میهمان و میهمانی در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث میهمان و میهمانی است. میهمان و میهمانی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: میهمان و میهمانی در قرآن - میهمان و میهمانی در معارف و سیره نبوی - میهمان و میهمانی در معارف و سیره فاطمی - میهمان و میهمانی در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

داشتن دستی گشاده، سفره‌ای گشوده و عطایی پیوسته و میهمانداری و میهمان‌نوازی از نشانه‌ها و جلوه‌های روحیه جوانمردی است که در آموزه‌های دینی ما خصلتی شایسته و پسندیده به شمار می‌آید.

تشویق به میهمان‌پذیری

میهمان‌نوازی و پذیرایی از میهمان از ویژگی‌های بارزی است که در سیره رسول خدا (ص) بسیار بر آن تأکید شده است. پیامبر خدا (ص) میهمان را راهنمای بهشت و هدیه ارزشمند الهی معرفی کرده و فرموده است: "هرگاه خداوند برای قومی خیر اراده بکند، به سویش هدیه می‌فرستد"؛ ‌ گفتند: "آن هدیه چیست؟" فرمود: "میهمان؛ میهمانی که روزی را نازل می‌کند و گناه اهل خانه را می‌برد".

همچنین از ایشان روایت شده است که فرمود: "تا وقتی که امتم، دوستی خود را بر یکدیگر آشکار و امانت را ادا کنند و از حرام خدا بپرهیزند و از میهمان، پذیرایی کنند و نماز را به پا دارند و زکات دهند، خیر و برکت از ایشان گرفته نمی‌شود و اگر جز این باشد، به خشکسالی مبتلا می‌شوند".

آن حضرت، پذیرایی از میهمان را کفاره گناهان مؤمن شمرده است. نقل شده است، روزی مردی به رسول خدا (ص) گفت: "پدر و مادرم فدایت! برنامه زندگی‌ام این است که وضو را به طور کامل انجام می‌دهم، نماز می‌خوانم، زکات مالم را هم به موقع می‌پردازم و از میهمان با آغوش باز و برای رضای خدا پذیرایی می‌کنم"؛حضرت به او فرمود: "آفرین، آفرین، آفرین بر تو باد! جهنم راهی به سوی تو ندارد اگر چنین باشی؛ خداوند تو را از هرگونه بخل پاک ساخته است".

از دلایلی که بعضی مردم را از پذیرفتن میهمان بازداشته، ترس از مخارج مهمانی است؛ اما رسول خدا (ص) مهمان را باعث خیر و برکت معرفی می‌کرد و می‌فرمود: "خیر و برکت به خانه‌ای که در آن اطعام می‌شود، سریع‌تر از فرو رفتن تیغ در کوهان شتر، می‌رسد".

نکوهش خانه بی‌میهمان‌

پیامبر خدا (ص) خانه بی‌مهمان را دوست نداشت و می‌فرمود: "در خانه‌ای که میهمان وارد نمی‌شود، ملائکه هم فرود نمی‌آیند" و کسانی را که از قبول مهمان شانه خالی می‌کردند، سرزنش می‌کرد و می‌فرمود: "در کسی که میهمان نمی‌پذیرد، خبری نیست". و نیز می‌فرمود: « بئس القوم لا ینزلون الضیف»؛ بد قومی‌اند کسانی که میهمان به خانه نمی‌آورند.

مهمان‌دوستی؛ لطف خداوند به بندگان

رسول اکرم (ص) مهمان‌دوستی و مهمان‌نوازی را از الطاف خداوند به بندگان خاصش می‌دانست و می‌فرمود: "جز مؤمن پرهیزگار، کسی پذیرایی از میهمان رادوست ندارد و از او پذیرایی نمی‌کند". نقل شده است، روزی، پیامبر خدا (ص) از کنار مردی گذشت که صاحب گاو و شتر بود و پیامبر (ص) را میهمان نکرد؛ اما وقتی از کنار زنی عبور کرد که او تنها چند بره داشت، او یکی از بره‌ها را برای خاتم انبیا (ص) سر برید. پس پیامبر (ص) به اصحاب فرمود: "به این دو نفر بنگرید؛ به راستی که این قبیل خصلت‌ها به دست خداست و به هر کس که بخواهد، خوی نیک می‌دهد"..

تشویق افراد به پذیرفتن دعوت مؤمن

پذیرفتن دعوت مسلمانان از سنت‌های رسول خدا (ص) است که در سیره و گفتار آن حضرت، به شدت به آن توجه و تأکید شده بود. آن حضرت، خطاب به تمامی مسلمان می‌فرمود: "به حاضر و غایب امت خود سفارش می‌کنم که دعوت مسلمانان را اگرچه به فاصله پنج میل هم باشد، بپذیرند که این عمل از دیانت است" او نپذیرفتن دعوت مؤمنان را به دور از ادب می‌دانست و می‌فرمود: "اگر مؤمنی مرا به خوردن پاچه گوسفندی دعوت کنند، می‌پذیرم و این، جزو دین است".

البته نکته مهم آن است که پیامبر (ص) از نپذیرفتن دعوت شخص مؤمن داشت؛ و گرنه به فرموده خود ایشان، مسلمانان از پذیرش دعوت منافقان و فاسقان منع شده‌اند؛ چنانکه آن حضرت به ابوذر چنین توصیه فرموده بود: « لَا تَأْكُلْ‌ طَعَامَ‌ الْفَاسِقِينَ‌!».

رعایت رضای الهی در میهمانی‌ها

به مهمانی رفتن و پذیرش مهمان باید تنها برای رضای خدا و برای تکریم و بزرگداشت برادر مؤمن صورت گیرد و به دلیل ریا، طمع ورزی و... ؛ رسول خدا (ص) نیز در توصیه‌های خود به ابوذر فرمود: "ای ابوذر! به کسی که او را برای رضای خدا دوست داری، از غذای خود بخوران و از غذای کسی که برای خدا تو را دوست دارد، بخور!".

آداب میهمان‌نوازی

روایات بسیاری از رسول خدا (ص) درباره تکریم و تعظیم‌ شأن میهمان نقل شده و در حدیثی آمده است: "هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، باید میهمانش را گرامی بدارد".

از مصادیق تکریم میهمان، غذا خوردن همراه میهمان است؛ رسول خدا (ص) در این باره می‌فرمود: "هر کس دوست دارد که خدا و رسولش او را دوست بدارند، پس با مهمانش غذا بخورد". همچنین فرموده است: "هر کس غذای خود را با میهمانش بخورد، میان او و پروردگارش هیچ پرده‌ای (حجابی) نخواهد بود".

خاتم انبیا (ص) میزبان را از روزه گرفتن مستحبی نهی کرده؛ زیرا ممکن است باعث شود که میهمان خجالت بکشد و زودتر از غذا خوردن دست بردارد. همچنین رسول خدا (ص) میزبان را از اموری که باعث زحمت افتادن میهمان می‌شود بازداشته است و می‌فرماید: "میهمان را به زحمت و سختی نیندازید تا اینکه او را عصبانی کنید؛ پس اگر او را عصبانی کنید، به تحقیق که خدا را عصبانی کرده‌اید و کسی که خدا را عصبانی کند، خدا بر او خشم می‌گیرد". به خدمت گرفتن میهمان هم از امور دیگری است که رسول خدا (ص) به شدت از آن نهی کرده است؛ آن بزرگوار به خدمت گرفتن میهمان را دلیل سبکی عقل می‌دانست و از آن نهی می‌کرد.

تهیه خلال دندان میهمان، یکی از حقوق میهمان بر میزبان است و این مطلب، از دیگر نکات جالب توجه در مهمانی‌هاست که رسول خدا (ص) بدان اشاره می‌فرماید. آن حضرت، بدرقه میهمان را هم از حقوق مهمان بر میزبان دانسته است و می‌فرماید: "از حقوق میهمان، این است که او را تا در منزل بدرقه کنی".

آداب میهمانی

میهمانی، دو طرف دارد: میهمان و میزبان و میهمان نیز در قبال میزبان، وظایفی دارد که پسندیده است آن را به بهترین وجه رعایت کند. از اموری که شایسته مهمانی نیست این است که میهمان روزه بگیرد و رسول خدا (ص) میهمانان را از گرفتن روزه [مستحبی] مگر با اجازه میزبان برحذر داشته، آن را باعث هدر رفتن زحمات میزبان می‌دانست.

نقل شده است، روزی آن حضرت به خانه یکی از یاران خویش رفت و هنگامی که سفره غذا گسترده شد، یکی از حاضران از خوردن غذا خودداری ورزید و گفت: "من روزه‌ام"؛ پس پیامبر خدا (ص) به او فرمود: "برادر مسلمان تو، برای پذیرایی از تو زحمت کشیده است و تو می‌گویی روزه هستی؟! روزه‌ات را [که مستحبی است] افطار کن و به جای آن روز دیگری روزه بگیر". ‌ از موارد دیگری که رسول خدا (ص) میهمانان را از آن بر حذر می‌داشتند، همراه بردن فرزندان خود در مهمانی‌هاست. رسول خدا (ص) در این باره فرموده است: "هر گاه به مهمانی دعوت شدید، فرزندان خود را [که دعوت نشده‌اند] همراه نبرید که این، کاری حرام و عملی غاصبانه است".

حد میهمانی

پیامبر اکرم (ص) میهمانی را سه روز می‌دانست و می‌فرمود: "مهمانی، سه روز است و افزون بر آن، حق نیست؛ بلکه صدقه‌ای است که صاحب‌خانه می‌پردازد" در روایتی از رسول خدا (ص) نقل شده است: "هیچ مسلمانی حق ندارد نزد برادرش تا زمانی بماند که او را به گناه بیندازد" گفتند: "چگونه او را به گناه می‌اندازد؟" ‌فرمود: "آن قدر در خانه میزبان بماند که او دیگر چیزی نداشته باشد که برای میهمان خود انفاق کند".

به سختی نیفتادن در مهمانی

از سفارش‌های مهم رسول خدا (ص)، به سختی نیفتادن میهمان و میزبان در مهمانی است. در سیره آن بزرگوار، میزبان تا آنجا که به سختی نیفتد، موظف است وسایل آسایش میهمان را تأمین کند؛ چنانکه از سلمان فارسی نقل شده است: « انَّ لَا نَتَكَلَّفُ لِلضَّيْفِ مَا لَيْسَ عِنْدَنَا وَ انَّ نقدم اليه مَا حَضَرٍ». میهمان نیز باید که با رویی گشاده، پذیرایی هر چند مختصر میزبانش را بپذیرد. در این باره از پیامبر خدا (ص) چنین نقل شده است: "از بزرگواری مرد، آن است که آن‌چه برادرش نزد او می‌گذارد، بپذیرد و سختگیری نکند".

همچنین نقل شده است که پیامبر اکرم (ص) فرمود: "برای میزبان همین گناه بس که غذایی را که پیش برادران خود می‌گذارد، کم شمارد و برای میهمانان نیز همین گناه بس که آن‌چه را برادرشان در برابرشان می‌گذارد، کم بشمارند".

مهمان‌دوستی خاتم انبیا (ص)

نقل شده است، پیامبر خدا (ص) در یکی از سفرها به خواندن نماز مشغول بود که عده‌ای سواره آمدند و حال رسول اکرم (ص) را از یاران آن حضرت پرسیدند و آن حضرت را ستودند و گفتند: "اگر عجله نداشتیم منتظر آن حضرت می‌ماندیم؛ سلام ما را به او برسانید". آنها این سخنان را گفتند و رفتند؛ وقتی پیامبر (ص) از خواندن نماز فارغ شد، غضبناک شد و فرمود: عده‌ای نزد شما می‌آیند و حال مرا می‌پرسند و به من سلام می‌فرستند؛ اما شما آنها را دعوت نمی‌کنید که پایین بیایند و چیزی بخورند و از آنها پذیرایی نمی‌کنید... ؟".

مهمان‌نوازی در سیره نبوی (ص)

عادت آن حضرت این بود که با خانواده و خادمان خانه‌اش غذا می‌خورد؛ اما با آمدن میهمان، غذایش را همراه میهمان می‌خورد و دوست‌داشتنی‌ترین غذا برای ایشان غذایی بود که با مهمان و همراه او می‌خورد.

نقل شده است که هرگاه برای آن حضرت میهمان می‌رسید و همراه میهمان غذا می‌خورد، به سفره دست دراز نمی‌کرد تا اینکه نخست، میهمان، خوردن را آغاز کند و دست از غذا نمی‌کشید تا میهمان دست از غذا بکشد (تا میهمان خجالت نکشد)؛ اگر هم در میان جمعی غذا می‌خورد، پیش از همه شروع می‌کرد و آخر از همه، از غذا دست می‌کشید تا اینکه همه غذا خورده باشند .

روایاتی درباره آداب مهمانی پیامبر (ص)

نقل شده است، رسول خدا (ص) با فروتنی تمام، دعوت همگان را می‌پذیرفت. ایشان بارها دعوت کسانی را پذیرفته بود که گاه غذای سفره‌شان نانی جو و دنبه‌ای بو گرفته بود؛ اما ایشان با رویی گشاده در این مهمانی‌ها شرکت می‌کرد و می‌فرمود: "اگر مرا به خوردن استخوان شانه و سردستی هم دعوت کنند، خواهم پذیرفت". سختگیری در سیره حضرتش جایی نداشت و می‌فرمود:« لَا أُحِبُ‌ الْمُتَكَلِّفِينَ‌». ‌

1. اجازه گرفتن از میزبان برای میهمان بی‌دعوت : روایت شده است، روزی گروهی از ساکنان مدینه پیامبر خدا (ص) را همراه پنج نفر از اصحاب آن حضرت به میهمانی دعوت کردند. پیامبر اکرم (ص) هم دعوت آنها را پذیرفت و به میهمانی رفت. پیامبر (ص) در بین راه شخص دیگری را دیدند که او هم از اصحاب ایشان بود و آن شخص نیز همراه رسول خدا (ص) و یارانش به راه افتاد تا اینکه به نزدیکی خانه میزبان رسیدند. پس در این هنگام، پیامبر خاتم (ص) به آن شخص فرمود: "این گروه، شما را دعوت نکرده‌اند؛ اینجا بمان تا ما حضور شما را به آنها یاد آوری کنیم و اجازه بگیریم...". ‌
2. پاداش دادن به میزبان‌: از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده است: روزی ابوالهیثم انصاری غذایی تهیه و پیامبر خدا (ص) و یاران آن حضرت را به خوردن آن دعوت کرد. وقتی یاران پیامبر (ص) از خوردن غذا فارغ شدند، رسول اکرم (ص) به همراهان فرمود: "به برادر میزبان خود پاداش و ثواب برسانید!"‌ گفتند: "چگونه به او ثواب برسانیم؟"‌ فرمود: "هنگامی که میهمان، به خانه میزبان وارد شود و غذایش را بخورد و نوشیدنی‌هایش را بنوشد، برای او دعای خیر بکند که همین دعای خیر باعث پاداش برای میزبان خواهد بود".
3. کراهت از حضور در مهمانی خاص ثروتمندان‌: رسول خدا (ص) از حضور در میهمانی مخصوص توانگران نهی فرموده است و آن بزرگوار، خود، کراهت داشت میهمان شخصی شود که فقط ثروتمندان را دعوت کرده و نیازمندان را دعوت نکرده بود.

میهمان‌دوستی و آداب میهمانی

میهمان‌دوستی و میهمان‌نوازی از ویژگی‌های سخاوتمندان است. این کار در سیره رسول گرامی اسلام بسیار دیده می‌شود. اگر مسلمانی به میهمانی پیامبر دعوت می‌شد، همراه آنان، نشسته بر زمین و بر روی هر چه که دیگران طعام می‌خورند، غذا می‌خورد. اگر میهمان داشت ترجیح می‌داد با میهمانش غذا بخورد. محبوب‌ترین غذا و سفره در نظر پیامبر، غذایی بود که شرکت‌کنندگان بیشتری بر سر طعام باشند.

در سفره‌های جمعی، رسول خدا (ص)، زودتر از همه دست به غذا می‌برد و دیرتر از همه دست از غذا می‌کشید تا دیگران بدون خجالت کشیدن، غذا بخورند. می‌فرمود، هرکس از جلوی خودش غذا بخورد. آن حضرت غذا خوردن به تنهایی را دوست نداشت و تنها غذا نمی‌خورد.

هرگاه با جمعی به میهمانی می‌رفت، اگر کسی که دعوت نبود، با او و یارانش همراه می‌شد، نزدیک خانه میزبان که می‌رسیدند، می‌فرمود: تو را که دعوت نکرده‌اند، همین جا باش تا برای تو هم از میزبان، اجازه بگیریم. هرگاه میهمان به خانه وی می‌آمد، با میهمان غذا می‌خورد و از سفره دست نمی‌کشید تا آنکه میهمان از طعام دست بکشد.

سلمان فارسی می‌گوید: بر رسول خدا (ص) وارد شدم و دیدم آن بزرگوار به پشتی تکیه داده است. آن پشتی را برای من گذاشت و فرمود: ای سلمان هر مسلمانی که برادر مسلمانش بر او وارد شود و جهت احترام و بزرگداشت برای او پشتی بگذارد، خداوند او را می‌آمرزد. معاذ بن جبل می‌گوید: روزی میهمانی بر من وارد شد و من چیزی در خانه نداشتم، مگر مقداری نان خشک و آب گوشت که با خجالت آنها را نزد او گذاشتم. بعدها از پیامبر پرسیدم: آیا این کار اجری هم داشته است؟ حضرت فرمود: «اگر تمام فرشتگان آسمان‌ها جمع شوند، قادر نخواهد بود که ثواب این اطعام و اکرام را ذکر کنند».

از پیامبر اکرم (ص) روایت شده است: هنگام ملاقات و اولین برخورد، سلام کنید و مصافحه کنید (یعنی به هم دست دهید) تا گناهانتان ریخته شود. بنابراین، پیشوازی از میهمان و مصافحه کردن با او از وظایف میزبان است.

باز از آن حضرت روایت است: کسی که میهمان خود را غذا بدهد، خداوند از طعام‌ها و میوه‌های بهشتی به او می‌خوراند. رسول گرامی (ص) اسلام در اهمیت دعوت از مهمان می‌فرماید: «كُلُّ بَيْتٍ لَا يَدْخُلُ فِيهِ الضَّيْفُ لَا يَدْخُلُهُ الْمَلَائِكَةُ». همچنین فرمودند: «الضَّيْفُ دَلِيلُ الْجَنَّةِ». رسول الله مهمانان را مایه برکت می‌شمارند و می‌فرمایند: «الْبَرَكَةُ أَسْرَعُ إِلَى مَنْ يُطْعِمُ الطَّعَامَ مِنَ السِّكِّينِ فِي السَّنَامِ». چنانکه فرمودند: «الضَّيْفُ يَأْتِي الْقَوْمَ بِرِزْقِهِ فَإِذَا ارْتَحَلَ ارْتَحَلَ بِجَمِيعِ ذُنُوبِهِمْ». همچنین پیامبر فرمودند: هرگاه خداوند خیر و سعادت قومی را خواست، هدیه‌ای را به آن قوم اهدا کند. حاضران پرسیدند آن هدیه چیست؟ پیامبر فرمود: «الضَّيْفُ يَنْزِلُ بِرِزْقِهِ وَ يَرْتَحِلُ بِذُنُوبِ أَهْلِ الْبَيْتِ‌». پیامبر در کلامی دیگر می‌فرمایند: «مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَلْيُكْرِمْ ضَيْفَهُ».

از سوی دیگر اجابت دعوت مؤمن برای مهمانی از نظر اسلام، ارزش والایی دارد و موجب پاداش خواهد بود. رسول اکرم (ص) دراین باره می‌فرمایند: « أُوصِي الشَّاهِدَ مِنْ أُمَّتِي وَ الْغَائِبَ أَنْ يُجِيبَ دَعْوَةَ الْمُسْلِمِ وَ لَوْ عَلَى خَمْسَةِ أَمْيَالٍ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنَ الدِّينِ». و نیز فرمودند: «مِنَ الْجَفَاءِ... أَنْ يُدْعَى الرَّجُلُ إِلَى طَعَامٍ فَلَا يُجِيبَ أَوْ يُجِيبَ فَلَا يَأْكُلَ». رسول الله اجابت نکردن مهمانی را دلیل عجز و ناتوانی می‌دانند و می‌فرمایند: «مِنْ أَعْجَزِ الْعَجْزِ رَجُلٌ دَعَاهُ أَخُوهُ إِلَى طَعَامٍ فَتَرَكَهُ». نکته حائز اهمیت اینکه انسان نباید بدون دعوت بر کسی وارد شود چه اینکه این عمل از نظر رسول اکرم (ص) ناپسند شمرده شده، ایشان به علی (ع) می‌فرمایند: ای علی! هشت نفرند اگر اهانت شوند، جز خود را سرزنش نکنند... آن کسی که بدون دعوت به کنار سفره شخصی می‌رود.

در اسلام تاکید شده است که میزبان تنها ثروتمندان را دعوت نکند بلکه فقرا و مستمندان را نیز جزو دعوت‌شدگان قرار دهد پیامبر اکرم در این راستا می‌فرمایند: «شَرُّ الطَّعَامِ طَعَامُ الْوَلِيمَةِ يُدْعَى إِلَيْهَا الشَّبْعَانَ وَ يُحْبَسُ عَنْهُ الْجِيعَانُ» و نیز فرمودند: «اجابت دعوت کسی که در کنار سفره ولیمه او ثروتمندان حاضرند نه فقیران، ناپسند است».

رسول گرامی اسلام محبوب‌ترین مهمانان را دوستان خداوند می‌شمارند و می‌فرمایند در دعوت کردن از میهمانان به این مهم توجه کنید. ازاین رو می‌فرماید: «أَضِفْ بِطَعَامِكَ مَنْ تُحِبُّ فِي اللَّهِ»؛ «کسی را که به خاطر خدا دوستش داری به غذای خود میهمان کن». رسول اکرم (ص) سفارش می‌فرمایند که میزبان همراه مهمانانش غذا بخورد. «مَنْ أَحَبَّ أَنْ يُحِبَّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ فَلْيَأْكُلْ مَعَ ضَيْفِهِ». پیامبر توصیه می‌کردند برای پذیرایی از مهمان خود را به زحمت نیاندازند و با همان چیزی که در منزل دارید از او پذیرایی کنید. دو نفر مهمان مسلمانی شدند، مسلمان نان و نمک برای آنها حاضر کرد و گفت: اگر پیامبر از تکلف نهی نکرده بود برایتان از بیرون چیزی تهیه می‌کردم.

مهمان‌نوازی

پیامبر اعظم (ص) بسیار مهمان‌دوست و مهمان‌نواز بود تا جایی که از مهمان به عنوان راهنمای بهشت یاد می‌کرد و می‌فرمود: «هر خانه‌ای که مهمانی وارد آن نشود، فرشتگان وارد آن خانه نمی‌گردند». آن حضرت، مسلمانان را مهمان می‌کرد و به دعوت مسلمانان حتی بندگان پاسخ می‌داد و هیچ غذایی را کم نمی‌شمرد. رسول الله (ص) خودش از مهمانان پذیرایی می‌کرد، چنان که در تاریخ آمده است: «هنگامی که کاروان فرستادگان نجاشی در مدینه به محضر رسول خدا (ص) وارد شدند، آن حضرت برخاست و خودش به آنان خدمت کرد».

در روایتی دیگر آمده است که در یکی از جبهه‌های جنگ، پیامبر در حال نماز خواندن بود. گروهی مسافر از کنار اردوگاه آن حضرت گذشتند و هنگام دیدار با اصحاب پیامبر، احوال حضرت را از آنان پرسیدند. آن گاه برای پیامبر دعا کردند و او را ستودند. سپس از آنجا گذشتند. پیامبر پس از نماز و آگاهی از ماجرا، در حالی که خشمگین بود، به اصحابش اعتراض کرد و فرمود: «سوارانی به اینجا می‌آیند و سلام خود را به من می‌رسانند و جویای حال من می‌شوند، ولی شما آنان را به مهمانی دعوت نمی‌کنید؟».

ایشان معتقد بود که همه شایسته پذیرایی هستند. بر همین اساس می‌فرمود: «‌أَضِفْ بِطَعَامِكَ مَنْ تُحِبُّ فِي اللَّهِ‌»؛ «کسی را که به خاطر خدا دوستش داری، به غذای خود مهمان کن». در باور رسول الله (ص)، مهمان مایه برکت و روزی‌آور خویش است. بنابراین می‌فرمود: «الضَّيْفُ يَنْزِلُ بِرِزْقِهِ وَ يَرْتَحِلُ بِذُنُوبِ أَهْلِ الْبَيْتِ»؛ «مهمان، روزی خود را می‌آورد و گناهان اهل خانه را می‌برد».

از نظر ایشان، اجابت دعوت مؤمن برای مهمانی نیز ارزش والایی دارد. دراین باره سفارش می‌فرمود: «به حاضران و غایبان از امتم سفارش می‌کنم که دعوت مسلمان را اگرچه پنج میل (حدود ده کیلومتر) با او فاصله باشد، اجابت کنند؛ زیرا اجابت دعوت مسلمان از برنامه‌های دین است»..

ناگفته نماند که پیامبر اسلام در عین مهمان دوستی، سفارش می‌کرد که خود را برای پذیرایی از مهمان به زحمت نیندازید و با همان چیزی که در خانه دارید، از او پذیرایی کنید. گفته‌اند دو نفر مهمان سلمان شدند. سلمان، نان و نمک برای آنها حاضر کرد و گفت: «اگر پیامبر از تکلّف نهی نکرده بود، برایتان از بیرون چیزی تهیه می‌کردم».

در مکتب رسول الله (ص)، پذیرایی از مهمان در خانه، به نوعی زکات خانه به شمار می‌رود. ایشان می‌فرماید: «لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ زَكَاةً وَ زَكَاةُ الدَّارِ بَيْتُ الضِّيَافَةِ»؛ «هر چیزی را زکاتی هست و زکات خانه، اتاق مهمان‌خانه است».

پیامبر گرامی اسلام به میزبان احترام می‌نهاد. گفته‌اند ایشان در دوران جوانی و پیش از بعثت به طائف سفر کرد. مردی از اهالی طائف، آن حضرت را مهمان کرد و به او احترام گذاشت. پس هنگامی که در چهل سالگی به مقام پیامبری رسید، آوازه پیامبری و دعوت او به اسلام در همه جا پیچید. شخصی در طائف از میزبان پیامبر پرسید: آیا می‌دانی کسی که در مکه به پیامبری مبعوث شده، کیست؟ میزبان گفت: نه، نمی‌دانم. به او گفتند او همان محمد (ص)، یتیم عبدالمطلب است که در فلان روز وارد طائف شد و تو از او میزبانی کردی. میزبان که در همان مهمانی به بزرگی مقام حضرت محمد (ص) پی برده بود، وقتی این سخن را شنید، به سوی پیامبر رهسپار شد. وقتی به حضور حضرت رسید، اسلام را پذیرفت. آن گاه از رسول اکرم (ص) پرسید: آیا مرا می‌شناسی؟ پیامبر فرمود: «تو کیستی؟» میزبان گفت: من همان کسی هستم که وقتی در دوران جاهلیت به طائف آمده بودی، مهمانم شدی. رسول اکرم (ص) به او فرمود: «خوش آمدی، اینک نیاز خود را بیان کن». میزبان گفت: من از شما دویست گوسفند می‌خواهم. رسول خدا (ص) دستور داد تا همان تعداد گوسفند را در اختیار او بگذارند. پس به اصحاب خود فرمود: «چرا این مرد تقاضای اندکی از من کرد و مانند فردی از بنی‌اسرائیل نخواست که در روز قیامت، در بهشت همراه من باشد»..

مهمان‌داری

مهمان‌داری، افزون بر ارزش و ثوابی که در آخرت برای میزبان دارد، در پیوند صفا و صمیمیت میان مؤمنان نیز نقش بسزایی دارد. میهمان، هدیه‌ای گران بها است که خداوند به سوی نیکان می‌فرستد. شایسته است میزبان با گشاده رویی به استقبال مهمان برود و در مدت مهمانی، وسایل آسایش و آرامش او را فراهم آورد. شایسته است میزبان برای بازگشت میهمان زمینه‌سازی نکند، ولی اگر خودش تصمیم به رفتن گرفت، تا در خانه، او را بدرقه کند. مهمان در خانه میزبان، به طور طبیعی در خوردن غذا حیا می‌کند. از این رو، میزبان باید پیش از مهمان، غذا خوردن را آغاز کند و پس از او دست بکشد. هر چند باید از هر نظر مهمان را گرامی داشت، ولی این بدان معنا نیست که انسان، خود را به سختی اندازد و بیش از حد توانش، خود را گرفتار سازد.

حقیقت این است که برخی در این زمینه افراط و تفریط می‌کنند. از همین رو، گاهی دیده می‌شود که برای پذیرایی از مهمان چنان اسراف می‌کنند که گویی می‌خواهند همه امکانات خود را به یک باره خرج کنند، در حالی که مهمان‌داری از نظر اسلام باید چنان باشد که برای هیچ یک از دو طرف مشکلاتی ایجاد نکند. از سوی دیگر، نباید در پذیرایی از مهمان کوتاهی کرد. پیامبر گرامی اسلام در زمینه تکریم میهمان فرموده است: «مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَلْيُكْرِمْ ضَيْفَهُ‌». هر که به خدا و روز واپسین ایمان دارد، باید میهمانش را گرامی بدارد.

ایشان در کلامی دیگر، پی آمدهای مثبت میهمان نوازی را چنین برمی‌شمارد: «میهمان، روزی خود را می‌آورد و گناهان اهل خانه را می‌برد».

آداب مهمان‌داری در گفتار و رفتار پیامبر اعظم(ص)

1. استقبال از مهمان: صاحب‌خانه لازم است خوش‌آمد به مهمان بگوید و از او خوب پذیرایی کند. در سیره پیامبر(ص) آمده است: حضرت هرگاه مهمان بر او وارد می‌‌شد، وی را گرامی میداشت و چه بسیار جامه (در برخی از روایات ردا و عبا آمده است) خود را زیر پای او می‌گسترد: «وَ كَانَ يُكْرِمُ مَنْ يَدْخُلُ عَلَيْهِ حَتَّى رُبَّمَا بَسَطَ ثَوْبَهُ».

1. غذا خوردن با مهمان: یکی از وظایف اخلاقی میزبان این است که با مهمان غذا بخورد. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: وقتی مهمانی برای رسول خدا(ص) می‌رسید، همراه او غذا میل می‌کرد و دست از غذا نمی‌کشید تا مهمان سیر می‌‌شد و کنار میک‌شید.
2. پذیرایی در حد توان: در حدیث نبوی آمده است: انسان نباید آن‌چه را قدرت ندارد، با تکلف و زحمت برای مهمان فراهم کند: «لَا يَتَكَلَّفَنَّ أَحَدُ لِضَيْفِهِ مَا لَا يَقْدِرُ».
3. پرهیز از اسراف: در دین مبین اسلام اسراف حرام است و گناه دارد. باید تلاش کنیم در همه برنامه‌های زندگی خود برنامه‌ریزی داشته باشیم و در مهمانی‌ها به اندازه لازم غذا تدارک ببینیم و برای ده نفر مهمان، به اندازه بیست نفر غذا تهیه نکنیم تا مجبور شویم بقیه آن را دور بریزیم.
4. به خدمت نگرفتن مهمان: در حدیث نبوی آمده است: سبک عقلی مرد آن است که مهمان خویش را به خدمت گیرد: «سَخَافَةٌ بِالْمَرْءِ أَنْ يَسْتَخْدِمَ ضَيْفَهُ».
5. گرامی داشتن مهمان: پیامبر اسلام فرمود: هر که به خدا و روز جزا ایمان دارد... مهمان خویش را گرامی دارد: مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ... «فَلْيُكْرِمْ ضَيْفَهُ».
6. بدرقه کردن: در حدیث نبوی آمده است: مستحب است که مرد با مهمان خود تا در خانه برود و او را بدرقه کند: «إِنَّ مِنَ السُّنَّةِ أَن يَخْرُجَ الرَّجُلُ مَعَ ضَيْفِهِ بَابَ الدَّارِ».

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. اسحاقی، سید حسین، کانون محبت
3. اسحاقی، سید حسین، رسول مهربانی
4. حسینی‌نیا، اقبال، زمزم هدایت
5. برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم