سوره غاشیه در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره غاشیه است. سوره غاشیه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره غاشیه در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

هشتاد و هشتمین سوره قرآن و شصت و هشتمین آن به ترتیب نزول با موضوع توصیف دوزخیان و بهشتیان و اندیشه در برخی آیات الهی.

این سوره را «غاشیه» می‌نامند زیرا در آغاز آن از داستان غاشیه (= قیامت) سخن گفته شده است: ﴿هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْغَاشِيَةِ﴾. مراد از «غاشیه» قیامت است. تعداد آیات آن ۲۶ آیه و دارای ۹۲ کلمه و ۳۸۲ حرف است. از نظر حجم از سوره‌های «مفصلات» و از گروه «اوساط» است. این سوره با توصیفی از بهشت و دوزخ از احوال و عاقبت کار منکران و نیز خشنودی، شادابی و رستگاری مؤمنان سخن می‌گوید.

سوره غاشیه سوره انذار و بشارت است و «غاشیه» همان روز قیامت است که بر مردم از هر سو احاطه پیدا می‌کند و در این سوره، قیامت را با شرح حال مردم توصیف می‌کنند از این جهت که به دو دسته تقسیم می‌شوند: سعید و شقی. و هر گروه در جایی که برایشان آماده شده مستقر می‌گردند. یکی در بهشت و دیگری در دوزخ. در ادامه نیز به رسول خدا (ص) دستور می‌دهد که به مردم یادآوری کند خداوند چه فنونی از تدبیر در این عالم به کار برده است. فنونی که هر یک دلالت دارد بر ربوبیت او نسبت به همه عالم و نیز نسبت به خصوص ایشان و این که بازگشت‌شان به سوی او و حسابرسی اعمال‌شان با او است. و این سوره به شهادت سیاقی آیاتش در مکه نازل شده است.

میبدی در تأویل این سوره نوشته است: ﴿هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْغَاشِيَةِ﴾. یا محمد بیدار و هشیار باش و خلق را تنبیه کن و ایشان را خبر ده از کار رستاخیز و شداید و عظایم آن روز و چه روزی؟! روز هیبت و عظمت! روز سیاست و صولت! روز تغابن و حسرت! مسمار سکوت بر زبان‌ها زده، مهر قهر بر لب‌ها نهاده، بند عدل بر پای‌ها بسته، خاک مذلت بر رخسارها نشانده، منادی عدل برخاسته که: ای زبان‌های گویا خاموش گردید، ای دست‌های خاموش سخن گوئید، ای گواهان ناگویا امروز نوبت گفتار شما است، ای جواسیس قدرت آنچه دیده‌اید بنمایید، ای گماشتگان حکمت آنچه دانید بگوئید، ای بازرگانان راه آخرت بضاعت‌های خود پیش آرید، ای گماشتگان حضرت عزت، نامه‌ها در دست این لشکر نهید، ای عاصیان و مجرمان، سجلات زلات خود برخوانید. چون این خطاب سیاست و عزت به خلق رسد، عاصیان و بدکاران همه از بیم و خجالت سر در پیش افکنند.

این است که رب العزه گفت: ﴿وَلَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُو رُءُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ﴾. دوزخ را فرمایند تا بر خود بجنبد و بغرد، غیظ و زفیر و خشم او به سمع اهل جمع رسد، همه به زانو درآیند چنان که رب العزه گفت: ﴿وَتَرَى كُلَّ أُمَّةٍ جَاثِيَةً﴾.

فغان و خروش نفسی نفسی از عرصات برآید، آواز گیراگیر در موقف افتد. آن گه در میان همه خلق به یک طرفة‌العین حکم کنند گروهی را بنوازند به فضل، گروهی را باز دارند به عدل، گروهی را به سرای دولت فرو آرند با روی‌های تازه و چون گل بر بار شکفته، رب العزة چنین گفته که: ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاعِمَةٌ لِسَعْيِهَا رَاضِيَةٌ﴾.

گروهی را به زندان محنت برند با روی‌های فرو شکسته و خوار شده. این است که می‌گوید جل جلاله: ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ عَامِلَةٌ نَاصِبَةٌ﴾. در دنیا رنج‌ها برده و ریاضت‌ها کشیده و همه هباء منثور گشته... معاشر المسلمین، اسلام به ناز دارید و عزّ ایمان بشناسید و شرع مصطفی (ص) بزرگ دارید و به حقیقت دانید که حرم امان و حصن حصین عالم، اسلام است و شرع مصطفی (ص) در عالم اسلام کعبه است. هر صاحب قدم که در عالم اسلام نرفت و روی به کعبه شرع مصطفی (ص) نداشت روش او بر او غرامت است و روزگار او قیامت و حاصل کار او ضلالت.

بهترین تخمی که در سینه بندگان ریختند تخم اسلام است. عزیزترین مرغی که از آشیان ازل برخاست و در هوای اقبال بپرید مرغ اسلام است، شریف‌ترین بارانی که از ابر حقیقت بر عالم دل بارید باران اسلام است. گفته عزیزان است که: اسلام جبار صفت است، جبار صفتی باید، عالی همتی، بزرگ قدری که دستش بر قد او رسد. مهره مار افعی در دماغ مور خرد مجوی که نیابی، کبریت احمر در طبل پیر زنان چه جویی؟ که نبینی... حاصل کردار بی‌ایمان و عاقبت ریاضات و مجاهدات ایشان این است که: ﴿تَصْلَى نَارًا حَامِيَةً تُسْقَى مِنْ عَيْنٍ آنِيَةٍ لَيْسَ لَهُمْ طَعَامٌ إِلَّا مِنْ ضَرِيعٍ لَا يُسْمِنُ وَلَا يُغْنِي مِنْ جُوعٍ﴾.

باز مؤمنان که آفتاب اسلام از برج سعادت ایشان بتافت و باد کرامت از هوای عنایت بر سرای قرب ایشان بوزید، حاصل ایمان ایشان و ثواب طاعت ایشان، این است که رب العالمین گفت: ﴿فِي جَنَّةٍ عَالِيَةٍ لَا تَسْمَعُ فِيهَا لَاغِيَةً فِيهَا عَيْنٌ جَارِيَةٌ﴾. هر مؤمنی را بهشتی است بر بالای روضه رضا، بقعه بقا، موعد لقاء بهشتی بر مایده خلد نشسته، بر تخت بخت تکیه زده، شراب وصل نوش کرده، طوبی و زلفی و حسنی یافته. اندر آن بهشت خیمه‌ها بیند مدور آفریده، به قدرت از در منور، در آن خیمه‌ها تخت‌ها نهاده از زر، بر هر تختی هفتصد بستر، بر هر بستری حورائی چون ماه انور، فرش‌ها از سندس و استبرق باز کشیده، پرده‌ها آویخته از دیبای نابافته، زحمت دست خلق نایافته. در آن بهشت چشمه‌ها روان و درخت‌ها الوان با روح و ریحان و مرغان با الحان و غلمان و ولدان پیدا شده از «کن فکان»، تحفه خداوند جهان ساخته از بهر مؤمنان و دوستان.

سوره غاشیه از سه بخش، تشکیل شده است:

در بخش اول آیات: ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ عَامِلَةٌ نَّاصِبَةٌ تَصْلَى نَارًا حَامِيَةً تُسْقَى مِنْ عَيْنٍ آنِيَةٍ لَّيْسَ لَهُمْ طَعَامٌ إِلاَّ مِن ضَرِيعٍ لا يُسْمِنُ وَلا يُغْنِي مِن جُوعٍ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاعِمَةٌ لِسَعْيِهَا رَاضِيَةٌ فِي جَنَّةٍ عَالِيَةٍ لّا تَسْمَعُ فِيهَا لاغِيَةً فِيهَا عَيْنٌ جَارِيَةٌ فِيهَا سُرُرٌ مَّرْفُوعَةٌ وَأَكْوَابٌ مَّوْضُوعَةٌ وَنَمَارِقُ مَصْفُوفَةٌ وَزَرَابِيُّ مَبْثُوثَةٌ ﴾ به بیان ابعاد فراگیری عذاب و پاداش قیامت پرداخته و می‌فرماید: در روز قیامت انسان‌ها به دو گروه تقسیم می‌شوند: گروهی ذلیل و خوارند و از تلاش خود در دنیا بهره‌ای نمی‌برند و به عذاب خدا گرفتار می‌شوند. گروه دوم انسان‌هایی هستند که رستگار و سعادتمندند و نتیجه اعمال صالح خود را می‌بینند و به بهشت برین ره می‌یابند.

در بخش دوم آیات: ﴿ أَفَلا يَنظُرُونَ إِلَى الإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ وَإِلَى السَّمَاء كَيْفَ رُفِعَتْ وَإِلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ وَإِلَى الأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ ﴾، فراگیر بودن قیامت با یادآوری ربوبیت فراگیر الهی اثبات می‌گردد و در این خصوص، جلوه‌هایی از ربوبیت الهی در موجوداتی مانند شتر و آسمان و کوه‌ها و زمین که دارای فواید گسترده هستند بیان می‌گردد.

در بخش سوم آیات: ﴿ لَّسْتَ عَلَيْهِم بِمُصَيْطِرٍ إِلاَّ مَن تَوَلَّى وَكَفَرَ فَيُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذَابَ الأَكْبَرَ إِنَّ إِلَيْنَا إِيَابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا حِسَابَهُم﴾ خدای متعال، نبی گرامی خود را موظف کرده است که عذاب و پاداش فراگیر الهی را یادآور شود و این حقیقت را بی‌هیچ اکراه و اجباری به انسان‌ها گوشزد کند و به انسان‌هایی که از این حقیقت روی گردانند، اعلام نماید که انکار این حقایق سودی به حال شما ندارد؛ زیرا خواه ناخواه به سوی خدا خواهید رفت و با عذاب الهی روبه‌رو خواهید شد.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره غاشیه»، دانشنامه معاصر قرآن کریم