عصمت در معارف دعا و زیارات

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عصمت است. عصمت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عصمت در لغت - عصمت در قرآن - عصمت در حدیث - عصمت در کلام اسلامی - عصمت در تاریخ اسلامی - عصمت در معارف و سیره نبوی - عصمت در معارف و سیره رضوی - عصمت در معارف و سیره علوی - عصمت در معارف دعا و زیارات - عصمت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - عصمت از دیدگاه اهل سنت - عصمت در ادیان و مکاتب - پرسش‌های مرتبط

عصمت عبارت از نیروی درونی حفاظت از گناه و مصونیت از اشتباه است و عصمت امام به معنای دوری ایشان از خطا و گناه است. این عصمت موجب اعتماد و اطمینان پیروان به درستی گفته‌ها و اعمال امام و انطباق آنها با دین حق و فرامین الهی است و چون ائمه به خاطر قابلیت و لطف الهی می‌‌توانند چنین نیرویی را داشته باشند به ایشان معصوم می‌گویند. در مجامع روایی شیعه و اهل سنت، روایات فراوانی وجود دارد که در آنها به موضوع عصمت امام پرداخته شده است. در کنار این روایات، عصمت معصومان و مسائل مرتبط با آن همچون: گستره عصمت و مصادیق معصومان، در ادعیه و زیارات به جای مانده از امامان معصوم(ع) نیز به چشم می‌خورد.

معناشناسی عصمت

معنای لغوی

مقالهٔ اصلی: عصمت در لغت

عصمت، واژه‌ای عربی و از ماده عَصِمَ، یعصِمُ است که در لغت در دو معنا به کار رفته؛ یکی مَسَک به معنای حفظ و نگهداری و دیگری مَنَع به معنای مانع شدن. استعمال واژه عصمت در معنای حفظ و نگهداری به ویژه هنگامی که این کلمه و مشتقات آن به خداوند اسناد داده شود مورد اتفاق لغت‌نویسان معروف زبان عربی است. برخی هم این واژه را به امتناع به معنای منع کردن یا مانع شدن معنا کرده اند.

معنای اصطلاحی

عصمت در اصطلاح، نیروی درونی حفاظت از گناه و مصونیت از اشتباه است که مایه اعتماد و اطمینان پیروان به درستی گفته‌ها و اعمال پیامبر، امام و انطباق آنها با دین حق و دین خداست و چون ائمه (ع) به خاطر قابلیت و لطف الهی می‌‌توانند چنین نیرویی را داشته باشند و از هرگونه خطا و گناه مصون بمانند به ایشان معصوم می‌گویند.

در منابع روایی شیعه، روایات فراوانی به توضیح و تفسیر عصمت ائمه پرداخته‌اند که از برآیند آنها می‌‌توان تعریف فوق را برداشت نمود. به عنوان نمونه می‌‌توان به روایتی که از قول امام سجاد (ع) نقل شده اشاره کرد که در پاسخ به پرسشی پیرامون معنای معصوم، می‌‌فرمایند: «... معصوم شخصی است که به علت چنگ زدنش به ریسمان الهی و جدا نشدنش از آن، هرگز به گناهی آلوده نمی‌شود و رشته محکم خدا، قرآن است که آن دو تا روز قیامت از یکدیگر جدا نمی‌شوند و تا روز رستاخیز امام به قرآن هدایت می‌‌کند و قرآن به امام و این است که فرموده خدا: ﴿إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ﴾.

پیشینه استعمال عصمت در ادعیه و زیارات

برخی از موارد استعمال واژه عصمت در ادعیه و زیارات که به عنوان تاریخچه استعمال واژه عصمت مطرح می‌شود، از این قرار است:

1. امام سجاد(ع): «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي‏ مِنَ‏ الْمَعْصُومِينَ مِنَ‏ الذُّنُوبِ‏ وَ الزَّلَلِ‏ وَ الْخَطَايَا بِتَقْوَاكَ».
2. امام سجاد(ع): «خدایا با سلطه خود بر سلطه شیطان غلبه کن تا با کثرت دعایمان ما را از او حفظ کنی و در زمره معصومین از او قرار بگیریم».
3. علی بن بصیر از امام(ع) درخواست کرد دعایی به او بیاموزد که با خواندن آن، عصمت از گناهان پیدا کند.
4. در اعمال روز جمعه آمده: «مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْكَهْفِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ فَهُوَ مَعْصُومٌ إِلَى ثَمَانِيَةِ أَيَّامٍ وَ إِنْ خَرَجَ‏ الدَّجَّالُ‏ عُصِمَ‏ مِنْهُ‏».
5. در دعای شب یازدهم: «مَا يُسْعِدُهُ‏ بِطَاعَتِكَ‏ وَ تَجَنُّبِهِ الشِّقْوَةَ بِمَعْصِيَتِكَ حَتَّى يَفُوزَ فِي الْمَعْصُومِينَ».
6. دعای هنگام رؤیت هلال: «وَ اعْصِمْنَا مِنَ‏ الْآثَامِ‏ وَ الْحَوْبَةِ».
7. دعای امام سجاد (ع): «وَ طَهِّرْنِي بِالتَّوْبَةِ وَ أَيِّدْنِي بِالْعِصْمَةِ»: خدایا! مرا با توبه پاک نما و با نگهداری و حمایتت تأیید کن.
8. دعای امام سجاد (ع): «وَ هَبْ لِي عِصْمَةً تُدْنِينِي مِنْ خَشْيَتِكَ، وَ تَقْطَعُنِي عَنْ رُكُوبِ مَحَارِمِك»: خداوندا! به من عصمتی عطا کن که تو را به ترس از تو نزدیک سازد و مرا از ارتکاب حرام‌های تو باز دارد.
9. مناجات حضرت علی (ع): «إِلَهِي لَا سَبِيلَ إِلَى الِاحْتِرَاسِ مِنَ الذَّنْبِ إِلَّا بِعِصْمَتِكَ... كَيْفَ بِالاحْتِرَاسِ مِنَ الذَّنْبِ مَا لَمْ تُدْرِكْنِي فِيهِ عِصْمَتُكَ»: خداوندا! مرا به دوری از گناه راهی نیست مگر به کمک و نگهداری خودت... و چگونه می‌توانم از گناهان دوری جویم مادامی که حفظ و نگهداری تو به من نرسیده باشد.
10. امام هادی (ع) در زیارت جامعه کبیره می‌فرماید: «أَشْهَدُ أَنَّكُمُ الْأَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ الْمَهْدِيُّونَ الْمَعْصُومُونَ». مراد از این شهادت به عصمت، با ملاحظه بخش‌های قبل و بعد این بخش از زیارت، یقیناً معنای دینی عصمت مراد است نه صرف معنای لغوی آن. در بخش دیگری از این زیارت این معنا، مورد تأکید بیشتری قرار گرفته است: «عَصَمَكُمُ اللَّهُ مِنَ الزَّلَلِ وَ آمَنَكُمْ مِنَ الْفِتَنِ وَ طَهَّرَكُمْ مِنَ الدَّنَسِ وَ أَذْهَبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ طَهَّرَكُمْ تَطْهِيراً»: خداوند شما امامان را از لغزش‌ها نگاه داشته و از فتنه‌ها ایمن کرده است و شما را از پستی پاک کرده است و تنها از شما اهل بیت پلیدی‌ها را برداشته است و شما را پاک گردانیده است پاک گردانیدنی. این معنا اشاره به حقیقت و معنای دینی عصمت می‌باشد.
11. در زیارت امام صادق (ع) از حضرت امیرالمؤمنین (ع) چنین آمده است: «إِمَامِ الْمُخْلِصِينَ وَ الْمَعْصُومِ مِنَ الْخَلَلِ الْمُهَذَّبِ مِنَ الزَّلَلِ الْمُطَهَّرِ مِنَ الْعَيْبِ الْمُنَزَّهِ مِنَ الرَّيْبِ». در توصیف حضرت علی (ع)، عصمت از وهن، اشتباه، لغزش و پاکی از هر عیب و نقص و شک و شبهه اعتقادی را به ایشان نسبت می‌دهد.
12. در زیارت امام عسکری (ع) درباره حضرت امام هادی (ع) نیز چنین تعبیری وجود دارد: «وَ الشَّهِيدِ عَلَى الْأُمَّةِ الْمَعْصُومِ الْمُهَذَّبِ وَ الْفَاضِلِ الْمُقَرَّبِ وَ الْمُطَهَّرِ مِنَ الرِّجْسِ».

گستره عصمت امامان

عصمت از گناهان

«أَشْهَدُ أَنَّكُمُ الْأَئِمَّةُ... الصَّادِقُونَ‏، الْمُقَرَّبُونَ‏ الْمُطَهَّرُونَ‏ الْمَعْصُومُونَ‏، عَصَمَكُمُ اللَّهُ مِنَ الذُّنُوبِ، وَ بَرَّأَكُمْ مِنَ الْعُيُوبِ».

عصمت از هر نوع لغزش و خطا

«الْمَعْصُومِ‏ مِنْ‏ كُلِّ خَطَإٍ وَ زَلَلٍ الْمُنَزَّهِ مِنْ كُلِّ دَنَسٍ وَ خَطَلٍ».

زیارت امیرالمؤمنین (ع): «أَشْهَدُ أَنَّكُمُ الْأَئِمَّةُ... الْمُطَهَّرُونَ‏ الْمَعْصُومُونَ‏، عَصَمَكُمُ‏ اللَّهُ‏ مِنَ‏ الذُّنُوبِ‏، وَ بَرَّأَكُمْ مِنَ الْعُيُوبِ». «الْمَعْصُومِ‏ مِنَ‏ الزَّلَلِ‏ وَ الْمَفْطُومِ‏ مِنَ‏ الْخَلَلِ‏ وَ الْمُهَذَّبِ مِنَ الْعَيْبِ وَ الْمُطَهَّرِ مِنَ الرَّيْبِ».

معرفی معصومان

در ادعیه و زیارات متعددی برای ائمه (ع) صفت عصمت ذکر شده که موارد آن در حدّ تواتر است. در این بخش به نقل چند نمونه اکتفا می‌شود.

«وَ احْشُرْهُ‏ مَعَ‏ مَنْ‏ كَانَ‏ يَتَوَلَّاهُ‏ مِنْ‏ الْأَئِمَّةِ الطَّاهِرِينَ‏ الْمَعْصُومِينَ‏».

«اللَّهُمَّ‏ بِحَقِّ‏ هَؤُلَاءِ الْمَعْصُومِينَ‏» و «اللَّهُمَّ بِحَقِّ‏ الْأَئِمَّةِ الْمَعْصُومِينَ‏» و «إِلَهِي‏ بِحَقِّ‏ هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّةِ الْمَعْصُومِينَ‏ الْمَظْلُومِينَ الْهَادِينَ الْمَهْدِيِّينَ».

ادعیه حرز: «أَوْدَعْتُ‏ نَفْسِي‏ وَ أَهْلِي‏ وَ مَالِي وَ وُلْدِي فِي أَرْضٍ اللَّهُ... الْأَئِمَّةُ الْمَعْصُومُونَ وَ الْمَلَائِكَةُ حُرَّاسُهَا».

در دعای روز جمعه می‌خوانیم: «اللَّهُمَّ‏ اشْتَرِ مِنِّي‏ نَفْسِيَ‏... بِالْجَنَّةِ مَعَ مَعْصُومٍ مِنْ عِتْرَةِ نَبِيِّكَ (ص)».

در برخی دعاها به برکت اهل بیت برای خود درخواست عصمت از گناه می‌کنیم: «جِسْمِي بِهِمْ مُعَافًى مَرْزُوقاً سَعِيداً رَشِيداً تَقِيّاً... مَعْصُوماً مُؤَيَّداً قَوِيّاً عَزِيزاً».

«إِنِّي‏ أَدِينُكَ‏ يَا رَبِّ بِطَاعَتِكَ‏ وَ... وَلَايَةَ الطَّاهِرِينَ الْمَعْصُومِينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ الْحُسَيْنِ».

«السَّلَامُ‏ عَلَيْكُمْ‏ أَيُّهَا السَّادَةُ الْمَعْصُومُونَ الْمُؤَيَّدُونَ».

زیارت حضرت زهرا (س): «أُمِّ الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِينَ‏ الْمَعْصُومِينَ‏».

اثبات عصمت امامان

بارها در صلوات‌های مختلف صفت عصمت از بین صفات دیگر ائمه (ع) مطرح شده است که نشانه اهمیت این مطلب است؛ زیرا اگر حجت الهی هزاران صفت داشته باشد اما معصوم نباشد اطمینان به او از بین می‌رود و صفات دیگر هم کارایی خود را از دست می‌دهند و به اصل هدفی از فرستادن حجج خدشه وارد می‌شود. برای نمونه: «وَ صَلّ عَلَى‏ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ‏ الطَّيِّبِينَ‏ الطَّاهِرِينَ‏ الْمَعْصُومِينَ‏». و «صَلَّى‏ اللَّهُ‏ عَلَى‏ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ‏ أَجْمَعِينَ‏ الطَّيِّبِينَ‏ الطَّاهِرِينَ‏ الْمَعْصُومِينَ». و «صَلَّى‏ اللَّهُ‏ عَلَى‏ خَيْرِ خَلْقِهِ‏ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ‏ الطَّيِّبِينَ‏ الطَّاهِرِينَ‏ الْمَعْصُومِينَ‏». و «اللَّهُمَّ‏ صَلِ‏ عَلَى‏ مُحَمَّدٍ وَ آلِ‏ مُحَمَّدٍ الْأَئِمَّةِ الْمَعْصُومِينَ‏» و «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى الْمَعْصُومِينَ‏ مِنْ‏ عِتْرَتِهِ‏، وَ الطَّيِّبِينَ‏ مِنْ‏ أُسْرَتِهِ‏» و «صَلِّ‏ عَلَى‏ خَيْرِ الْأَنَامِ‏ مُحَمَّدٍ رَسُولِكَ‏ وَ آلِهِ‏ الْمَعْصُومِينَ‏ الطَّاهِرِينَ الْكِرَامِ» و «صَلَّى‏ اللَّهُ‏ عَلَى‏ سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ رَسُولِهِ‏ وَ آلِهِ الطَّاهِرِينَ الْمَعْصُومِينَ» و «اللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَى الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِينَ، وَ الْقَادَةِ الْهَادِينَ، وَ السَّادَةِ الْمَعْصُومِينَ‏، الْأَتْقِيَاءِ الْأَبْرَارِ» و «فَصَلِّ عَلَيْهِ وَ عَلَى آبَائِهِ الطَّاهِرِينَ‏ وَ أَبْنَائِهِ‏ الْمَعْصُومِينَ‏» و «صَلَّى‏ اللَّهُ‏ عَلَى‏ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ‏ الطَّاهِرِينَ‏ الْمَعْصُومِينَ».

در زیارات مختلف اهل بیت (ع)، هیچ زیارتی وجود ندارد که در آن به نوعی به عصمت اهل بیت اشاره نشده باشد، برای نمونه: «أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ‏ الْكَرِيمُ‏ وَ رَسُولُهُ الطَّاهِرُ الْمَعْصُومُ».

زیارات امام حسین (ع): «السلام علیک یا أبا عبد الله یا أبا الأئمة المعصومین الهداة» و «اللَّهُمَّ إِنِّي‏ أُقْسِمُ‏ عَلَيْكَ‏ بِنَبِيِّكَ‏ الْمَعْصُومِ‏... الْإِمَامُ الْمَعْصُومُ الْمَقْتُولُ الْمَظْلُومُ» و «السَّلَامُ‏ عَلَى‏ الْإِمَامِ‏ الْمَعْصُومِ‏ وَ السِّبْطِ الْمَظْلُومِ‏».

زیارت امام باقر (ع): «الْإِمَامِ‏ الْمَعْصُومِ‏ مُحَمَّدِ بْنِ‏ عَلِيٍّ‏ بَاقِرِ الْعُلُومِ‏».

زیارت امام جواد (ع): «السَّلَامُ‏ عَلَيْكَ‏ يَا ابْنَ‏ الْأَئِمَّةِ الْمَعْصُومِينَ‏».

زیارت امام هادی (ع): «وَ صَلِّ عَلَى عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الرَّاشِدِ الْمَعْصُومِ‏ مِنَ الزَّلَلِ وَ الطَّاهِرِ مِنَ الْخَلَلِ».

زیارت امام عسکری (ع): «صَلِّ عَلَى الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْهَادِي... الْمَعْصُومِ الْمُهَذَّبِ وَ الْفَاضِلِ الْمُقَرَّبِ وَ الْمُطَهَّرِ مِنَ الرِّجْسِ». «السَّلَامُ‏ عَلَى‏ الْأَئِمَّةِ الْمَعْصُومِينَ‏ مِنْ‏ وُلْدِهِ‏ الْمَهْدِيِّينَ‏ الَّذِينَ أَمَرُوا بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ قَرَّبُوا أَوْلِيَاءَ اللَّهِ وَ اجْتَنَبُوا مَعْصِيَةَ اللَّهِ».

زیارت امامین عسکریین (ع): «السَّلَامُ‏ عَلَيْكُمَا يَا ابْنَيْ‏ الْأَئِمَّةِ الْمَعْصُومِينَ‏ السَّلَامُ عَلَيْكُمَا وَ عَلَى آبَائِكُمَا الطَّاهِرِينَ».

زیارات و استغاثه به امام زمان (ع): «الطَّاهِرِ ابْنِ الطَّاهِرِينَ... الْمَعْصُومِ‏ ابْنِ‏ الْهُدَاةِ الْمَعْصُومِينَ‏» و «يَا صَاحِبَ‏ الزَّمَانِ‏ أَدْرِكْنَا بِحَقِّكَ‏ وَ بِحَقِّ‏ آبَائِكَ‏ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَجْمَعِينَ الطَّيِّبِينَ الْخَيِّرِينَ الْمَعْصُومِينَ» و «السَّلَامُ‏ عَلَيْكَ‏ يَا خَلِيفَةَ اللَّهِ‏ فِي‏ أَرْضِهِ‏ وَ خَلِيفَةَ رَسُولِهِ وَ آبَائِهِ الْأَئِمَّةِ الْمَعْصُومِينَ الْمَهْدِيِّينَ» و «فَصَلَّى‏ اللَّهُ‏ عَلَيْهِمْ‏ مِنْ‏ سَادَةٍ غَائِبِينَ‏ وَ مِنْ سُلَالَةٍ طَاهِرِينِ وَ مِنْ أَئِمَّةٍ مَعْصُومِينَ».

پرسش مستقیم

1. عصمت در حدیث به چه معناست؟ (پرسش)

منابع

1. ربانی گلپایگانی، علی، امامت در بینش اسلامی
2. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی ج۲
3. سلیمانیان، مصطفی، مقامات امامان
4. مینایی، بهروز، اندیشه کلامی عصمت