تفسیر سعید بن جبیر
مقدمه
یکی از آثار تفسیری عصر حضور امامان معصوم (ع) کتاب تفسیر سعید بن جبیر است. ابن ندیم با همین نام از کتاب تفسیری وی یاد کرده است[۱]. آقا بزرگ تهرانی از آن، یک‌جا[۲] با همین نام و جای دیگر[۳] با عنوان تفسیر ابن جبیر خبر داده است[۴]. در عصر حاضر از این کتاب خبری در دست نیست و کتاب‌شناس معروف آقا بزرگ تهرانی نیز این کتاب را در شمار تفاسیری که بر وجود آنها در عصر خود اطلاع نیافته، آورده است[۵].
اما آقای جواد ترندک آرای تفسیری او را از برخی تفاسیر اهل تسنن و شیعه در مجموعه‌ای گرد آورده و با مطالبی در شرح حال سعید بن جبیر و روش تفسیری وی، در یک جلد کتاب با نام «تفسیر سعید بن جبیر و نقش آن در تطور تفسیر» چاپ و منتشر کرده است[۶]، و آن کتاب اکنون در دسترس عموم می‌باشد، ولی غیر آن کتابی است که سعید بن جبیر در تفسیر تألیف کرده است و حتی تمام آثاری را که در این کتاب از سعید بن جبیر نقل شده، نمی‌توان با جزم و قطع آرای تفسیری سعید بن جبیر دانست و به وی نسبت داد؛ زیرا در صورتی می‌توان آن آثار را آرای وی دانست و به وی نسبت داد که با سند معتبر و واسطه‌های موثّق از وی به ما رسیده باشد و اگر نگوییم همۀ آن آثار، دست‌کم بیشتر آنها فاقد سند معتبر است؛ بنابراین، از این آثار تنها می‌توان با عنوان آرای احتمالی وی یاد کرد، مگر در مواردی که اعتبار سند آنها ثابت شود و اعتبار سند هیچ‌یک از آن آثار از طریق خود این کتاب قابل اثبات نیست؛ زیرا گردآورنده، همه آثار را مرسل و با حذف سند از سعید نقل کرده است؛ از این‌رو، برای تحقیق و بررسی سند آنها باید به مصادر آنها مراجعه شود. پس هر اثری که در مصدر اصلی نیز مرسل و بدون سند باشد، راهی برای اثبات اعتبار سند آن وجود ندارد و اگر در مصدر اصلی با سند ذکر شده باشد، اعتبار سند آن منوط به تحقق سه امر است:
- مؤلف کتابی که مصدر آن روایت است، معلوم و استناد کتاب به وی محرز باشد.
- وثاقت مؤلف آن ثابت باشد.
- وثاقت تمام واسطه‌های سند نیز ثابت باشد و با محقق نشدن یکی از این سه امر، سند آن اثر فاقد اعتبار و غیر قابل اعتماد خواهد بود؛ پس اگر قراینی وجود داشته باشد که باتوجه به آنها به صدور این اثر از سعید اطمینان حاصل شود، می‌توان آن را رأی تفسیری سعید بن جبیر دانست و در غیر این صورت، جز به‌عنوان رأی احتمالی وی نمی‌توان از آن یاد کرد و از سوی دیگر، آنچه در این کتاب جمع‌آوری شده است، تمام آثار تفسیری نقل شده از سعید بن جبیر نیست؛ و آثاری از وی در تفاسیر دیگر نقل شده است[۷] که در این تفسیر وجود ندارد.[۸]
مشخصات «تفسیر سعید بن جبیر» موجود
این تفسیر در اولین چاپ که از سوی انتشارات پیام آزادی در سال ۱۳۷۸ ه. ش انتشار یافته، ۳۸۳ صفحه است و یک مقدمه و سه بخش دارد. مقدمه و بخش اول و دوم آن در ۸۷ صفحه تنظیم شده و شامل مطالبی است که گردآورندۀ آن (جواد ترندک) در شیوه تدوین این کتاب، زندگانی و حیات علمی سعید بن جبیر، اشاره‌ای به تاریخ تفسیر در عصر صحابه و تابعین و روش تفسیری سعید بیان کرده است و بخش سوم آن ۲۷۴ صفحه در نقل آثار تفسیری سعید بن جبیر به ترتیب سور و آیات قرآن می‌باشد و ۲۵ صفحه آخر آن فهرست آیات و منابع و مآخذ است.
در این کتاب ۱۸۲۰ سخن یا اثر تفسیری از سعید بن جبیر درباره آیاتی از ۱۰۵ سوره قرآن نقل شده است؛ یعنی در مورد ۹ سوره (تغابن، تین، علق، قارعه، عصر، قریش، کافرون و ناس) هیچ سخن یا اثری نقل نشده و دربارۀ سایر سوره‌ها نیز تنها در تفسیر برخی آیات از وی سخن نقل شده است؛ برای مثال، در تفسیر سوره حمد تنها دربارۀ ۲ آیه 
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ
[۹]. آثاری از وی نقل شده و در مورد ۵ آیۀ آن هیچ اثری را نیاورده است[۱۰]. در تفسیر سوره بقره نیز فقط برای کم‌تر از ثلث آیات (حدود ۸۹ آیه) آثاری را گرد آورده است. نکتۀ دیگر اینکه گردآورنده در این کتاب عمدة آرای تفسیری سعید را آورده و جز در مواردی اندک، روایت تفسیری (سخنی که از پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) نقل کرده باشد) از وی نقل نکرده است.
وی در شیوه تدوین این کتاب گفته است: در این پژوهش بیشترین تکیه و استناد را به تفاسیر جامع البیان طبری، در الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور سیوطی، الجامع لاحکام القرآن قرطبی و تبیان شیخ طوسی داشته‌ام، و دوازده کتاب دیگر[۱۱] را به‌عنوان منابعی که از آنها در این پژوهش بهره‌مند شده، نام برده است ولی با نگاهی به آدرس آثار در پایین صفحات این کتاب معلوم می‌شود بیشتر این آثار را از در الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور سیوطی و پس از آن از تفسیر طبری و پس از آن از تفسیر قرطبی نقل کرده و تبیان شیخ طوسی در مرتبه چهارم است، گرچه از تبیان بیش از کتاب‌های دیگر شیعه نقل کرده، بلکه می‌توان گفت عمدۀ آثار شیعی را از تبیان آورده است، ولی در مقایسه با سه تفسیر یادشده از اهل تسنن، از تبیان کم‌ترین آثار را نقل کرده است و با شمارش و مقایسه‌ای که در مورد آثار نقل شده در تفسیر سوره حمد، سوره بقره و سوره آل عمران انجام گرفت، معلوم شد که آثار نقل شده از تبیان حدود ۶/۱ آثار نقل شده از در المنثور است و این نشان می‌دهد که تکیه و استناد گردآورنده در این کتاب بیشتر به مصادر اهل تسنن بوده است؛ ازاین‌رو، در این تفسیر در فضیلت ابو بکر نیز اثری از سعید نقل شده است[۱۲]. در این کتاب برخی روایات افضلیّت امام علی (ع) آمده است[۱۳]، ولی در تفسیر بسیاری از آیات ولایت و فضائل اهل بیت (ع) روایت و اثری دیده نمی‌شود [۱۴] و علت آن یا این است که گردآورنده بیشتر به مصادر اهل تسنن تکیه و استناد داشته و از کتاب‌های شیعه کم‌تر استفاده کرده است و یا از این‌رو است که از ذکر روایات و آثاری که سعید از پیامبر و امامان معصوم یا صحابه نقل کرده خودداری کرده و بیشتر درصدد نقل بیانات تفسیری خود سعید بوده است.
در بین تفاسیری که در این کتاب از سعید نقل شده است، ویژگی‌های زیر دیده می‌شود:
- تبیین مفردات[۱۵] و بیان معنای آیه بدون مستند[۱۶]؛
- تفسیر آیه به استناد آیۀ دیگر[۱۷]؛
- تفسیر آیه به استناد حدیث نبوی[۱۸]؛
- برخی آیات را برخلاف قرائت ثبت در مصحف فعلی بیان کردن[۱۹]؛
- ذکر اسباب نزول آیات[۲۰]؛
- بیان شأن نزول آیات[۲۱]؛
- اشاره داشتن به نزول دفعی و تدریجی قرآن[۲۲]؛
- بیان مکی و مدنی بودن سوره‌ها[۲۳]؛
- ترتیب نزول برخی آیات را برخلاف ترتیب فعلی ذکر کردن[۲۴]؛
- اشاره به منسوخ بودن یا نبودن برخی آیه‌ها[۲۵]؛
- تفسیر ناهمگون با عصمت پیامبران[۲۶].
گرچه در این کتاب روایاتی مجعول مانند روایت افسانه غرانیق[۲۷]، روایت حلّ سراویل در داستان حضرت یوسف (ع)[۲۸] روایت نظر به همسر اوریا در داستان حضرت داوود (ع)[۲۹] از سعید بن جبیر نقل شده است، امّا باتوجه به عدم وثاقت ناقلان آنها، صدور آن روایات از سعید بن جبیر ثابت نیست، بلکه با توجه به شخصیت علمی و جلالت شأن وی، صدور آنها از او بسیار بعید و سخت مورد تأمّل است. بااین‌حال، بسیار تعجب است که برخی چگونه نقل افسانه غرانیق را از سعید بن جبیر مسلّم دانسته و از اینکه سعید بن جبیر و امثال وی آن را نقل کرده‌اند، تعجب کرده‌اند[۳۰]. جا داشت که وی صدور این روایت را از سعید بن جبیر و امثال وی مورد تردید و انکار قرار دهد، نه اینکه صدور آن را از آنان مسلّم بداند و از صدور آن از آنان تعجب کند[۳۱].
منابع
پانویس
- ↑ ر. ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۳۷.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۷۶، رقم ۱۲۷۶.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۴۱، رقم ۱۱۷۸.
- ↑ مامقانی فرموده است: "ولم يذكره النجاشي لعدم عثوره على كتاب له كما هي عادته ولكن عن ملحقات الصّراح ان له تفسيراً مسند الى ابي بكر بن عياش راوي عاصم في القرائة عن ابن حصين عن سعيد ولعلّ نسبته اليه لم تتحقّق عند النجاشي فلذلك اهمل ذکره"؛ (مامقانی، تنقیح المقال، ج۲، ص۲۵) برخی گفته‌اند: اول کتاب ظهر فی التفسر کان لسعید بن جبیر (مجمع البیان، ج۱، کلمة فی التفسیر، به قلم احمد رضا، ص۶۹) سید حسن صدر نیز در الشیعة و فنون الاسلام ص۱۳، گفته است: اول من صنف فی علم تفسیر القرآن سعید بن جبیر التابعی ولی گفته آنها با سخن آقا بزرگ تهرانی مخالف است. وی فرموده است: اول من صنف فی التفسیر هو ترجمان القرآن عبد الله بن عباس (م ۶۸) ثمّ تلمیذه سعید بن جبیر؛ (الذریعة، ج۴، ص۳۳۳).
- ↑ ر. ک: الذریعة، ج۴، ص۲۵۰ (ضمن معرفی تفسیر ابن همّام الصنعانی).
- ↑ اولین چاپ آن در سال ۱۳۷۸ ه. شبوده است.
- ↑ برای نمونه، براساس برنامه رایانه‌ای معجم فقهی نام سعید بن جبیر ۲۱۲ مورد در مجمع البیان ذکر شده و حال آنکه در این کتاب بسیار اندک از مجمع البیان نقل اثر شده است. در پاورقی صفحات، تنها یک مورد (صفحه ۲۷۱، پاورقی ۵) از مجمع البیان آدرس ذکر شده است. در تفسیر فرات کوفی ص۳۸۱-۳۸۹ در تفسیر آیه مودّت (شوری، ۲۳) پنج روایت در تفسیر «القربی» از سعید بن جبیر نقل شده است (روایات ۵۱۶-۵۲۰) و هیچ‌یک از آن روایات در این تفسیر نیامده است. در تفسیر نور الثقلین براساس برنامه رایانه‌ای معجم فقهی از سعید بن جبیر ۲۵ مورد نقل اثر یا حدیث شده است (ر. ک: حویزی، نور الثقلین، ج۱، ص۷۸، ۳۳۷، ۴۰۲، ۶۸۰ و ۷۱۵ و ج۲، ص۴۷ و ۵۹ و ج۳، ص۲۷۹ و ۳۱۶ و ج۴، ص۴۴، ۲۶۶، ۴۰۷ و ۵۷۸ و ج۵، ص۶۳، ۱۱۱، ۲۲۰، ۲۵۳، ۴۳۰، ۴۶۳، ۵۴۶، ۵۹۵، ۶۰۲، ۶۵۶، ۶۷۶ و ۶۹۷) اما در این کتاب فقط ۶ اثر از نور الثقلین نقل شده است (آثار ۵۳۳، ۶۳۲، ۱۳۰۸، ۱۳۹۰ و ۱۵۰۷).
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۹۲-۲۹۴.
- ↑ «به نام خداوند بخشنده بخشاینده سپاس، خداوند، پروردگار جهانیان را» سوره فاتحه، آیه ۱-۲.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، ص۸۷.
- ↑ آن ۱۲ کتاب عبارت‌اند از: نورالثقلین، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة سید شرف الدین حسینی، تفسیر فرات الکوفی، زبدة البیان مقدس اردبیلی، کنز الدقائق محمد مشهدی، فقه القرآن قطب راوندی، حقائق التأویل سید رضی، تفسیر العیّاشی، تفسیر القمی، املاء ما منّ به الرحمن ابو البقاء العکبری، حلیة الاولیاء اصفهانی، و اعجاز القرآن باقلانی.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، ص۳۴۸، اثر ۱۷۷۰.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، ص۳۲۴، اثر ۱۶۱۷.
- ↑ درباره آیه لیلة المبیت (۲۰۷ بقره) هیچ اثری نیاورده است. در تفسیر آیه مباهله (آل عمران، ۶۱) فقط یک اثر که مربوط به فضیلت اهل بیت (ع) نیست، آورده است. درباره آیه اولی الامر (نساء، ۵۹) آیه ولایت (مائده، ۵۵)، آیه تبلیغ (مائده، ۶۷) آیه تطهیر (احزاب، ۳۳)، آیه اطعام (انسان، ۸)، آیه نبأ (نبأ، ۱ و ۲) هیچ اثری دال بر فضیلت اهل بیت (ع) نیاورده است. درباره آیه اکمال (مائده، ۳) از سعید نقل شده که اکمال دین را به تمام شدن حج و بیرون کردن مشرکان از خانه خدا تفسیر کرده است (ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، ص۱۵۳، اثر ۴۶۰). درباره آیه
لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ
«آنگاه در آن روز از نعمت (ناسپاسی شده) بازخواست خواهید شد» سوره تکاثر، آیه ۸. ضمن چند روایت از سعید نقل شده که «النعیم» را به شربت عسل، صحت و فراغ تفسیر کرده است ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، ص۳۵۴، آثار ۱۷۹۶-۱۷۹۹.
درباره آیه مودت ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ«این همان است که خداوند (آن را) به بندگانی از خویش که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند مژده می‌دهد بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را و هر کس کاری نیک انجام دهد برای او در آن پاداشی نیک بیفزاییم که خداوند آمرزنده‌ای سپاس‌پذیر است» سوره شوری، آیه ۲۳. با اینکه در تفسیر فرات کوفی که یکی از مصادر این کتاب است، پنج اثر در تفسیر «القربی» به علی، فاطمه و فرزندانشان (ع) از سعید بن جبیر نقل شده است (ر. ک: تفسیر فرات الکوفی، ص۳۸۹-۳۹۰، روایات ۵۱۶-۵۲۰) در این کتاب فقط یک اثر آن هم با مضمون هی قربی رسول الله (ص) آمده است (ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، ص۲۹۵، اثر ۱۴۴۹).
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، آثار ۳۹، ۵۵، ۱۳۴، ۱۳۷، ۱۶۴، ۲۶۲، ۴۰۲، ۸۷۶، ۹۸۰، ۱۰۱۰، ۱۰۲۳، ۱۰۲۳، ۱۰۲۸، ۱۰۵۶، ۱۱۶۵، ۳۲۸، ۱۳۳۱، ۱۳۹۳، ۱۵۶۹ و ۱۵۷۰.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، آثار ۸، ۴۷، ۵۶، ۶۰۸، ۷۵۴، ۷۵۵، ۱۰۶۴، ۱۰۷۲، ۱۰۹۱، ۱۰۹۶، ۱۰۹۸، ۱۳۷۶، ۱۴۴۷ و ۱۷۱۸.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، آثار ۱۴۰، ۱۴۴، ۱۸۳، ۵۸۲، ۷۷۲ و ۷۷۳.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، آثار ۴۲۸، ۷۴۶، ۱۳۳۷، ۱۴۳۶ و ۱۷۵۱.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، آثار ۸۹، ۲۷۵، ۳۰۷، ۸۰۵، ۱۴۸۸، ۱۵۲۶، ۱۷۹۲ و ۱۷۹۵.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، آثار ۷۱، ۴۳۰، ۶۷۸، ۱۲۶۲ و ۱۲۶۳.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، آثار ۶۸۸، ۶۹۸ و ۱۲۱۰.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، آثار ۹۲، ۹۳، ۱۴۶۴ و ۱۷۸۶.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، آثار ۸۷۳، ۸۹۹ و ۱۴۸۴.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، آثار ۲۲۹، ۲۸۹، ۵۸۹ و ۷۵۳.
- ↑ در اثبات نسخ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، آثار ۲۳۸، ۲۸۵، ۴۲۸، ۵۰۴، ۵۰۵، ۵۸۸، ۵۹۰، ۶۷۷ و ۶۷۸ و در نفی نسخ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، آثار ۳۳۴، ۳۳۵، ۳۷۹، ۱۲۴۲ و ۱۲۴۳.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، آثار ۸۰۶، ۸۱۹ و ۱۴۱۷.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، ص۲۴۹، اثر ۱۱۷۱.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، ص۲۰۲ اثر ۸۰۶ و ص۲۰۳، اثر ۸۱۹.
- ↑ ر. ک: ترندک، تفسیر سعید بن جبیر، ص۲۸۸، اثر ۱۴۱۷.
- ↑ ر. ک: رامیار، تاریخ قرآن، ص۱۵۹.
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۹۴-۲۹۷.
جستارهای وابسته
- تفاسیر تابعین تابعین
- تفاسیر تک نگار
- تفاسیر عصر جدید
- تفاسیر عصر کهن
- تفاسیر لغوی
- تفسیر اجتهادی
- تفسیر اجمالی قرآن
- تفسیر اِعراب
- تفسیر قرآن به مقتضای عقل
- تفسیر باطنی
- تفسیر مالکیه
- تفسیر روایی
- تفسیر مسلسل
- تفسیر قرآن به کلام صحابه
- تفسیر قرآن با قول تابعی
- تفسیر قرآن با قرآن
- تفسیر عهد نبوت
- تفسیر عهد رسالت
- تفسیر عهد صحابه
- تفسیر غریب قرآن
- تفسیر عقلی
- تفسیر پلورالیستی قرآن
- تفسیر تبیینی قرآن
- تفسیر تحلیلی
- تفسیر بلاغی
- تفسیر تدبری قرآن
- تفسیر تمسکی قرآن
- تفسیر عصر تابعین
- تفسیر در عصر تدوین
- تفسیر عصر پیامبر خاتم
- تفسیر درایی
- تفسیر زبدة البیان
- تفسیر سکولاریستی قرآن
- تفسیر سیستمی
- تفسیر عبدالله بن عباس
- تفسیر قرآن به قرآن
- تفسیر لفظی قرآن
- تفسیر لیبرالیستی قرآن
- تفسیر مأثور
- تفسیر معتزله
- تفسیر مجمل به مبین
- تفسیر مطلق به مقید
- تفسیر معتزلیان جدید
- تفسیر معنا
- تفسیر معنوی قرآن
- تفسیر نو اعتزالی
- تفسیر وجوه قرآن
- تفسیر ترتیبی
- تفسیر مزجی
- تفسیر موضوعی
- تفسیر اهل بیت
- تفسیر پیامبر خاتم
- تفسیر تابعین
- تفسیر عامه
- تفسیر عصر نهضت
- تفسیر توحیدی
- تفسیر دوران نهضت‌های اصلاحی
- تفسیر صحابه
- تفسیر عصر جدید
- تفسیر باطن قرآن
- تفسیر ظاهر قرآن
- تفسیر اهل‌سنت
- تفسیر باطنیه
- تفسیر ماتریدیه
- تفسیر خوارج
- تفسیر شیعه
- تفسیر متصوفه
- تفسیر اجتماعی
- تفسیر اخلاقی
- تفسیر ادبی
- تفسیر اشاری
- تفسیر به رأی
- تفسیر بیانی
- تفسیر زیدیه
- تفسیر شافعیه
- تفسیر پوزیتیویستی
- تفسیر تاریخی
- تفسیر تربیتی
- تفسیر رمزی
- تفسیر عرفانی
- تفسیر علمی
- تفسیر فقهی
- تفسیر فیضی
- تفسیر فلسفی
- تفسیر کلامی
- تفسیر نقلی
- آداب تفسیر قرآن
- آراء تفسیری
- اسرائیلیات در تفسیر
- اقطاب اسرائیلیات
- اقطاب وضّاعین
- اولین مدون تفسیر
- تأویل قرآن
- تدوین تفسیر قرآن
- تفاسیر قرآن
- تفسیر پذیری قرآن
- تفسیر نگاری
- تنزیل قرآن
- توقیفیت تفسیر قرآن
- جری و تطبیق
- روایات تفسیری
- روش‌های تفسیری
- سیاق عام
- شرافت تفسیر قرآن
- طرق تفسیری
- غرایب تفسیر
- فضیلت تفسیر قرآن
- قواعد تفسیر
- مبادی تفسیر
- مدارس تفسیر قرآن
- مراتب تفسیر
- مراحل تفسیر
- مصادر نقلی تفسیر
- مفسران
- مقدمات تفسیر
- مکاتب تفسیری
- منابع تفسیر
- تأویل قرآن