آیا بقیة الله از القاب امام مهدی است؟ این لقب به چه معناست؟ (پرسش)

آیا بقیة الله از القاب امام مهدی است؟ این لقب به چه معناست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل اصلی	مهدویت
تعداد پاسخ	۸ پاسخ

چرا به امام مهدی "بقیة الله" می‌گویند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. در ذیل، پاسخ به این پرسش را بیابید. تلاش بر این است که پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه این پرسش، در یک پاسخ جامع اجمالی تدوین گردد. پرسش‌های وابسته به این سؤال در انتهای صفحه قرار دارند.

عبارت‌های دیگری از این پرسش

• در بعضی از احادیث حضرت را بقیة الله گفته‌اند؛ مقصود از این جمله چیست؟

پاسخ نخست

عبدالله جوادی آملی

آیت‌‌الله عبدالله جوادی آملی، در کتاب «امام مهدی موجود موعود» در این‌باره گفته است:

«لقب شریف بقیة الله در قرآن کریم آمده و وجوه متعددی برای این تسمیه قرآنی ذکر گردیده است. در فرهنگ قرآن کریم، هیچ چیزی جز وجه خدا ماندنی نیست و تنها چیزی مانا است که پیوند تنگاتنگ و ناگسستنی با خدای سبحان داشته باشد: ﴿كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلاَّ وَجْهَهُ﴾. ضمیر در ﴿وَجْهَهُ﴾ در صورت بازگشت به قریب معنوی نه لفظی، به خدای سبحان باز می‌گردد که از همه چیز به همه چیز نزدیک‌تر است و آن‌گاه معنا چنین می‌شود: جز وجه خدا همه چیز نابود یا نابود شدنی است. اما اگر ضمیر به مرجع ظاهری و قریب لفظی برگردد، می‌بایست آیه را چنین معنا کرد: هر چیزی نابود شدنی است مگر وجه آن چیز: هر چیز دارای دو جهت یا وجه است:

1. وجه شخصی و خصوصی او که غیر از فقر، فقد، زوال و دگرگونی چیز دیگری نیست.
2. وجه الهی و پیوند ربوبی و ارتباط به مبدأ غنی قوی که از این لحاظ آیت خدا شمرده شده و هیچ تغییر و تبدیلی در آن راه ندارد.

وجه الهی هر شی‌ء به هرگونه که درآید، هماره نشان آن بی‌نشان است و فانی نمی‌شود، به هر روی "وجه الله" یعنی آن چهره‌ای که خدای سبحان به سوی شیئی ویژه یا فردی خاص ارائه کرد و این چهره، ماندنی بر پایه علم و عدل است؛ یعنی هر کس که از سویی موحد و وظیفه‌شناس است و از سوی دیگر به وظیفه شناخته شده خویش عمل می‌کند، عالم عادلی است که از "وجه الله" سهمی دارد و به همان اندازه از بقاء بهره‌مند و به تعبیر قرآن از زمره ﴿أُوْلُواْ بَقِيَّةٍ﴾ یعنی صاحبان بقاست. بر همین اساس، چون امام عصر (ع) ذخیره خداوند برای اصلاح تمام جوامع بشر است، او را بقیة الله می‌نامند. همه معصومان از نبی مکرم اسلام تا خاتم اوصیا امام زمان (ع) بقیة الله هستند و در عالم حقیقت همواره باقی و برای تربیت انسان‌ها پایدارند، از همین رو مصداق بارز و کامل عالمان الهی هم آنان‌اند که به تعبیر امیرمؤمنان (ع) تا نظام هستی برقرار است، آنان نیز ماندگارند"الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ‏ مَا بَقِيَ‏ الدَّهْرُ‏‏‏‏"، "يَمُوتُ‏ مَنْ‏ مَاتَ‏ مِنَّا وَ لَيْسَ‏ بِمَيِّتٍ‏ وَ يَبْلَى‏ مَنْ‏ بَلِيَ‏ مِنَّا وَ لَيْسَ‏ بِبَال‏‏‏‏‏". بنابراین آنان پس از مرگ ظاهری نیز زنده‌اند؛ اما در برابر، کسانی هستند که پیش از مرگ هم مرده‌اند و صاحب همان کلام نورانی، درباره این گروه نیز می‌فرماید: "وَ ذَلِكَ‏ مَيِّتُ‏ الْأَحْيَاء‏‏‏‏‏"».

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین موسوی‌نسب؛

سید جعفر موسوی‌نسب حجت الاسلام و المسلمین سید جعفر موسوی‌نسب، در کتاب «دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان» در این‌باره گفته است: «شاید علّت این باشد که اوّلین چیزی که امام بعد از ظهور مبارکشان تکلّم می‌کنند، این آیه مبارکه است که: ﴿بَقِيَّةُ اللَّهِ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ...﴾؛ آنچه خداوند برای شما باقی گذارده، برایتان بهتر است اگر ایمان داشته باشید. ممکن است علل دیگری هم وجود داشته باشد».

۲. حجت الاسلام و المسلمین رحیمی؛

عباس رحیمی حجت الاسلام و المسلمین عباس رحیمی، در کتاب «امید فردا» در این‌باره گفته است: «بقیة الله یعنی باقی‌مانده و یادگار حجت‌های الهی. از هزاران حجتی که خداوند برای بندگان خود فرستاده تنها او باقی مانده است. در دعای شریف ندبه آمده است: "أَيْنَ‌ بَقِيَّةُ اللَّهِ‌ الَّتِي لَا تَخْلُو مِنَ الْعِتْرَةِ الْهَادِيَةِ". جمله "لَا تَخْلُو" شرح بقیة الله است؛ یعنی تنها یادگار عزیز هدایتگر پیامبر (ص). اولین باری که این جمله به کار برده شد توسط حضرت شعیب بود که گفت: ﴿بَقِيَّةُ اللَّهِ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ﴾ البته هر حجتی در زمان خودش بقیة الله است».

۳. حجت الاسلام و المسلمین رجالی تهرانی؛

علی رضا رجالی تهرانی حجت الاسلام و المسلمین علی رضا رجالی تهرانی، در کتاب «یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان» در این‌باره گفته است: «بقیة اللّه: روایت شده که چون آن حضرت خروج کند، پشت به کعبه می‌‏کند، و سیصد و سیزده مرد به دور او جمع می‌‏شوند و اوّل چیزی‏که تکلّم می‌‏‏فرماید، این آیه است: ﴿بَقِيَّةُ اللَّهِ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ﴾‏. آنگاه می‌‏‏فرماید: منم بقیة اللّه و حجّت او و خلیفه او بر شما، پس هیچ سلام‌‏کننده‏‌ای به او سلام نم‏ی‌‏کند، مگر اینکه گوید: َ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا بَقِيَّةَ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ . آن حضرت است که در بسیاری از ادعیه و اخبار به همین لقب مذکور شده‏‌اند، و بیشترین محدّثین آن را ذکر نموده‌‏اند و با آنکه در این لقب سایر ائمه (ع) شریکند و همه حجت خدایند بر خلق، لکن چنان اختصاص به آن جناب دارد که در اخبار هرجا بدون قرینه و شاهدی ذکر شود، مراد آن حضرت است. و بعضی گفته‌‏اند: لقب آن حضرت حجة اللّه است. به معنی غلبه، یا سلطنت خدای بر خلایق، چه این هردو به واسطه آن حضرت به ظهور خواهد رسید. و نقش خاتم آن‏جناب، انا حجّة اللّه است. القاب دیگری چون: خلف صالح، شرید "رانده ‏‌شده"، غریم "طلب‏‌کار"، مؤمّل "منتظر، و آرزو برآورده‌‏شده"، منتقم، ماء معین "آب ظاهر و جاری بر روی زمین"، ولی اللّه، صاحب الامر، صاحب الزّمان و غیره است که جهت توضیحات بیشتر می‌‏‏توان به کتاب منتهی الآمال و بحار الانوار و کتب مربوطه مراجعه نمود».

۴. حجت الاسلام و المسلمین کارگر؛

رحیم کارگر حجت الاسلام و المسلمین دکتر رحیم کارگر، در کتاب «مهدویت پیش از ظهور» در این‌باره گفته است: «بقیة اللّه به معنای باقی ماندن چیزی یا کسی، از ناحیه خداوند برای مردم است. به تعبیر دیگر، هرموجود نافع که از طرف خداوند برای بشر باقی مانده و مایه خیر و سعادت او گردد، بقیة اللّه محسوب می‌‏شود و از آنجا که‏ مهدی موعود، آخرین پیشوا و بزرگ‏ترین رهبر انقلابی پس از قیام پیامبر اکرم (ص) است، یکی از روشن‏ترین مصادیق بقیة اللّه می‌‏باشد و از همه به این لقب شایسته‏‌تر است‏. به‌‏ویژه آن‏که اامام مهدی (ع) تنها باقی‏‌مانده پس از پیامبران و امامان است؛ ازاین‏رو در روایات متعددی به آن حضرت، لقب بقیة اللّه]ه داده شده است. از جمله در روایتی آمده است: چون مهدی خروج کند، پشت به کعبه می‌‏ایستد. با او ۳۳۱ مرد جمع می‌‏شود و نخستین چیزی که تکلم می‌‏فرماید، این آیه است: ﴿بَقِیتُ اللَّهِ خَیرٌ لَکمْ إِنْ کنْتُمْ مُؤْمِنِینَ﴾. پس می‌‏گوید: منم بقیة اللّه و حجت و خلیفه او در میان شما. سپس هیچ‏کس بر او سلام نمی‌کند، مگر اینکه می‌گوید: ﴿السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا بَقِيَّةَ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ ﴾ . بقیة اللّه؛ یعنی کسی که در وجود او، همه مواریث انبیا و ائمه (ع) هست. در واقع وجه اختصاصی حضرت ولی عصر به این است که بقیة اللّه می‌باشد. مطابق روایتی که از خود ائمه (ع) رسیده، در وجود مبارک امام زمان (ع) تمام مظاهر علم، قدرت و حکمت الهی یک‏جا جمع شده است. ظهور ایشان و غلبه بر سراسر جهان، بزرگ‏ترین مظهر قدرت الهی است که به دست هیچ‏یک از ائمه (ع) واقع نشده است. روایت شده است: وقتی احمد بن اسحاق بن سعد اشعری به محضر امام حسن عسکری (ع) شرف‌یاب شد، درباره جانشین آن حضرت سؤال کرد. امام کودکی خردسال را به او نشان داد. احمد بن اسحاق پرسید: آیا نشانه‌‏ای هست تا قلبم اطمینان یابد؟ آن کودک زبان گشود و به زبان عربی فصیح فرمود: من بقیة اللّه بر روی زمین و منتقم از دشمنان او هستم، ای احمد بن اسحاق! بعد از دیدن این (کرامت) نشانه‏‌ای طلب نکن. سلام مخصوص به آن حضرت نیز چنین است: "السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا بَقِيَّةَ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ"».

۵. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در کتاب «درسنامه مهدویت» در این‌باره گفته است: «واژه "بقیة"؛ یعنی، بازمانده و پاینده و آنچه از چیزی باقی گذاشته شود. عبارت "بقیة الله" هم در قرآن مجید و هم در روایات آمده است. در قرآن فقط یک‌بار در داستان حضرت شعیب (ع) ذکر شده است؛ یعنی، آنجا که وی قوم خود را از کم‌فروشی نهی کرده، می‌گوید: ﴿بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾. در این آیه هرچند مخاطب قوم شعیب هستند و منظور از "بقیة الله"، سود و سرمایه حلال و یا پاداش الهی است؛ ولی هر موجود نافع- که از طرف خداوند برای بشر باقی مانده و مایه‌ خیر و سعادت او گردد- "بقیة الله" محسوب می‌شود. ازاین‌رو تمام پیامبران و پیشوایان بزرگ "بقیة الله" اند. تمام رهبران راستین که پس از مبارزه با یک دشمن سرسخت برای یک قوم و ملت باقی می‌مانند، از این نظر "بقیة الله" هستند.... از آنجایی که مهدی موعود (ع) آخرین پیشوا و بزرگ‌ترین رهبر انقلابی، پس از قیام پیامبر اسلام (ص) است؛ یکی از روشن‌ترین مصادیق "بقیة الله" است. او از دیگران به این لقب شایسته‌تر است؛ به خصوص که تنها باقی مانده بعد از پیامبر (ص) و امامان (ع) است. در روایات، دعاها و زیارات، ائمه اطهار (ع) به عنوان "بقیة الله" توصیف شده‌اند. برای نمونه به بعضی از آنها اشاره می‌شود: به دستور هشام بن عبد الملک، امام باقر (ع) را به شام بردند. موقع مراجعت به مدینه، هشام فرمان داد بازارها را بر روی آن حضرت و همراهانش ببندند و آنان را از خوراک و آشامیدنی محروم سازند! وقتی به شهر مدینه رسیدند، مردم در شهر را بر رویشان بستند و اصحاب آن حضرت از جهت کمبود آب و غذا به زحمت افتادند و به آن بزرگوار شکایت بردند. امام باقر (ع) به بالای کوهی مشرف به شهر رفت و با صدای بلند فرمود: "ای اهل شهری که مردمانش ستمگرند! به خداوند سوگند من بقیة الله هستم. خداوند فرمود: بقیة الله برایتان بهتر است، اگر ایمان دارید". در "زیارت جامعه کبیره"، آمده است: "السلام علی الائمة... و بقیة الله..."؛ "سلام بر امامان که... بقیة الله هستند...". در دعای ندبه می‌خوانیم: "اَيْنَ بَقِيَّةُ اللهِ الَّتي لا تَخْلُو مِنَ الْعِتْرَةِ الْهادِيـَةِ..."؛ "کجا است آن بقیه الله که از عترت هدایتگر بیرون نیست". در حدیثی آمده است: مردی از امام صادق (ع) پرسید: آیا بر امام قائم می‌توان با عنوان‌ "امیر مؤمنان" سلام کرد؟ فرمود: "لا ذاک اسْمُ سمی اللَّهُ بِهِ امیر المؤمنین لَمْ یسم بِهِ أَحَدُ قَبْلَهُ وَ لَا یتسمی بِهِ بَعْدَهُ الَّا کافر"؛ "خیر؛ خداوند این نام را به حضرت امیر مؤمنان علی (ع) اختصاص داده است. پیش از او کسی این نام بر خود ننهاده و پس از او نیز- مگر کافر- این نام را به خود نبندد". راوی گوید: پرسیدم: فدایت گردم! پس چگونه بر او سلام کنند؟ فرمود: می‌گویند "السلام علیک یا بقیة الله". سپس این آیه شریفه را تلاوت فرمود: ﴿بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ . امام باقر (ع) فرمود: "نخستین سخن حضرت مهدی (ع) پس از ظهور این آیه است که می‌گوید: بقیة الله برایتان بهتر است اگر ایمان دارید. آن‌گاه می‌فرماید: "منم بقیة الله و حجت و خلیفه او در میان شما". در آن زمان هرکس بر آن حضرت سلام کند، می‌گوید: "السَّلَامُ علیک یا بقیة اللَّهِ فی أَرْضِهِ". روایت شده است. وقتی احمد بن اسحاق بن سعد اشعری، به محضر امام عسکری (ع) شرفیاب شد؛ درباره جانشین آن حضرت سؤال کرد. آن حضرت کودکی خردسال، همچون قرص ماه را به او نشان داد. احمد بن اسحاق پرسید: آیا نشانه‌ای هست تا قلبم اطمینان یابد؟ آن کودک زبان گشود و با زبان عربی فصیح فرمود: "أَنَا بَقِيَّةُ اَللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ اَلْمُنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِهِ فَلاَ تَطْلُبْ أَثَراً بَعْدَ عَيْنٍ يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ"؛ "من بقیة الله بر روی زمین و منتقم از دشمنان او هستم. ای احمد بن اسحاق! بعد از دیدن [این کرامت‌] نشانه‌ای طلب نکن"».

۶. آقای رضوانی؛

علی اصغر رضوانی آقای علی اصغر رضوانی، در کتاب «موعودشناسی و پاسخ به شبهات» در این‌باره گفته است: «بقیه از بقای ضد فنا و نیستی است و در لغت به معنای ثبات و دوام آمده است. و بقیه اللَّه یعنی باقی مانده خدا که در روی زمین ثابت است. در دعای ندبه می‌خوانیم: أین بقیّه اللَّه التی لا تخلو من العتره الهادیه. در مقصود از این کلمه دو احتمال است: اینکه مقصود از بقیه اللَّه عنوان کلّی بوده و اشاره به حجت خدا در روی زمین است که هرگز زمین از آن خالی نبوده و نخواهد بود و دائماً باید در آن ثابت باشد. و انطباق آن بر امام زمان (ع) از باب انطباق کلّی بر یک فرد آن در این زمان است. اینکه مقصود از بقیه اللَّه لقبی برای امام زمان (ع) باشد به اعتبار اینکه در روی زمین ثابت بوده و دوام وجودی دارد. ابن سکیت می‌گوید: این جمله در جایی گفته می‌شود که انسان کسی را مراعات کرده و به انتظار او نشسته است. با در نظر گرفتن این معنا حضرت مهدی (ع) را بقیه اللَّه می‌گویند از آن جهت که تحت رعایت خداوند بوده و به او مقام و شأنی داده که مردم، انتظار فرج او را در کارهای خود داشته باشند».

۷. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن؛
پژوهشگران مؤسسه آینده روشن پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، در کتاب «مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها» در این‌باره گفته‌اند: «بقیةاللّه یعنی بازمانده خدا و به حضرت مهدی، بقیةاللّه می‌گویند، چون او آخرین حجت خداست؛ یعنی بعد از همه پیامبران و امامان، او تنها حجت خدا در زمین است که به اراده خداوند دنیا را پر از عدل و داد خواهد کرد».