سوره واقعه در علوم قرآنی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

مقدمه

پنجاه و ششمین سوره قرآن و چهل و هشتمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه، با موضوع محوری احوال قیامت، تجسم اعمال و اصناف سه گانه مردم. این سوره را «واقعه» می‌نامند، به این مناسبت که این کلمه در اولین آیه این سوره آمده است. «واقعه» از نام‌ها و صفات قیامت است.

تعداد آیات آن به نظر قاریان کوفه ۹۶ آیه است و دارای ۳۷۰ کلمه و ۱۷۵۶ حرف است. از نظر حجم از گروه سوره‌های «طِوال» در «مفضلات» و در حدود نصف حزب است. این سوره اولین سوره از سوره‌های هفت‌گانه «زمانیّه» است که با کلمه إِذَا آغاز می‌شود.

سوره واقعه، درباره رخدادهای روز قیامت بحث کرده و بخشی از رویدادهای هول‌انگیز آن روز، مانند: زلزله بزرگ زمین، متلاشی شدن کوه‌ها، تقسیم شدن مردم به سه گروه (اصحاب یمین، اصحاب شمال و مقربان) را بیان کرده است و سرانجام کار هر یک را تشریح می‌کند. آنگاه علیه ادعای اصحاب شمال که منکر ربوبیت خدای تعالی و مسئله معاد و تکذیب کننده قرآنند استدلال نموده و بشر را به توحید و ایمان به معاد دعوت می‌کند. در آخر نیز گفتار را با یادآوری حالت احتضار و فرارسیدن مرگ و سه دسته شدن مردم خاتمه می‌دهد.

ملاصدرا این سوره را «نماد تجسم اعمال» می‌خواند و در اهمیت آن نوشته است: سوره واقعه در میان دیگر سوره‌ها مشتمل بر اسرار و رازهای گرانقدری از دانش معاد و دارای اهدف بزرگی در معرفت نفوس بندگان بوده و درجات آن به حسب حالات و بخش‌های آن از جهت نیک‌بختی و بدبختی در جهان آخرت و نشئه جاویدان می‌باشد و دانش آخرت از علومی است که ادراک آن اختصاص به عارفان این امت و حکمای راسخ و استوار در علم دارد و غیر آنان از متکلمان و فقیهان را جز شنیدن الفاظ و تصرف در مفهوم آنها نیست و مجتهدان، در مسائل اعتقادی با دیگر مردمان در جرگه اهل تقلیداند[۱].

از رسول اسلام (ص) روایت شده است: هر کس این سوره را قرائت نماید، نوشته می‌شود که او از گروه غافلان نیست[۲]. ابن عباس می‌گوید: مردی از رسول خدا پرسید: چرا اینقدر زود پیر شدید؟ در جواب فرمود: سوره‌های هود، واقعه، مرسلات و نبأ مرا پیر کرده‌اند[۳].

در آیه لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ[۴] این سوره یک حکم مهم فقهی بیان شده است و آن، وضو داشتن و طاهر بودن برای دست زدن و مسّ نوشته‌های قرآن است، در غیر این صورت حرام است علاوه بر آن، علامه طباطبایی معتقد است بر اساس سیاق آیه، مقصود اصلی مس، علم به معارف آن است که جز پاکان خلق کسی به معارف آن عالم نمی‌شود، چون فرموده: قرآن در کتابی مکنون و پنهان است و منظور از (مطهرون) کسانی هستند که خدای تعالی دل‌های‌شان را از هر رجس و پلیدی یعنی از رجس گناهان و پلیدی ذنوب پاک کرده و یا از چیزی که از گناهان هم پلیدتر و عظیم‌تر و دقیق‌تر است و آن عبارت است از تعلق به غیر خدای تعالی و این معنای از تطهیر با کلمه «مس» که گفتیم به معنای «علم» است، مناسب‌تر از طهارت به معنای پاکی از حدث و یا خبث است[۵]. گنابادی ذیل آیه السَّابِقُونَ روایتی را از امام باقر (ع) نقل کرده است: «ما هستیم السابقون السابقون و ما هستیم الاخرون»[۶].

از جهت ساختاری، افتتاح آیات إِذَا وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ لَيْسَ لِوَقْعَتِهَا كَاذِبَةٌ خَافِضَةٌ رَّافِعَةٌ إِذَا رُجَّتِ الأَرْضُ رَجًّا وَبُسَّتِ الْجِبَالُ بَسًّا فَكَانَتْ هَبَاءً مُّنبَثًّا وَكُنتُمْ أَزْوَاجًا ثَلاثَةً فَأَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ وَأَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ [۷] و اختتام فَأَمَّا إِن كَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ فَرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ وَجَنَّةُ نَعِيمٍ وَأَمَّا إِن كَانَ مِنَ أَصْحَابِ الْيَمِينِ فَسَلامٌ لَّكَ مِنْ أَصْحَابِ الْيَمِينِ وَأَمَّا إِن كَانَ مِنَ الْمُكَذِّبِينَ الضَّالِّينَ فَنُزُلٌ مِّنْ حَمِيمٍ وَتَصْلِيَةُ جَحِيمٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ[۸] سوره در تقارن معنی‌دار از جهت الفاظ و مفاهیم هستند. آنها دارای تقارن معکوس هستند که بیانگر یکی از اُمهات اصول جهان‌شناسی قرآنی است که احوالات و مقامات آدمی در جهان آخرت، انعکاس اعمال آدمی در عالم دنیا است.

سوره واقعه با اعلان حتمی بودن وقوع روز قیامت و چگونگی پیدایش آن آغاز می‌شود و پس از توصیف احوال دوزخیان أَصْحَابُ الشِّمَالِ[۹] و بهشتیان أَصْحَابُ الْيَمِينِ[۱۰] و مقربان درگاه حضرت احدیت، با امر به تسبیح و تعظیم خدا، به منظور پناه بردن به خدا و تسبیح و تقدیس او و استمداد از او که تنها نجات دهنده انسان است، پایان می‌پذیرد.

آیات نامدار و مشهور

  1. وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ[۱۱]،
  2. لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ[۱۲]،
  3. وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْكُمْ وَلَكِنْ لَا تُبْصِرُونَ[۱۳].[۱۴]

منابع

پانویس

  1. تفسیر سوره واقعه، ۸-۹.
  2. مجمع البیان، ج۹، ص۳۵۵.
  3. الأمالی، صدوق، ص۳۰۴.
  4. «که جز پاکان را به آن دسترس نیست» سوره واقعه، آیه ۷۹.
  5. المیزان، سوره واقعه، ذیل آیه مذکور.
  6. بیان السعاده.
  7. «آن هنگام که (هنگامه) رستخیز روی دهد. که در روی دادن آن هیچ دروغی نیست. فرود آورنده‌ای است، فرابرنده آن هنگام که زمین را سخت بجنبانند، و کوه‌ها ریزریز شوند، چون غباری پراکنده. و شما گونه‌های سه‌گانه خواهید بود. (یکی) خجستگان، و خجستگان کیستند؟ و (دیگر) ناخجستگان، و ناخجستگان کیستند؟ و (سوم) پیشتازان پیشتاز. آنانند که نزدیکان (به خداوند) اند» سوره واقعه، آیه ۱-۱۱.
  8. «اما اگر از نزدیکان (درگاه خداوند) باشد، پس (او را) آسایش و روزی و بهشتی پر نعمت است. و اگر از راستیان باشد؛ پس تو را از راستیان درود باد. و اما اگر از دروغ‌انگاران گمراه باشد، پس پذیرایی از (او با) آب داغ است. و در آمدنی در دوزخ. به راستی این همان «حقیقت بی‌گمان» است. پس نام پروردگار سترگ خویش را به پاکی بستای!» سوره واقعه، آیه ۸۸-۹۶.
  9. «کیانند چپیان؟» سوره واقعه، آیه ۴۱.
  10. «و راستیان، کیانند راستیان؟» سوره واقعه، آیه ۲۷.
  11. «و (سوم) پیشتازان پیشتاز» سوره واقعه، آیه ۱۰.
  12. «که جز پاکان را به آن دسترس نیست،» سوره واقعه، آیه ۷۹.
  13. «و ما به او از شما نزدیک‌تریم اما شما نمی‌بینید،» سوره واقعه، آیه ۸۵.
  14. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره واقعه»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.