مبارزه با ربا در معارف و سیره علوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث مبارزه با ربا است. مبارزه با ربا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مبارزه با ربا در معارف و سیره نبوی - مبارزه با ربا در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

امام علی (ع) با توجه به عواقب وخیم معاملات ربوی و رباخواری در جامعه انسانی، به طور مستمر مردم را از آن پرهیز می‌داد. طبق گفته امام صادق (ع) برنامه امیرمؤمنان (ع) چنین بود که هر صبح‌گاه به بازارهای کوفه سرکشی می‌کرد و به هر بازاری که می‌رسید، می‌فرمود: ای گروه بازرگانان! از خدا بترسید! (هنگامی که صدای حضرت به گوش آنها می‌رسید، دست از کار می‌کشیدند و با توجه و احترام، به کلام او دل می‌دادند و آن را می‌شنیدند) پیشاپیش از خداوند طلب خیر کنید و با آسان گرفتن بر مشتریان، از خداوند برکت بخواهید و به آنها نزدیک شوید و خود را با بردباری بیارایید. از قسم بپرهیزید و دروغ نگویید. از ظلم دست بکشید و با مظلومان به انصاف برخورد کنید. به ربا نزدیک نشوید و کم‌فروشی نکنید و حقوق مردم را کم مدهید و در زمین به فساد سربر مدارید.

ربا بدون شک موجب ظلم و بی‌عدالتی است؛ لذا قرآن کریم به آن اشاره می‌کند: ﴿وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾. خداوند در این آیه به مؤمنان سفارش می‌فرماید که آنچه را از ربا در مال آنها باقی مانده است واگذارند؛ در غیر این صورت، مانند آن است که به جنگ خدا و رسول او برخاسته باشند؛ ولی اگر توبه کنند، سرمایه اصلی آنها برای خودشان می‌ماند و نه ستمی کرده‌اند و نه ستمی به آنها شده است.

در نظام اقتصادی اسلام، با رباخواری که آثار وخیم آن به تدریج به همه شئون اقتصادی کشیده می‌شود، به شدت مقابله شده؛ زیرا مانع تحقق عدالت و رفع ظلمی که هدف نظام و زمامداران آن است، می‌شود. اصبغ بن نباته می‌گوید: از امیر مؤمنان (ع) شنیدم که بر فراز منبر می‌فرمود: «ای گروه بازرگانان! پیش از آغاز به تجارت، آداب و قوانین آن را بیاموزید. (این جمله را سه مرتبه فرمود) و بعد بدانید که ربا در میان مردم به آرامی راه می‌یابد. حرکت آن از راه رفتن و جنبیدن مورچه بر روی سنگ سیاه، مخفی‌تر است. ایمانتان را با صداقت و راستی قرین کنید. بدانید که بازرگان در معرض خطر ظلم و فجور است و فرد فاجر در آتش (عذاب الهی) است؛ مگر آن‌که حق را رعایت کند و به دیگران تجاوز ننماید».

اهتمام اسلام به عدالت اقتصادی و تأثیر منفی ربا و روابط اقتصادی ربوی، موجب شده تا ربا در حکم جنگ با خدا و رسولش قرار گیرد و عامل آن، مورد لعن و نفرت خدا، پیامبر و امامان باشد. امام علی (ع) در روایتی از قول پیامبر اکرم (ص) نقل می‌کند که حضرت نه تنها رباخوار، بلکه ربا دهنده، فروشنده و خریدار کالای ربوی، گواهان بر آن و نویسندگان حساب‌ها را لعنت و نفرین کرده است: «لَعَنَ اللَّهُ الرِّبَا وَ آكِلَهُ وَ مُؤْكِلَهُ وَ بَائِعَهُ وَ مُشْتَرِيَهُ وَ كَاتِبَهُ وَ شَاهِدَيْهِ‌»؛ حضرت در کلام دیگری می‌فرماید: «آكِلُ الرِّبَا، وَ مُوكِلُهُ، وَ كَاتِبُهُ‌، وَ شَاهِدَاهُ فِيهِ سَوَاءٌ»؛ «در مجازاتی که برای رباخوار در نظر گرفته شده است، واسطه‌ها، نویسندگان حساب‌ها و گواهان، همه یکسانند».

غیر عادلانه بودن ربا با توجه به مباحث پیشین، بسیار روشن است؛ زیرا افزون بر نابود کردن روحیه برادری و ایثار در بین مؤمنان، موجب تمرکز ثروت در دست گروهی می‌شود که از فعالیت‌های اقتصادی سالم و مفید کناره‌گیری کرده و به رباخواری و استفاده از پول رو آورده‌اند؛ از این رو، در کلمات پیشوایان معصوم (ع) حکمت تحریم ربا، روی آوردن به فعالیت‌های اقتصادی سالم و فضایل اخلاقی شمرده شده است.

جلوگیری از رباخواری

از ویژگی‌های خاص نظام اقتصادی عدالت ‎محور حکومت علوی، که آن را از دیگر نظام‌‎ها ویژه می‌سازد، توجه به کار و تلاش اقتصادی است و هر آنچه مانع از آن شود نهی شده است. یکی از آنها رباخواری است؛ که از آن تهی شده و رباخواری در حکم محاربه و جنگ با خدا و رسول خدا(ص) است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ * فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ﴾.

کسی که به جای معامله صحیح به ربا روی آورد، سرمایه‌ها را به جای سوق دادن به تولید و ایجاد رفاه اجتماعی، به ربا و کسب سود بدون کار و فعالیت اقتصادی سوق داده و به فقر و شکاف طبقاتی می‎انجامد. در اسلام درباره کمتر گناهی چنین سخت‌گیری و عذاب در نظر گرفته شده است. برخورداری و بهره‎مند شدن از سود و ثروت، بدون کار و تلاش اقتصادی، مایه ویرانی اقتصاد و تقسیم جامعه به دو طبقه غنی و فقیر است. رباخوار بدون کار و فعالیت، حق دیگران را تصاحب می‌کند و سبب رکود اقتصادی می‌شود و انگیزه فعالیت و پیشرفت را از بین می‌برد. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَى أُمَّتِي مِنْ بَعْدِي هَذِهِ الْمَكَاسِبُ الْحَرَامُ وَ الشَّهْوَةُ الْخَفِيَّةِ وَ الرِّبَا»؛ خطرناک‌ترین اموری که رسول خدا(ص) از آن اظهار وحشت کردند، فساد اقتصادی، فقر و ناداری مردم است که به واسطه تمایل مردمان به رباخواری و عدم هزینه‎کرد سرمایه و ثروت به تولید است که سبب رکود اموال، کاهش تولید، دلالی‎گری و تن‎پروری است که فقر و ناداری را ایجاد می‌کند و رفاه عمومی را کاهش می‌دهد. بدترین کسب و کار، درآمد از طریق رباست. ربا به حدی مورد نفرت قرار گرفته که همه عاملان آن تفریق شده‌اند. «لَعَنَ اللَّهُ الرِّبَا وَ آكِلَهُ وَ مُؤْكِلَهُ وَ بَائِعَهُ وَ مُشْتَرِيَهُ وَ كَاتِبَهُ وَ شَاهِدَيْهِ»؛ خسارات و زیان‌‎هایی که ربا به ساختار نظام اقتصادی و تولید می‎زند، جبران‌ناپذیر است.

توجه ویژه امیرمؤمنان علی(ع) به مقوله اقتصاد به اندازه‌ای است که برای جلوگیری از هر گونه انحراف در بازار و شیوه‌های داد و ستد، هر روز صبح به بازار کوفه میرفت و از اوضاع و احوال بازار مطلع می‌گردید. و می‌فرمود: «ای بازرگانان تقوای الهی پیشه کنید، قبل از آنکه تجارتی را شروع کنید قوانین آن را یاد بگیرید زیرا ربا به آرامی در زندگی وارد می‌شود به گونه‌ای که از راه رفتن مورچه‌ای بر سنگ سیاه پنهان‌‎تر است». عدم آگاهی از قوانین کسب و کار، باعث سود نامتعارف، گران‌‎فروشی، احتکار، پوشاندن عیوب کالا و رباخواری می‌شود که ظلم به مردم و خسارت‎بار است. پستی ربا به اندازه‌ای است که پیامبر(ص) کشتن رباخوار را واجب شمرده است. «مَنْ أَخَذَ الرِّبَا وَجَبَ عَلَيْهِ الْقَتْلُ»؛

رباخواری اسباب هلاکت فرد و جامعه را به وجود می‌آورد. «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ هَلَاكاً ظَهَرَ فِيهِمُ الرِّبَا»؛

مال ربوی، از حد قِوام خارج و موجب تباهی اجتماع می‌شود. در سیره امیرمؤمنان(ع) کمتر عملی را می‌‌توان به فسادآوری ربا و تخریب اقتصادی آن پیدا کرد؛ زیرا به روشنی بر بی‌عدالتی اقتصادی دامن می‎زند و شکاف طبقاتی ایجاد می‎نماید.

منابع

1. کرمی و دیرباز، مقاله «عدالت اقتصادی»، دانشنامه امام علی ج۷
2. حاجیان حسین آبادی، رضا، روش‌های مبارزه با فساد اقتصادی در حکومت علوی، فصلنامه پژوهش‌های نهج‌البلاغه