تفسیر معتزله

مقدمه

معتزله یکی از فرقه‌های کلامی است که در اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری در عصر اموی پیدا شد. رئیس این فرقه، واصل بن عطاء است.

اصول و مبانی اعتقادی معتزله عبارتند از: توحید؛ عدل؛ وعد و وعید؛ امر به معروف و نهی از منکر؛ منزلة بین المنزلتین (یعنی مرتکب‌ کبیره، نه مؤمن است و نه کافر. به‌خلاف مرجئه که او را مؤمن می‌دانند و به خلاف خوارج که او را کافر می‌خوانند).

معتزله برای اثبات عقاید خود و ردّ ادله مخالفان، تفسیر قرآن را با مهارت خاصی به حاکمیت عقل پیوند زدند؛ تاجایی که گاهی روایات صحیح را نادیده می‌گرفتند؛ یعنی هرجا بین عقل و نقل تعارضی به‌وجود می‌آمد، اگر نمی‌توانستند برای نقل تأویلی بیابند، آن را ردّ می‌کردند.

معتزله در تفسیر قرآن همه آرای خود را صحیح می‌دانستند و بنا به دیدگاه اجتهادی خود آنجا که از یک آیه احتمال‌های مختلفی به ذهن می‌رسید، همه آنها را موافق اجتهاد صحیح می‌شمردند. در حقیقت، رسالت تفسیر در پپشگاه معتزله، تأویل آیاتی از قرآن است که با عقاید آنان سازگار نیست.

معتزله گاهی برای توجیه عقایدشان قرائت مشهور را رها کرده، به قرائت شاذ روی آوردند، چنان که در قول خداوند ﴿وَكَلَّمَ اللَّهُ مُوسَى تَكْلِيمًا﴾^[۱] برای تنزیه خدا الله را به فتح می‌خوانند و موسی را، با تقدیر ضمه، فاعل تلقی می‌کردند تا فاعل تکلم موسی باشد، نه الله^[۲].^[۳]

مفسّران معتزله

«معتزله» فرقه‌ای از مسلمانان پیرو واصل بن عطا هستند که به آزادی اراده و اختیار یا تفویض معتقدند. برخی از معتزله که به تفسیر قرآن همت گماشته‌اند عبارتند از:

ابوبکر احمد بن علی رازی جصاص، از علمای حنفی مذهب صاحب تفسیر احکام القرآن؛
قاضی عبدالجبار همدانی معتزلی از علمای شافعی مذهب و صاحب تفسیر تنزیه القرآن عن المطاعن؛
محمود بن عمر بن محمد بن احمد خوارزمی زمخشری مشهور به زمخشری، از علمای حنفی مذهب و نگارنده الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل
ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب ماوردی بصری، از علمای شافعی مذهب معتزله، صاحب تفسیر النکت و العیون معروف به «تفسیر ماوردی»؛
قاسم بن خلیل دمشقی، صاحب کتاب تفسیر القرآن؛
ابوسعید محسن بن محمد بن کرامه جشمی معروف به «حاکم جشمی»، صاحب تفسیر التهذیب فی تفسیر القرآن^[۴].^[۵]

جستارهای وابسته

منابع

فرهنگ‌نامه علوم قرآنی

پانویس

↑ «موسی با خداوند بی‌میانجی سخن گفت» سوره نساء، آیه ۱۶۴.
↑ گلدتسیهر، ایگناتس، مذاهب التفسیر الاسلامی، صفحه (۱۲۱-۱۹۹)؛ ذهبی، محمد حسین، التفسیر والمفسرون، جلد۱، صفحه ۳۶۷؛ جوینی، مصطفی الصاوی، مناهج فی التفسیر، صفحه ۱۰۷؛ کمالی دزفولی، علی، شناخت قرآن، صفحه (۴۳۳-۴۴۷)؛ صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، صفحه ۲۹۴؛ جلالیان، حبیب الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، صفحه (۱۵۶-۱۶۴).
↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۸۳۴.
↑ ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، صفحه ۸۳۴؛ جلالیان، حبیب الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، صفحه ۱۶۴.
↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۴۵۴۱.

[1] «موسی با خداوند بی‌میانجی سخن گفت» سوره نساء، آیه ۱۶۴.

[2] گلدتسیهر، ایگناتس، مذاهب التفسیر الاسلامی، صفحه (۱۲۱-۱۹۹)؛ ذهبی، محمد حسین، التفسیر والمفسرون، جلد۱، صفحه ۳۶۷؛ جوینی، مصطفی الصاوی، مناهج فی التفسیر، صفحه ۱۰۷؛ کمالی دزفولی، علی، شناخت قرآن، صفحه (۴۳۳-۴۴۷)؛ صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، صفحه ۲۹۴؛ جلالیان، حبیب الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، صفحه (۱۵۶-۱۶۴).

[3] فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۸۳۴.

[4] ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، صفحه ۸۳۴؛ جلالیان، حبیب الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، صفحه ۱۶۴.

[5] فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۴۵۴۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]