیدند به دعا و گریه روی آوردند و جمله ذبح عظیم نیز بیانگر صداقت ابراهیم بود در خوابش.
خلاصه اگر این قرائن مذکوره مانند دعا وصدقه و...نبود آنچه که انبیاء خبر داده بودند حتمی‌الوقوع بود.
عصاره بحث:
الف)نسخ در تشریع و بداء در تکوین برای خداوند ممکن بود و چیزی مانع قدرت او نمی‌شود و قول به عدم امکان آن دو از عقیده یهودیان است .
ب) در قضاء قطعی خداوند بداء و تعبیر جاری نیست مانند اصل مرگ برای انسان و...و عمر معین برای نظام شمسی که بداء ناپذیرند بلکه بداء در قضاء معلق و مشروط امکان‌پذیراست مانند اینکه فلان مریض در فلان وقت می‌میرد اگر درمان یا دعا نکند .
ج)انبیاء و ائمه می‌توانند امور بداء پذیر را خبر دهند البته نه به‌صورت قطعی و علت تامه بلکه به‌عنوان اقتضاء یعنی بگویند این خبری که ما می‌دهیم قطعی نیست.
با توجه به مباحث گذشته جریان بداء در عاشورا اگر جاری شود به این شکل خواهد بود که امام حسین (ع) کشته می‌شود اگر سقیفه‌ای در کار باشد، اگر مردم کوفه او را یاری نکنند و اگر... در غیر این صورت شهید نخواهد شد و جریان عاشورا پیش نخواهد آمد.
خوشبختانه کلماتی از امام نقل شده که می‌توان از آن امکان بداء در جریان عاشورا را استنباط کرد چنانکه خلاف آن نیز وجود دارد. بعضی از کلمات امام بشرح زیر است.
الف)امام در منزل شقوق در جواب مردی که عرض کرده بود کوفیان آماده جنگ با شما هستند فرمود: پیشامدها از سوی پروردگار است و آنچه خود صلاح بداند انجام می‌دهد و خدای بزرگ هر روز به مقتضای زمان اراده خاصی دارد.
ب)امام در جواب فرزدق که گفته بود دل‌های مردم با شما و شمشیرهایشان علیه شما است فرمود: فرزدق درست گفتی مقدرات در دست خدا است و او هر روز فرمان تازه‌ای دارد که اگر پیش آمدها بر طبق مراد باشد در مقابل نعمت های خداوند سپاسگذاریم و هموست مددکار در سپاس و شکر گزاری برای او واگر حوادث و پیشامدها در میان ما و خواسته‌هایمان مانع شد و کارها طبق مرام به پیش نرفت بازهم آنکس که بینشش حق باشد.
در روایت فوق جمله ﴿كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ﴾ [۱۲] آمده که هم مضمون با آیه ۲۹ سوره رحمن است و از آیاتی است که برای اثبات بداء به آن به کتب مربوطه استدلال شده و کلمه اِن شرطیه در حدیث دوم نیز امکان تغییر در حادثه عاشورا خاطر نشان می‌سازد.
لازم به ذکر است که روایاتی دیگری از امام نقل شده که بر خلاف دو روایت اول است از جمله:
- امام در پاسخ عمرو بن لوذان فرمود: این مطلبی که تو درک می‌کنی برای من نیز واضح و روشن است ولی برنامه خدا تغییر‌ناپذیر است.
- خواهرم آنچه خدا تقدیر کرده حتماً به وقوع خواهد پیوست .
با توجه به این دو نوع روایت جواب قطعی از آن مشکل است و به عبارت دیگر نمی‌توان راجع به اثبات یا نفی
بداء در جریان عاشورا اظهار نظر کرد زیرا نیازمند مطالعه عمیق است هرچند باتوجه به اهمیت
بداء و قدرت کامله حق در کارگردانی امور و نیز اهمیت و ارزش اختیار انسان در تعیین سرنوشت خویش و صراحت دو روایت اول و مطابقت بی‌تردید آن با آیات قرآن امکان
بداء در جریان عاشورا منتفی نیست ولی دو روایت مخالف آن قابل توجیه به معانی مختلف است و صراحت لازم را در نفی
بداء ندارد»
[۱۳].
