تفسیر باطنیه

مقدمه

تفسیر باطنیه تفسیری است که بر اساس مذهب باطنیان مبتنی بر اشتمال قرآن بر ظَهر و بَطن، به تبیین و تفسیر باطن قرآن می‌پردازد. باطنیه با استفاده از آیاتی از قرآن مانند: ﴿فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ﴾^[۱] و نیز روایاتی مانند فرمایش پیامبر اکرم (ص): «مَا فِي اَلْقُرْآنِ آيَةٌ إِلاَّ وَ لَهَا ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ» معتقدند قرآن ظاهر و باطن دارد، و مراد اصلی، باطن قرآن است نه ظاهرش؛ و با این اعتقاد، تفسیر خویش را به بیان باطن قرآن اختصاص داده‌اند.

تفسیر باطنیه، تفسیری بر اساس ایجاد نوعی مماثله بین دو معنای ظاهری و باطنی است که نه تنها از نظر لغت و عقل ارتباطی میان آنها نیست، بلکه هیچ‌گونه مؤیدی از جانب شرع نیز ندارد؛ برای مثال، اینان در تفسیر خویش، وضو را موالات امام معصوم دانسته، تیمم را تبعیت از شخص مأذون در عصر غیبت، و غسل را تجدید عهد معنا می‌کنند.

از بارزترین نمونه‌های تفسیر باطنیه می‌توان به تفاسیر رمزی مانند تفسیر رمزی حروف مقطعه و تفسیر اسماعیلیه و بهائیه اشاره کرد؛ تا آنجا که در برخی از متون علوم قرآنی، تفسیر باطنیه با تفسیر اسماعیلیه مترادف شناخته شده‌اند.

باطنیان که به فرقه سیاسی شبیه‌تر بوده‌اند تا فرقه مذهبی، امامت را پس از امام صادق (ع) حق اسماعیل فرزند بزرگ آن حضرت دانسته، برای کسب قدرت، عقاید خاص مذهبی را بهانه قرار می‌دادند و مخفیانه تبلیغ می‌کردند، و در اندک مدتی دعوت ایشان نمونه کامل خلع شریعت با استناد به تأویل دلخواه در قرآن و سنّت و احکام شد.

باطنیان در فکر مستندی از عقل و نقل برای آرای تفسیری خود نبودند؛ بلکه تفسیر قرآن تابع اراده رهبران آنان بود و در هر زمان برحسب میل خود آن را به گونه‌ای تفسیر می‌کردند^[۲].^[۳]

تفاسیر باطنیه

از بارزترین تفسیرهای باطنیه می‌توان به تفسیر رمزی حروف مقطعه و همچنین تفسیرهای اسماعیلیه اشاره کرد. از باطنیان تفسیر کاملی به جای نمانده است. تنها تفسیر برخی از آیات است که در کتاب‌های کلامی و دیگر تفسیرها به صورت پراکنده به چشم می‌خورد.

برخی تفسیر منسوب به محی‌الدین عربی را (که گروهی آن را به عبدالرزاق کاشی باطنی نیز نسبت می‌دهند) از تفسیرهای باطنیه شمرده‌اند.

شاید باطنیه چون نخواسته‌اند حتی تأویل دلخواه را محدود سازند و می‌خواستند حق عدول از اقوال را برای خود حفظ کنند، به تفسیر مدون و غیرقابل‌تغییر نپرداخته‌اند ^[۴].^[۵]

جستارهای وابسته

منابع

فرهنگ‌نامه علوم قرآنی

پانویس

↑ «آنگاه میان آنان (و مؤمنان) بارویی می‌کشند که دری دارد، درون آن بخشایش و بیرون آن روی به عذاب دارد» سوره حدید، آیه ۱۳.
↑ ذهبی، محمد حسین، التفسیر والمفسرون، صفحه ۲؛ زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، جلد۲،صفحه ۸۲؛ سبحانی، جعفر، الایمان والکفر فی الکتاب والسنة، صفحه (۱۹۸-۱۹۹)؛ اسماعیلی قوچانی، علی اکبر، پژوهشی در سیر تطور تفسیر و روشهای تفسیری، صفحه ۹۴؛ ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، صفحه ۶۲؛ کمالی دزفولی، علی، تاریخ تفسیر، صفحه ۱۲۳.
↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۷۶۵.
↑ ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، صفحه ۶۲؛ کمالی دزفولی، علی، شناخت قرآن، صفحه ۴۵۷؛ صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، صفحه ۲۹۷؛ زرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، جلد۲،صفحه ۸۲
↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۶۸۸.

[1] «آنگاه میان آنان (و مؤمنان) بارویی می‌کشند که دری دارد، درون آن بخشایش و بیرون آن روی به عذاب دارد» سوره حدید، آیه ۱۳.

[2] ذهبی، محمد حسین، التفسیر والمفسرون، صفحه ۲؛ زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، جلد۲،صفحه ۸۲؛ سبحانی، جعفر، الایمان والکفر فی الکتاب والسنة، صفحه (۱۹۸-۱۹۹)؛ اسماعیلی قوچانی، علی اکبر، پژوهشی در سیر تطور تفسیر و روشهای تفسیری، صفحه ۹۴؛ ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، صفحه ۶۲؛ کمالی دزفولی، علی، تاریخ تفسیر، صفحه ۱۲۳.

[3] فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۷۶۵.

[4] ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، صفحه ۶۲؛ کمالی دزفولی، علی، شناخت قرآن، صفحه ۴۵۷؛ صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، صفحه ۲۹۷؛ زرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، جلد۲،صفحه ۸۲

[5] فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۶۸۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]