آیا علم معصوم در شب قدر نازل می‌شود؟ (پرسش)

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
آیا علم معصوم در شب قدر نازل می‌شود؟
موضوع اصلیبانک جامع پرسش و پاسخ علم معصوم
مدخل اصلیعلم معصوم

آیا علم معصوم (ع) در شب قدر نازل می‌شود؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث علم معصوم است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم معصوم مراجعه شود.

پاسخ نخست

علامه طباطبایی

علامه طباطبایی در کتاب «پژوهشی در باب علم امام» در این باره گفته است:

«براساس روایات در هر هفته دوباره اعمال بر امام (ع) عرضه می‌شود. و در شب قدر نیز تقدیر امور می‌شود، و مانعی ندارد که امام (ع) آنها را بداند و ملائکه در آن شب نازل شوند و مقدّرات را به خدمتش عرضه کنند»[۱].

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت‌الله حسینی میلانی؛
آیت‌الله سید محمد هادی حسینی میلانی در کتاب «دیدگاه‌های علمی» در این‌باره گفته‌است: «به تعلیم خداوند متعال حضرت ختمی مرتبت و ائمه هدی (ع) دارای "علم ما کان و علم ما هو کائن الی یوم القیامه" هستند و نیز خداوند متعال تنزیل و تأویل آنچه به او وحی فرموده که تمام عالم اکبر و کتاب آفاقی و انفسی منطوی در اوست تعلیم فرموده و از آن حضرت ببه اوصیاء (ع) رسیده و مراد از علم غیبی که در آیات مقدّسه از غیر حق تعالی سلب شده و نیز بر حسب بعض روایات از ائمه (ع) سلب شده علم ذاتی است که اختصاص به ذات مقدّس ربوبی دارد و علوم سایر موجودات به اعطاء او تعالی و تقدّس می‌باشد. "و قال أیضاً بعد ما سئل عنه": آیا پیغمبر (ص) و ائمه هدی (ع) عالم بعلم غیب و علم"ما کان و ما یکون" می‌باشند یا نه؟ و آیا کسی می‌تواند حدود و مقدار علم آنان را بداند یا بفهمد و بگوید که فلان مقدار می‌دانستند و فلان مقدار نمی‌دانستند؟ به‌موجب آیات و روایات خداوند علم غیب را به پیغمبر (ص) ما اعطا فرموده و آن حضرت هم به اوصیاء (ص) خود تعلیم داده و علاوه ائمه هدی (ع) می‌توانند به‌موجب روایات کثیره از خداوند الهام بگیرند به‌وسیله (روح) که در شب قدر نازل می‌گردد، و گاهی امام (ع) او را نمی‌بیند ولی سخن او را می‌شنود و الهام می‌گیرد که یکی از فرق‌هائیکه در بعض روایات است اینست که بین امام (ع) و پیغمبر (ص) همین فرق است که پیغمبر (ص) ملک را می‌بیند و صدای او را می‌شنود ولی امام (ع) فقط صدای او را می‌شنود، البته کسی را نمی‌رسد که اندازه و مقدار علم آن حضرت و امامان (ع) را تعیین کند.»[۲].
۱. آیت‌الله نمازی شاهرودی؛
آیت الله نمازی شاهرودی در کتاب «علم غیب» در این‌باره گفته است:

«﴿إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ[۳]. ظاهر آیه مبارکه و روایات متواتر عامه و خاصه حاکی است که شب قدر هر سال در ماه مبارک رمضان است و فرشتگان و روح بر پیغمبر (ص) و هر یک از ائمه (ع) در زمان خود نازل می‌شوند. نیز چنان که ائمه (ع) طبق روایات متواتری از آنها رسیده[۴]. فرموده‌اند، در آن شب، بلیات و مرض‌ها و مرگ‌ها و روزی‌ها و باران‌ها و همه حوادث و قضایای مقدر تا سال آینده از خیرات و شرور در جهان و جهانیان، از ذره کوچک‌تر و بزرگ‌تر، همه ثبت می‌شود و تمام آن در زمان پیامبر (ص) به خدمت پیغمبر و در زمان هر امام بر همان امام عرضه داشته می‌شود. فخر رازی در تفسیرش مفاتیح الغیب، در بیان علت نامیدن شب قدر به قدر، گفته است: چون شب تقدیر امور است. ابن عباس گفته است: آن چه در آن سال واقع می‌شود، از باران و روزی‌ها و زنده نمودن و می‌راندن تا مثل شب قدر سال آینده، همه را خداوند در شب قدر مقدر می‌فرماید. حُمران از امام باقر (ع) سؤال کرد: تفسیر آیات سوره قدر چیست؟ امام فرمودند:

شب قدر در هر سال در دهه آخر ماه رمضان است و قرآن مگر در شب قدر نازل نشده. خداوند می‌فرماید: ﴿فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ[۵]. فرمود: مقدر می‌شود، در شب قدر، هر حادثه‌ای که تا شب قدر سال آینده واقع می‌گردد.[۶] و از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده است که در سال اول بعد از وفات پیغمبر اکرم (ص) در ماه رمضان فرمود: از من سؤال کنید تا حوادث ۳۶۰ روز دیگر (سال آینده) را به شما خبر دهم (همه چیز از امور جهان و جهانیان) از ذره کوچک تر و بزرگ تر. این، والله صرف ادعا نیست؛ بلکه به تعلیم پروردگار می‌دانم.[۷]»[۸].
۲. آیت‌الله مصباح یزدی؛
آیت‌الله مصباح یزدی، در در بیاناتی با عنوان «شرح دعای ۴۵ صحیفه سجادیه» و «قدر شب قدر را بدانيم» در این‌باره گفته‌ است:
  • «یکی از ویژگی‌های شب قدر نزول ملائکه به خدمت امام (ع) و ارائه مقدرات سال به محضر ایشان است. (...) از روایاتی که درباره شب قدر وارد شده معلوم می‌شود که امام (ع) دست‌کم تمام حوادث آن ‌سالی را می‌داند که ملائکه مقدراتش را به ایشان ارائه داده‌اند»[۹].
  • «در اینجا این سؤال مطرح می‏‌شود اکنون که دیگر نزول قرآنی وجود ندارد که ملائکه بر پیغمبر نازل شوند، پس در شب قدر ملائکه برای چه کاری و بر چه کسی نازل می‌‏شوند؟ در اصول کافی در باب حجت، روایتی از امام معصوم (ع) آمده است که خطاب به شخصی فرمودند: "برای اثبات ولایت ما برای مخالفین، با سوره قدر احتجاج کنید. چرا که یکی از دلایل لزوم امام بعد از پیغمبر اکرم (ص) این سوره است"؛ این شخص با تعجب می‌‏گوید در این سوره از امامت و ولایت سخنی گفته نشده است. پس چگونه می‌توان از این سوره برای اثبات مسئله امامت احتجاج نمود؟ حضرت فرمودند: از مخالفان بپرسید در شب قدر ملائکه بر چه کسی نازل می‏‌شوند؟ آیا تاکنون کسی ادعا کرده است که در شب قدر، ملائکه بر او نازل شده باشند؟ هیچ کس نمی‌تواند ادعا کند که نزول ملائکه را در شب قدر درک کرده است. تاکنون نیز کسی در این باره مدعی نشده است. قرآن نیز می‌گوید ﴿تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ؛ فرشتگان با روح در شب قدر نازل می‌‏شوند. بنابراین حتماً باید پس از پیغمبر (ص) کسی وجود داشته باشد تا ملائکه بر او نازل شوند. او کسی جز حجت خدا و امام زمان (ع) نخواهد بود. وقتی ملائکه بر امام زمان نازل می‌‏شوند، چه کاری خواهند کرد؟ قرآن می‌فرماید: ﴿سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ؛ از شب تا صبح، فرشتگان فوج فوج به خدمت امام عصر (ع) رسیده و به ایشان عرض سلام می‌گویند. برای ملائکه توفیق و شرافتی است که در شب قدر اجازه ‌یابند تا به خدمت امام زمان (ع) رسیده و به ایشان ادای احترام کنند. اما نکته دوم که در روایات شیعه از حد خبر واحد فراتر است، آن است که ملائکه نازل می‏شوند تا مقدرات سال را بر امام زمان (ع) عرضه نمایند. به ویژه در شب بیست و سوم که مقدرات عالم به امضاء رسیده و قطعی شده است را به حضور امام زمان (ع) ارائه داده و ایشان از تمام مقدرات امت تا پایان سال بعد و شب قدر دیگر، آگاه می‌شوند. پس از ﴿تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ؛ حضرت سجاد (ع) در دعا می‌‏فرمایند "سَلامٌ دَائِمُ الْبَرَکَةِ إِلَی طُلُوعِ الْفَجْرِ"؛ حضرت در این فراز آیه ﴿سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ؛ را تفسیر می‏‌کنند. یعنی برکت این شب همچنان تا طلوع فجر دوام دارد. پس از آن می‌فرمایند: "عَلَی مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ بِمَا أَحْکَمَ مِنْ قَضَائِهِ"؛ بر کسی که خدا می‌خواهد نازل می‌شوند تا مقدرات الهی را بر او ارائه دهند. در "عَلَی مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ "؛ امام سجاد (ع) با صراحت نمی‌گویند که بر چه کسی نازل می‌شوند، اما با کنایه می‌فرمایند کسی وجود دارد که خدا می‌‏داند، فرشتگان باید بر او نازل شوند. با توجه به اینکه امام سجاد (ع) امام چهارم بوده‌اند اگر خود یا یکی از امامان گذشته را معرفی می‌نمودند دیگر بر کسانی که فرشتگان بر آنان، پس از امام چهارم نازل می‌شدند، دلالت نمی‌کرد. با این کنایه فرموده‌اند که هر سال کسی وجود دارد که خدا می‏‌خواهد تا ملائکه بر او نازل شوند. این فراز بر وجود امام و حجت خدا اشاره دارد. اما فرشتگان چه چیزی را برای امام (ع) می‏‌آورند "بِمَا أَحْکَمَ مِنْ قَضَائِهِ"؛ فرشتگان و روح نازل شده و به همراه خود قضاء محکم و مقدرات حتمی را ارائه می‏‌دهند. قضاء محکم به مقدراتی گفته می‌شود که از مرحله تقدیر گذشته، به قضاء رسیده و از قضاء به امضاء رسیده و محکم شده است. به گونه‌ای که دیگر قابل تغییر نیست. (...) پس از ویژگی‌های مهم شب قدر این است که مقدرات سال بر امام زمان (ص) عرضه شده و ایشان آنها را امضاء می‌فرماید»[۱۰].
۳. حجت الاسلام و المسلمین نادم؛
حجت الاسلام و المسلمین دکتر نادم، در مقاله «رویکردهای کلامی محدثان و متکلمان در تبیین منابع علم امام» در این‌باره گفته‌ است: «صفار روایتی از امام صادق (ع) نقل می‌کند که می‌گوید در شب قدر، فرشتگان همهٔ پیشامدهای سال آینده را، مانند خیر و شر و مرگ و زندگی و بارندگی که مقدر شده، بر آنها نازل می‌کنند[۱۱]. امام صادق (ع) همچنین، پنهان‌داشتن اخبار هر صبح و شام آسمان از ولی واجب‌الاطاعۀ خود را دور از کرم و رأفت خدا می‌داند.[۱۲] (....) از دید متکلمان، دریافت علوم و معارف از پیامبر اکرم (ص)، باواسطه یا بی‌واسطه علم میراثی، مسلماً منبع دیگری برای علم امام (ع) است. شیخ مفید در آغاز أمالی، احادیثی مربوط به این شیوه نقل می‌کند. در سومین حدیث، که نقل أصبغ بن نباته است، امام علی (ع) به او فرمود: "ای حارث، من برادر، همدم، وصی، ولی، رازدار و صاحب اسرار اویم پیامبر اکرم (ص). به من فهم کتاب، فصل خطاب داوری به حق، علم گذشته، علم سلسله اسباب و مسببات قضا و قدر الهی، و هزار کلید از خزائن الهی سپرده شده است. هر کلید آن، هزار در از مجهولات را می‌گشاید و هر دری به هزار در از عهد و پیمان‌ها منتهی می‌گردد. از تمام اینها گذشته، به عنوان تفضل و بخشش، به شب قدر تأیید و برگزیده گشتم و بدان مدد یافتم و این مقام، تا آن زمان که شب و روز در گردش است، برای من و آن عده از فرزندانم که حافظ و امین اسرار الهی هستند، باقی است تا اینکه خدا وارث زمین و موجودات روی آن گردد"[۱۳] شیخ طوسی[۱۴] نیز، عین همین روایت را نقل کرده است»[۱۵].
۴. حجت الاسلام و المسلمین شاکر؛
حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد تقی شاکر نويسنده مقاله «مسئله آگاهی از غیب و امکان آن از نگاه مفسران» در پاسخ به این پرسش گفته‌ است: «وحی الهی در معرفی شب قدر آن را برتر از هزار ماه می‌داند. همچنان که شب قدر را شب نزول قرآن و شب فرود آمدن فرشتگان و روح برای هر امری دانسته است. اینها گوشه‌هایی از معرفت‌شناسی شب قدر بر اساس کلام وحی است. عبارت ﴿تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ [۱۶] در سوره قدر، گویای آن است که مخلوقات آسمانی در این شب هرساله نازل می‌‌شود. مهم‌ترین سؤال این است که این نزول بر کیست؟ و برای چیست؟ بر اساس آموزه‌های مشترک اسلامی‌ در عصر رسالت، آگاه شونده از این نزول ظرف موسع روح نبوی است. عبارت تنزل که در اصل تتنزل است بر استمرار این نزول در همه سالها دلالت دارد و در نتیجه مصادیقی از بشر جایگاه این نزول و ظرف دریافت این مهم می‌باشند. مطابق آموزه‌های امامیه پیشوایان شیعه به عنوان اوصیاء منصوب و منصوب الهی مصادیق این مسئله در عصر ختم نبوت‌اند. البته ارتباط فرشتگان با اوصیاء محمد (ص) منحصر به شب قدر نیست هر چند در این شب کمیت و کیفیت این نزول متفاوت است. همچنان که در روایات عمود نور سخن از ارتباط فرشتگان برای عرضه و شهود اعمال رفته است. در مجموع می‌توان مدعی شد شب قدر یکی از ظرف‌های ویژه و پردامنه‌ای است که حجم وسیعی از شناخت و آگاهی غیبی را برای صاحب شب قدر فراهم می‌سازد. سخن از محتوا و معارف پدیدار شده در شب قدر سخنی دیگر را می‌طلبد اما باید اذعان داشت مجاری و ظرف‌های تحقق آگاهی غیبی امام (ع) از سویی منحصر در شب قدر نیست اما آگاهی غیبی پدیدار شده در این شب از جهاتی متفاوت با آگاهی‌های اعطائی در زمان‌های دیگر همانند شب جمعه یا تحدیث روزانه و ... است. هر چند نگاهی جمعی به روایات و آیات نشان از ارتباط میان تحدیث روزانه و آکاهی برامده از شب جمعه با آگاهی شکل گرفته از شب قدر دارد که تبیین آن در جای مناسب باید صورت یابد»[۱۷].
۵. آقای دکتر رستمی و خانم آل‌بویه.
آقای دکتر محمد زمان رستمی (استادیار دانشگاه قم) و خانم طاهره آل‌بویه (پژوهشگر جامعة الزهراء) در کتاب «علم امام» در این‌باره گفته‌‌اند: «امام خمینی می‌فرماید: لیلة القدر، لیله مکاشفه رسول خدا (ص) و ائمه (ع) است که جمیع امور کلیه از غیب ملکوت برای آنها کشف می‌شود و ملائکه موکله بر هر امری از امور برای آن حضرات در نشئه غیب و عالم قلب ظاهر می‌شوند و جمیع اموری که در مدت سال برای خلایق تقدیر شده و در الواح عالیه و سافله مکتوب گردیده، بر آنها معلوم گردد و این مکاشفه، مکاشفه ملکوتیه است که محیط بر جمیع ذرات عالم طبیعت است و هیچ امری از امور مردم بر ولیّ امر مخفی نخواهد بود و منافات ندارد. برای آنها در این شب، امر یک سال و جمیع امور دهر و جمیع مقدرات ملکیه و ملکوتیه به طریق اجمال منکشف می‌شود و به تدریج در ایام سال، جمیع امور یومیه به طریق تفصیل منکشف می‌گردد[۱۸]»[۱۹].

پرسش‌های وابسته

  1. اقسام و انواع علم معصوم کدام‌اند؟ (پرسش)
  2. علم معصوم مطلق چیست و مصداق‌های آن کدام‌اند؟ (پرسش)
  3. آیا علم معصوم مراتب و درجات دارند؟ (پرسش)
  4. علم باطنی معصوم به چه معناست؟ (پرسش)
  5. علم ذاتی معصوم چیست؟ (پرسش)
  6. علم غیر ذاتی معصوم چیست؟ (پرسش)
  7. علم اکتسابی یا علم مستفاد معصوم چیست؟ (پرسش)
  8. علم موهوبی و موهبتی یا علم لدنی معصوم چیست؟ (پرسش)
  9. علم تام یا کامل معصوم چیست؟ (پرسش)
  10. علم محدود معصوم چیست؟ (پرسش)
  11. علم دفعی معصوم چیست؟ (پرسش)
  12. علم تدریجی معصوم چیست؟ (پرسش)
  13. علم اجمالی معصوم چیست؟ (پرسش)
  14. علم تفصیلی معصوم چیست؟ (پرسش)
  15. علم حصولی معصوم چیست؟ (پرسش)
  16. علم حضوری معصوم چیست؟ (پرسش)
  17. علم فعلی یا دائمی معصوم به چه معناست؟ (پرسش)
  18. علم شأنی یا استعدادی یا ارادی و اختیاری معصوم به چه معناست؟ (پرسش)
  19. فرق بین علم فعلی و شأنی معصوم چیست؟ (پرسش)
  20. آیا علم معصوم متوقف بر اراده اوست یا بر صرف التفات و توجه؟ (پرسش)
  21. آیا علم معصوم مراتب و درجات دارد؟ (پرسش)
  22. فرق علم پیامبر با امام چیست؟ (پرسش)
  23. آیا علم پیامبران از لحاظ مرتبه یکسان است؟ (پرسش)
  24. آیا علم پیامبران و امامان از لحاظ مرتبه یکسان یا متفاوت است؟ (پرسش)
  25. فرق بین علم معصوم و علم فرشتگان چیست؟ (پرسش)
  26. آیا پیامبران پیش از آغاز وحی و نبوت و امامان پیش از تصدی امامت از علم ویژه معصوم برخوردار بوده‌اند؟ (پرسش)
  27. آیا علم معصوم در شب جمعه نازل می‌شود؟ (پرسش)
  28. امام معصوم از چه زمانی صاحب علم ویژه می‌شود؟ (پرسش)
  29. آیا غیر معصوم می‌تواند از علوم ویژه معصوم آگاهی یابد؟ (پرسش)
  30. تفاوت علم خدا و معصوم چیست؟ (پرسش)
  31. آیا مقام علم معصوم به غیر معصوم داده می‌شود؟ (پرسش)
  32. شرایط دستیابی غیر معصوم به علم معصوم چیست؟ (پرسش)
  33. غیر معصوم از چه راهی می‌تواند به علم معصوم آگاهی یابد؟ (پرسش)
  34. آیا غیر معصوم وظیفه دارد به دنبال فراگیری علوم معصوم باشد؟ (پرسش)
  35. آیا آگاهی غیر معصوم از علم ویژه معصوم با حکمت الهی در امتحان او منافات ندارد؟ (پرسش)
  36. آیا از راه غیر مشروع می‌توان به علم ویژه معصوم دست یافت؟ (پرسش)
    1. آیا آگاهی از علم معصوم با سحر و جادو قابل دسترسی است؟ (پرسش)
  37. رابطه علم معصوم با علم مکنون یا مستأثر چیست؟ (پرسش)
  38. رابطه علم معصوم با اجتباء الهی چیست؟ (پرسش)
  39. رابطه علم معصوم با بداء الهی چیست؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

پانویس

  1. پژوهشی در باب علم امام، ص ۱۵۳.
  2. یکصد و ده پرسش در سؤال ۲۸ ج۱، ص۱۵۴.
  3. «که ما آن را در شبی خجسته فرو فرستادیم، بی‌گمان ما بیم‌دهنده بودیم. در آن (شب)، هر کار استواری را (که اجمال دارد) جدا می‌کنند (و تفصیل می‌دهند)»؛ سوره دخان، آیه: ۳ - ۴.
  4. البرهان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۸ - ۱۲؛ تفسیر نور الثقلین، ج۴، ص۶۲۰ - ۶۲۵؛ بحارالأنوار، ج۹۷، ص۲۵؛ بصائر الدرجات، ص۲۲۰ - ۲۲۵ روایات مربوطه متجاوز از شصت عدد نقل شده است.
  5. «هر کار استواری را (که اجمال دارد) جدا می‌کنند (و تفصیل می‌دهند)»؛ سوره دخان، آیه ۴.
  6. ثواب الأعمال، ص۶۷ (باب فضل شهر رمضان و ثواب صیامه) به سند صحیح _ بالاتفاق _ از محمد بن ابی عُمیر (ثقه جلیل) از عمر بن أُذَیْنه (ثقه جلیل) از جناب فُضَیل و زُراره و محمد بن مسلم از حُمران نقل نموده است. و تمام رجال این حدیث جلیل‌القدر می‌باشند؛ بحارالأنوار، ج۹۷، ص۱۹، ح۴۱ (باب ۵۳ از ابواب صوم شهر رمضان از کتاب الصوم)، (مؤلف).
  7. بحارالأنوار، ج۹۷، ص۲۰، ح۴۴ (باب ۵۳ از ابواب صوم شهر رمضان از کتاب الصوم)؛ بصائر الدرجات، ص۲۲۲، ح۱۲ (باب چهارم از جزء پنجم) از امام جواد (ع) از امام صادق (ع).
  8. علم غیب، ص ۷۶.
  9. شرح دعای ۴۵ صحیفه سجادیه، وبگاه پدیدآورنده
  10. قدر شب قدر را بدانيم، وبگاه پدیدآورنده
  11. محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات ص۲۲۰.
  12. همان، ص۱۲۴.
  13. مفید، الامالی ب:۷.
  14. الامالی ص ۶۲۷.
  15. رویکردهای کلامی محدثان و متکلمان در تبیین منابع علم امام، دوفصلنامه پژوهشنامه امامیه، ش۱، ص ۸۰-۸۷.
  16. فرشتگان و روح (الامین) در آن، با اذن پروردگارشان برای هر کاری فرود می‌آیند؛ سوره قدر، آیه: ۴.
  17. مکاتبه اختصاصى دانشنامه مجازی امامت و ولایت
  18. رحیم‌پور، امامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی، ص ۱۸۱ – ۱۸۲.
  19. علم امام