سعید بن جبیر

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اصحاب ائمه است. سعید بن جبیر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سعید بن جبیر در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

سعید بن جبیر، از محدثین و مفسرانی بود که از حوزه تدریس ابن عباس بهره برده است. او در مکه زندگی می‌کرد و از یاران و شاگردان امام سجاد (ع) بود. او سرانجام به دست حجاج بن یوسف ثقفی به شهادت رسید.

آشنایی اجمالی

سعید بن جبیر، محدث، فقیه و مفسّر بود. وی تابعی و در اصل از مردمان کوفه بود و از موالی بنی والبة بن حارث به شمار می‌‌رفت.

او در سال ۴۴ یا ۴۵ و یا ۴۶هـ در حجاز به دنیا آمد و از نوجوانی به حوزه تدریس ابن عباس پیوست و بخش درخور توجهی از علوم متداول روز از قبیل قرائت، تفسیر و حدیث را از وی آموخت. به علاوه، از محدثان مشهوری چون انس بن مالک، ابوسعید خدری، ابوهریره و ابوموسی اشعری علم حدیث آموخته و احادیث بسیاری را روایت کرده است. وی در مکه می‌‌زیست. شیخ طوسی و ابن شهرآشوب او را از اصحاب امام سجاد (ع) برشمرده‌اند. کشّی وی را از جمله پنج نفری برشمرده که از آغاز برنامه امام زین العابدین (ع)، با آن حضرت همراه بودند و استقامت کردند تا شمار یاران و شاگردان آن جناب فزونی یافت و شهادت سعید به دلیل پیروی او از امام سجاد (ع) بوده است. وی می‌‌افزاید که سعید بن جبیر، امام زین العابدین (ع) را امام خود می‌‌دانست و امام نیز در مقابل، او را ستایش و تمجید می‌‌کرد، بنابراین، چنین به نظر می‌‌رسد که وی از امام سجاد (ع) نیز کسب فیض کرده است.

وی مردی سیاه چهره بود و ابتدا کاتب عبدالله بن عتبة بن مسعود و ابوبرده اشعری بود. از علمای تابعین و مفسران عالی قدر صدر اسلام و فقیهی وارسته و فاضل به شمار می‌‌رفت. به گفته ابن خلکان، او از آگاه‌ترین فقها در مسائلی چون طلاق، حج، حلال و حرام و تفسیر قرآن بود. محدثان و عالمان بسیاری از شاگردان وی بوده و از او روایت کرده‌اند که از آن میان افراد برجسته‌ای چون ایوب سختیانی، ثابت بن هرمز، سلیمان احول و ابواسحاق سُبیعی را می‌‌توان نام برد. سعید از جمله تابعین است که به پیروی از امام علی (ع) به جواز کتابت حدیث نظر داشتند، در برابر آن دسته از صحابه و تابعین که به پیروی از عمر به حرمت کتابت حدیث قائل بودند. با این همه، بعضی او را مرجئه دانسته‌اند.

وی همچون جمعی دیگر از علما و قرّای شیعه که جنگ با بنی امیه را واجب و جهاد می‌‌دانستند، به سپاه عبدالرحمان بن محمد بن اشعث پیوست و بعد از شکست عبدالرحمان به قم آمد و به قریه جمکران رفت و نزد عرب‌های بنی اسد که قوم او بودند، اقامت گزید. امیران کاشان و اصفهان چون از وجود سعید در قم آگاه شدند، وی را دستگیر کرده و به نزد حجاج بردند و به قولی، سعید از قم به آذربایجان گریخت و از آنجا به مکه رفت و در مکه دستگیر شد. اما قول مشهور آن است که سعید مدتی در اصفهان سکونت داشت و از آنجا به عراق رفت و به نشر حدیث پرداخت. به هر حال دستگیری سعید را به دست خالد بن عبدالله قسری، والی مکه نوشته‌اند. گویند که شبی او را کنار دیر راهبی آوردند که میان صحرای ترسناکی بود. سعید از ورود به دیر امتناع کرد و به کرامت او، شیری وی را محافظت نمود و این کرامت مایه هدایت و مسلمان شدن دیرنشینان گردید.

هنگامی که سعید دستگیر شد و نزد حجاج آورده شد، مناظره جالبی بین او و حجاج واقع شد. کشّی این مناظره را نقل کرده و در پایان از قول حجاج نقل کرده که در این مناظره سخنی از سعید نشنید که مورد رضایت و تصدیق او باشد. ابن خلکان نیز این مناظره را به گونه‌ای مفصل‌تر و به صورتی دیگر نقل کرده است.

ذهبی او را فردی بسیار با ورع معرفی کرده و می‌‌نویسد سعید هر دو شب، یک ختم قرآن داشت و گریه‌های مستمر او در دل شب به گونه‌ای بود که گاه به ضعف بینایی او می‌‌انجامید. ابونعیم اصفهانی نیز او را بکّاء (بسیار گریه کننده) و ابن معین او را فردی مورد اعتماد و ثقه معرفی کرده است. احمد بن حنبل گفته است: حجاج، سعید بن جبیر را به قتل رساند، در حالی که بر روی زمین کسی نبود مگر اینکه به علم او نیاز داشت. وی در سال ۹۴ یا ۹۵ه‍ در واسط به دستور حجاج گردن زده و در همان جا به خاک سپرده شد و مقبره‌اش زیارتگاه است. کشّی شهادت او را به سبب همراهی‌اش با امام سجاد (ع) و استقامت وی در تشیع می‌‌داند. وی دارای تفسیری در قرآن بوده که به گفته عادل نویهض، مفقود شده است..

جستارهای وابسته

• جبیر بن هشام اسدی کوفی (پدر)
• تفسیر سعید بن جبیر

منابع

1. جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۲
2. رجبی دوانی، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی