حسین بن روح نوبختی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
برچسب: برگردانده‌شده
 
(۱۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{امامت}}
{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = نایب خاص | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[حسین بن روح نوبختی در تاریخ اسلامی]] - [[حسین بن روح نوبختی در معارف مهدویت]]| پرسش مرتبط  = }}
{{مدخل مرتبط
| موضوع مرتبط =  
| عنوان مدخل  = حسین بن روح نوبختی
| مداخل مرتبط = [[حسین بن روح نوبختی در تاریخ اسلامی]] - [[حسین بن روح نوبختی در معارف مهدوی]]
| پرسش مرتبط  =  
}}
'''حسین بن روح نوبختی''' [[سومین نایب خاص]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}}‏، [[محدث]]، [[فقیه]] و متکلم [[شیعی]] ایرانی، است. او در سال‏های ۳۰۵ ـ ۳۲۶ ق به مدت 21 سال [[نایب]] [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} و واسطه بین [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}}‏ و [[شیعیان]] بود. وی در ماه [[شعبان]] سال ۳۲۶ ق وفات و در [[بغداد]] دفن شد.


== مقدمه ==
'''حسین بن روح نوبختی''' [[سومین نایب خاص]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}}‏، [[محدث]]، [[فقیه]] و متکلم [[شیعی]] ایرانی، است. او در سال‏های ۳۰۵ ـ ۳۲۶ ق به مدت 21 سال [[نایب]] [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} و واسطه بین [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}}‏ و [[شیعیان]] بود. وی در ماه [[شعبان]] سال ۳۲۶ ق وفات و در [[بغداد]] دفن شد.
[[سومین نایب خاص]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}}‏، [[محدث]]، [[فقیه]] و [[متکلم]] [[شیعی]] ایرانی، [[ابو القاسم حسین بن روح نوبختی]] از [[اصحاب امام حسن عسکری]]{{ع}} است. وی میان [[شیعیان]] [[بغداد]]، شهرت ویژه‏‌ای داشت و یکی از افراد مورد اعتماد [[محمد بن عثمان عمری]] به شمار می‌‏رفت. او در سال‏های ۳۰۵ ـ ۳۲۶ ق [[نایب]] [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} و واسطه بین [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}}‏ و [[شیعیان]] بود.


[[حسین بن روح]] دارای برتری‏‌های فراوانی بود؛ امّا به طور عمده شهرت و اعتبار او، به مسأله نیابتش باز می‌‏گردد<ref>خاندان نوبختی، اقبال آشتیانی، ص ۲۱۲.</ref>. پیش از آن، [[محمد بن عثمان]]، او را حلقه اتصال بین خود و وکلای دیگرش در [[بغداد]] قرار داده بود<ref>[[شیخ طوسی]]، کتاب الغیبة، ص ۳۷۲، ح ۳۴۳، با تصرف.</ref>. [[حسین بن روح]] به خاطر انتساب به [[خاندان نوبختی]]، در زمان [[مقتدر عباسی|مقتدر]] در [[دستگاه عباسی]] از [[احترام]] خاصی برخوردار بود، ولی به [[دلیل]] برخی فعالیت‌ها در سال ۳۱۲ به زندان افتاد و این زندانی شدن پنج سال به درازا کشید. درباره [[نیابت]] ایشان، [[عالمان]] و محققان [[اهل سنت]] نیز [[سخن]] گفته و درباره [[زندگی]] او تحقیق کرده‌اند<ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[ درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|درسنامه امام‌شناسی]]، ص۲۱۷.</ref>.
== آشنایی اجمالی ==
[[ابوالقاسم حسین بن روح بن ابی‌بحر نوبختی]] [[سومین سفیر]]، [[وکیل]] و [[نایب خاص امام زمان]] {{ع}} در [[دوران غیبت صغری]] و باب آن [[حضرت]]<ref>تاریخ الاسلام، ج ۲۴، ص۱۹۰.</ref> که از [[خاندان]] معروف [[نوبختی]] بود و به نوبختی نیز [[شهرت]] داشت. <ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۷۱؛ مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص۴۵۶.</ref> بیشتر افراد [[خاندان نوبختی]] ساکن [[بغداد]] بودند و وی نیز [[اهل]] و ساکن بغداد بود. <ref>تهذیب المقال، ج ۲، ص۴۰۰.</ref> با وجود این، [[کشی|کشّی]] از او با عنوان [[قمی]] یاد کرده است. <ref>اختیار معرفه الرجال، ص۵۵۷.</ref> برخی [[پژوهشگران]] معتقدند اگر نسبت قمی صحیح باشد، احتمالاً باید گفت وی از سوی [[پدر]] از خاندان نوبختی نیست؛ بلکه از طرف [[مادر]] به این خاندان منتسب است و نسبت نوبختی نیز به لحاظ وصلت پدرش با این خاندان است. <ref>سازمان وکالت، ج ۲، ص۴۶۹.</ref> برخی نیز احتمال داده‌اند وی به شاخه بنونوبخت مقیم [[قم]] وابسته بوده که در [[زمان]] نخستین [[نایب]]، [[عثمان بن سعید عمری]] به بغداد [[مهاجرت]] کردند. <ref>تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص۱۹۲.</ref> هرچند به خاطر [[ایرانی]] بودن این خاندان، بعید نیست اصل اینان از قم بوده باشد. [[ذهبی]] نیز با تردید به نقل از [[تاریخ]] [[یحیی بن ابی‌طی]] [[لقب]] «قینی» یا «قسی» را برای او ذکر کرده که با توجه به [[اقرار]] ذهبی به اینکه خط کتاب تاریخ ابن ابی طی سقیم و ناخوانا بوده، <ref>تاریخ الاسلام، ج ۲۴، ص۱۹۰.</ref> احتمال می‌‌رود این لقب، تصحیفی از همان لقب و نسبت قمی باشد که کشّی برای او بیان کرده است. [[شیخ طوسی]] نیز در مواردی از او با عنوان [[ابوالقاسم روحی]] تعبیر می‌‌کند. <ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۲۰ و ۳۷۰.</ref>[[تاریخ]] [[تولد]] وی روشن نیست؛ ولی با توجه به اینکه [[ابن شهرآشوب]] او را باب [[امام حسن عسکری]] {{ع}} نیز خوانده، در این صورت باید ابن روح در نیمه اول سده سوم [[هجری]] به [[دنیا]] آمده باشد. آنچه محل [[تأمل]] است، آنکه [[شیخ طوسی]] در باب [[اصحاب امام عسکری]] {{ع}} از وی نام نبرده است. ابن روح در [[زمان]] [[نایب دوم]]، [[ابوجعفر محمد بن عثمان عمری]] از [[وکیلان]] و دستیاران نزدیک او قلمداد می‌‌شد و بر [[املاک]] او [[نظارت]] داشت و [[اسرار]] [[دینی]] را از جانب او به رؤسای [[شیعه]] می‌‌رساند. ابوجعفر به خاطر [[روابط]] صمیمی که با وی داشت، [[اسرار]] زندگی‌اش را نیز به [[حسین بن روح]] می‌‌گفت. <ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۷۲.</ref> ابن روح همچنین واسطه میان [[سفیر دوم]] و دو نفر از وکیلان [[کوفه]] به نام‌های [[ابوجعفر زجوزجی]] و [[ابوغالب زراری]] بوده است. <ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۲۴.</ref> درعین حال برخی [[روایات]] دیگر بیانگر آن است که [[ابوجعفر عمری]] در [[بغداد]] به غیر از [[نوبختی]]، حدود ده دستیار و [[وکیل]] دیگر داشته که همه آنها از نوبختی به سفیر دوم نزدیک‌تر بودند و بزرگان شیعه نیز بر این [[باور]] بودند که پس از ابوجعفر، [[نیابت خاصه]] در یکی از آنان به نام [[جعفر بن احمد بن متیل]] یا [[پدر]] او قرار می‌‌گیرد؛ با این حال عَمری در حضور بزرگان شیعه همانند [[ابوعلی محمد بن همام اسکافی]]، [[ابوعبداللّه بن محمد کاتب]]، [[ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی]] و [[ابوعبداللّه حسن بن علی وجناء نصیبی]] به امر [[ناحیه مقدسه]]، [[حسین بن روح نوبختی]] را به [[جانشینی]] خود [[انتخاب]] و معرفی کرد.<ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۶۹ و ۳۷۱.</ref> [[انتصاب]] ابن روح به نیابت خاصه با پذیرش و استقبال بیشتر بزرگان شیعه روبرو شد و تنها انگشت شماری مانند [[محمد بن فضل موصلی]]، منکر [[وکالت]] و [[نیابت]] وی شدند. موصلی مدعی بود [[اموال]] و [[وجوهات شرعی]] به غیر محل خود داده می‌‌شوند. اما وی نیز سرانجام در [[سال ۳۰۷ هجری]] توسط [[حسن بن علی وجناء]] به بغداد آورده شد. این دو در بغداد با توافق هم، نامه‌ای بی‌رنگ نوشتند و به منظور [[پاسخگویی]] به نامه به حضور ابن روح رسیدند و هنوز بر سر سفره بودند که ابن روح پاسخ نامه و پرسش‌های آنان را که بیانگر آنچه در نهاد آنان بود، به آنان تقدیم کرد. موصلی با دیدن این صحنه، به [[نیابت]] ابن روح [[یقین]] کرده با چشم گریان از او [[حلیت]] خواست. <ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۱۵ ـ ۳۱۷.</ref> ابن روح با [[درایت]] و [[زیرکی]] و [[شایستگی]] تمام و با به‌کارگیری روش [[تقیه]] به خوبی به [[انجام وظیفه]] و رسیدگی به امور [[شیعیان]] پرداخت. در پیش گرفتن تقیه از سوی ابن روح در نیمه اول سده چهارم، بیانگر فضای پُر [[بیم]] و [[هراس]] برضد شیعیان در [[بغداد]] است. [[شدت عمل]] او در تقیه تا آنجا بود که وقتی شنید یکی از دربان‌های او آشکارا [[معاویه]] را [[لعن]] کرده، بی‌درنگ او را از کار برکنار کرد و هرگز حاضر نشد او را بر سر کار خود بازگرداند. <ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۸۶.</ref> [[شیخ طوسی]] موارد دیگری از تقیه او را نیز آورده که نشان می‌‌دهد چگونه [[عامه]]، او را از خود می‌‌دانستند. <ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۸۴ ـ ۳۸۶.</ref> ابن روح به [[تصدیق]] مخالف و موافق، از فهیم‌ترین و عاقل‌ترین [[مردم]] [[روزگار]] بوده<ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۸۴.</ref> و [[نفوذ]] فراوانی بر اعیان و اشراف و درباریان دربار [[عباسی]] به ویژه [[مقتدر عباسی]] و مادرش [[سیده]] داشته است. <ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۷۳ ـ ۳۹۰.</ref> روشن است که وی از این نفوذ که حاصل به‌کارگیری روش تقیه از جانب او و زیرکی و درایتش بود، در راستای بهتر انجام دادن [[وظیفه]] سنگینی که بر دوشش قرار داده بودند، استفاده می‌‌کرد. [[پاسخگویی]] به پرسش‌های [[شرعی]] و [[اعتقادی]]<ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۸۴؛ تاریخ الاسلام، ج ۲۴، ص۱۹۰.</ref> و شبهه‌ها<ref> کمال الدین، ص۵۰۲.</ref> و همچنین رساندن برخی حاجت‌های شیعیان به [[امام]] و گرفتن پاسخ از آن [[حضرت]] که در قالب توقیعاتی از [[ناحیه مقدسه]] بر دست او صادر می‌‌شد، <ref>کمال الدین، ص۵۰۷ ـ ۵۰۹.</ref> [[اثبات]] زنده بودن [[حضرت حجت]] {{ع}} برای آن دسته از شیعیان که به وجود حضرت [[باور]] [[قطعی]] نیافته بودند و پنهان داشتن نام و مکان [[امام]]<ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۵۸ و ۳۹۱.</ref> از [[وظایف]] و کارهای وی در دوران [[نیابت]] بود. همچنین [[مبارزه]] با [[مدعیان دروغین نیابت]]، همچون [[ابوطاهر محمد بن علی بن بلال]]، [[حسین بن منصور حلاج]] و [[محمد بن علی شلمغانی]] معروف به [[ابن ابی عزاقر]] که در دوران او سر برآوردند، از وظایف و فعالیت‌های [[حسین بن روح]] است. <ref>الاحتجاج، ج ۲، ص۵۵۳.</ref>


برخی گفته‌اند "[[حسین بن روح]]" قمی بوده است. [[روایت]] کشّی او را ملقب به قمی ذکر می‌کند<ref>اختیار معرفة الرجال، ج ۲، ص ۸۳۱.</ref>. در [[تاریخ]] الاسلام ذهبی، اشاره به قمی بودن او شده است<ref>تاریخ الاسلام ذهبی، ص ۱۹۰؛ تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم {{ع}}، ص ۲۱۲.</ref>. وی به زبان "آبه" از نواحی [[قم]] تکلم می‌کرده است<ref>[[شیخ صدوق]]، [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال الدین و تمام النعمة]]، ج ۲، ص ۵۰۳.</ref>. باوجود این، بین "[[نوبختی]]" بودن و "قمی" بودن [[نایب سوم]]، به یکی از دو صورت می‌شود، ارتباط‍‌ برقرار کرد و آن‌ها را جمع کرد:
از نکات مهم در [[زندگی]] ابن روح در دوران نیابت، به [[زندان]] افتادن وی در [[سال ۳۱۲ هجری]] است که پنج سال را در [[حبس]] گذراند. <ref>تاریخ الاسلام، ج ۲۴، ص۱۹۱.</ref> برخی علت حبس او را خودداری از تحویل اموالی دانسته‌اند که در اختیارش بود. <ref>صلة تاریخ الطبری، ص۱۴۱.</ref> به [[نقلی]] دیگر، حسین بن روح به مکاتبه و [[همکاری]] با [[قرمطیان]] متهم و دستگیر شد؛ ولی با [[زیرکی]] از خود [[دفاع]] کرد. <ref> تاریخ الاسلام ۲۴ / ۱۹۱.</ref> به هرحال در دوران حبس نیز رابطه ابن روح با امام قطع نشد و در همان حبس، توسط رابطانی که داشت، به [[اداره امور]] می‌‌پرداخت؛ از جمله توقیعی است که در سال ۳۱۲ هجری از طریق او در طرد و [[لعن شلمغانی]] صادر شد. <ref>الغیبة (الطوسی)، ص۴۱۰ ـ ۴۱۱.</ref> با آغاز نیابت حسین بن روح، [[شلمغانی]] که از [[فقهای شیعه]] بود، رابط میان حسین بن روح و برخی [[وکیلان]] مانند [[ابوغالب زراری]] قرار گرفت؛ <ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۰۳ و ۳۲۴.</ref> اما [[حسادت]]<ref>رجال (النجاشی)، ج۲، ص۲۹۴.</ref> و [[جاه‌طلبی]] او سبب شد به تدریج به [[انحراف]] کشیده شود. انحراف شلمغانی پیش از [[سال ۳۱۱ هجری]] آغاز شد؛ اما با حبس و [[غیبت]] حسین بن روح به اوج خود رسید. شلمغانی با [[ادعای بابیت]]، [[نیابت خاصه]] و برخی [[عقاید]] [[باطل]] دیگر موجب شد ابن روح از زندان، نامه‌ای مبنی بر [[ارتداد]] و [[لعن]] او به یکی از رابطان خویش به نام [[ابوعلی اسکافی]] بنویسد که در آن، مراتب [[تبری]] امام از شلمغانی ابراز شده بود. <ref>الغیبة (الطوسی)، ص۴۱۰ ـ ۴۱۲؛ تاریخ الاسلام، ج ۲۴، ص۱۵ ـ ۱۶.</ref> [[حسین بن روح]] پس از [[آزادی]]، [[عزت]] و [[حرمت]] خود را بازیافت؛ به ویژه پس از [[خلع]] [[مقتدر]] از [[خلافت]] و دوباره به [[قدرت]] رسیدن او که خود را در [[حبس]] ابن روح مقصر می‌‌دانست، [[نفوذ]] فراوانی بر درباریان و اعیان و اشراف یافت؛ <ref>تاریخ الاسلام، ج ۲۴، ص۱۹۱.</ref> ازاین رو ابن روح از موقعیت پیش آمده بهره برد و با [[افشاگری]] برضد [[شلمغانی]] و رایزنی‌هایی که انجام داد، موفق شد [[حکومت]] را به [[دستگیری]] و [[محاکمه]] شلمغانی و [[یاران]] او و درنهایت [[اعدام]] شلمغانی در سال ۳۲۲ یا ۳۲۳ [[هجری]] وادار کند. <ref>تاریخ الاسلام، ج ۲۴، ص۱۱۵ ـ ۱۱۶.</ref> حسین بن روح از [[امام حسن عسکری]] {{ع}} و [[امام زمان]] {{ع}} [[روایت]] دارد<ref>الغیبه (الطوسی)، ص۳۲۲، ۳۲۶ </ref> و فرزندش روح و خادمش [[عبدالله کوفی]]، <ref>الغیبة (الطوسی)، ص۴۰۸ و ۳۸۹.</ref> همچنین [[احمد بن ابراهیم نوبختی]]، [[ابوعبدالله حسین بن علی بن سفیان بزوفری]]، [[محمد بن احمد بن محمد صفوانی]]، [[ابوالحسن ایادی]]، [[ابوالحسن سلامه بن محمد]]، <ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۷۳، ۳۸۷ و ۳۹۰.</ref> [[محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی]]، <ref>کمال الدین، ص۵۰۷.</ref> [[حسن بن محمد بن جمهور عمی]]<ref>تهذیب الاحکام، ج ۶، ص۹۳.</ref> و برخی دیگر نیز از او روایت کرده‌اند. <ref>تهذیب المقال، ج ۲، ص۴۱۰</ref> به گفته [[نجاشی]]، [[علی بن حسین بن بابویه]] ([[پدر]] [[شیخ صدوق]]) نیز در [[بغداد]] با ابن روح [[دیدار]] کرده و از محضر او بهره‌مند شده است. <ref>رجال (النجاشی)، ج ۲، ص۸۹.</ref> حسین بن روح پس از ۲۱ سال [[سفارت]] و [[نیابت خاصه]]، با انتساب [[علی بن محمد سمری]] به جای خود به امر [[ناحیه مقدسه]]، در هجدهم [[شعبان]] [[سال ۳۲۶ هجری]] در بغداد [[چشم]] از [[جهان]] فرو بست<ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۸۶ ـ ۳۸۷ و ۳۹۴.</ref> و بدنش را در محله نوبختیه (سوق العطارین) که در بخش شرقی بغداد قرار داشت، به [[خاک]] سپردند. <ref>احسن الودیعه، ج ۲، ص۱۴۳.</ref> آثار او عبارت‌اند از: [[زیارت رجبیّه]] که در همه مشاهد [[امامان]] {{عم}} خوانده می‌‌شود. <ref>مصابح المتهجد، ص۸۲۱.</ref> همچنین [[زیارت]] مشترک [[امام جواد]] و [[امام هادی]] {{عم}} که از [[اعمال]] [[ماه رجب]] است، <ref>البلد الامین، ص۱۸۰.</ref> چند [[روایت]]<ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۸۷ ـ ۳۹۰.</ref> و [[توقیعات]] بسیاری که همه بر دست او از [[ناحیه مقدسه]] صادر شده است. <ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۰۷، ۳۰۹ ـ ۳۱۰، ۳۲۰ ـ ۳۲۶، ۳۷۲ و ۳۸۴.</ref> همچنین او کتابی در [[فقه]] به نام التأدیب داشته که آن را به منظور [[نقد]] و بررسی نزد فقهای [[قم]] فرستاد و اینان تنها در یک مسئله از مسائل [[زکات]] فطره بر او اشکال گرفتند. <ref>الغیبة (الطوسی)، ص۳۹۰.</ref>.<ref> [[فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی]]، ج۲، ص۱۹۶ - ۱۹۸.</ref>
#وی در اصل، قمی بوده و از طرف مادر، [[نوبختی]] نامیده شده است<ref>غیبة طوسی، ص ۳۷۱؛ خاندان نوبختی، ص ۲۱۴.</ref>.
#وی از شاخه "بنو نوبخت" [[قم]] بوده و در زمان نخستین سفیر، به [[بغداد]] مهاجرت کرده است<ref>تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم {{ع}}، ص ۱۹۲.</ref>.<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص ۲۷۷.</ref>


== چگونگی معرفی برای نیابت ==
== پرسش مستقیم ==
معرّفی و [[انتخاب]] [[حسین بن روح]]، [[نایب سوم]] به [[فرمان امام]]{{ع}} و از سوی [[محمد بن عثمان]] بود. [[نایب دوم]]، از دو یا سه سال پیش از درگذشت خود، با ارجاع برخی از [[شیعیان]] که اموالی از سهم [[امام]] و غیر آن پیش او می‏‌بردند به حسین بن روح نوبختی، زمینه را برای [[نیابت]] وی از طرف [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} هموار می‏‌کرد. او به کسانی که در این موضوع دچار [[شک]] و [[تردید]] می‌‏شدند، تأکید می‌‏کرد این [[دستور]]، از طرف [[امام]]{{ع}} صادر شده است<ref>[[شیخ طوسی]]، کتاب الغیبة، ح ۳۳۷ و ح ۳۳۵.</ref>.
* [[سومین سفیر و نایب خاص حضرت حجت چه کسی بود و چگونه به نیابت رسید؟ (پرسش)]]


وی در [[انتصاب]] [[حسین بن روح]] به [[جانشینی]] خود، تأکید فراوانی می‏‌کرد. گاهی به صورت انفرادی و گاهی میان عموم [[شیعیان]] [[مخلص]] و وکلای خویش، این مطلب را یادآور می‏شد. این تأکید، بدان علّت بود که از طرف [[امامان]]{{عم}}، سخن روشنی که بیانگر [[وثاقت]]، [[امانت]] و [[نیابت]] [[حسین بن روح]] صادر نشده بود. از طرفی میان وکلای [[بغداد]]، کسانی بودند که در ظاهر ارتباط [[محمد بن عثمان]] با آنان بیشتر بود؛ از این‏‌رو عوام و [[خواص]] [[شیعیان]]، تصور نمی‌‏کردند [[حسین بن روح]] به [[جانشینی]] [[انتخاب]] شود؛ بدین سبب، [[نایب دوم]] از هر فرصتی برای [[تبیین]] [[نیابت]] خود از طرف [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}}، برای رفع [[تردید]] از آنان استفاده می‏‌کرد<ref>[[شیخ طوسی]]، کتاب الغیبة، ص ۳۸۹، ح ۳۵۵.</ref>
== پرسش‌های وابسته ==
 
{{پرسمان نایب سوم امام مهدی: حسین بن روح نوبختی}}
پس از [[وفات]] [[ابو جعفر عمری]] و [[وصیت]] او درباره [[نصب]] [[حسین بن روح]] به عنوان [[نایب سوم]] [[امام]] غایب، [[ابو القاسم حسین بن روح]] به "دار النیابة" در [[بغداد]] رفته و بزرگان [[شیعه]] گرد او جمع شدند. [[حسین بن روح]]، با همکاری وکلای [[بغداد]] و سایر مناطق، کار خویش را در [[جایگاه]] [[نیابت]] [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} آغاز کرد و توانست با روش عالمانه و منطقی، بین [[دوست]] و [[دشمن]] از پذیرش بالایی برخوردار شود.
 
روایت‌‏ها، حکایت از آن دارد که برخلاف سفیر اوّل و دوم، موقعیت [[حسین بن روح]] در [[جایگاه]] سفیر [[امام مهدی|امام دوازدهم]] بین [[شیعیان]] [[امامیه]] آشکار بود؛ به همین [[دلیل]] عده‏‌ای از عوام [[امامیه]]، بر آن شدند که وکلای نواحی خود را نادیده گرفته، به طور مستقیم با خود او در تماس باشند؛ ولی رفته ‏رفته با انجام تغییراتی در دستگاه [[حاکم]] و برکناری برخی حامیان او، وضع دگرگون شد؛ به گونه‌‏ای که وی بخشی از پایان عمر خود را در زندان به سر برد<ref>شیخ طوسی، کتاب الغیبة،، ص ۳۰۲، ح ۲۵۶.</ref>.
 
نخستین توقیعی که راجع به "[[حسین بن روح]]" از [[ناحیه مقدسه]] صدور یافت، در سال ٣٠٥ ه‍‌.ق بود. در آن [[توقیع]] آمده است: "او کاملاً مورد وثوق و [[اطمینان]] ماست و در نزد ما [[مقام]] و جایگاهی دارد که او را مسرور می‌گرداند"<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۶۹ ـ ۱۷۱؛ [[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص ۲۷۷.</ref>.


== علت معرفی حسین بن روح به نیابت ==
با اینکه "[[محمد بن عثمان]]" غیر از "[[حسین بن روح]]" نه وکیل دیگر در [[بغداد]] داشت و همگی زیر نظر وی فعالیت می‌کردند، اما "[[حسین بن روح]]" به [[نیابت]] [[امام زمان]] {{ع}} [[انتخاب]] شد. علّت آن علاوه بر متکلّم و [[فقیه]] بودن، [[بردباری]]، هوشیاری و [[اخلاص]] او در آن موقعیت خاصّ‌ [[سیاسی]] بود. "[[حسین بن روح]]" با همکاری ده وکیل در [[بغداد]] و با وکلای سایر بلاد اسلامی، کار خویش را در سمت [[نیابت]] [[امام زمان]] {{ع}} شروع کرد و توانست با روش معقولانه و منطقی، در میان [[دوست]] و [[دشمن]]، از [[مقبولیت]] بالایی برخوردار باشد. بنابر [[شهادت]] مورّخین قرون اولیه و [[محدثین]] متقدم، او "اعقل الناس" زمان خود بوده است و از [[داناترین]] افراد به شمار می‌رفت.
از حوادث مهم دوران [[نیابت]] [[حسین بن روح]]، جدا شدن [[ابو جعفر محمد بن علی شلمغانی]] "معروف به ابن ابی عزاقر" از [[آیین]] [[شیعی]] و [[تکفیر]] او به دست [[حسین]] است<ref>ر.ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبة،، ص ۳۰۲، ح ۲۵۶.</ref>.<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۶۹ ـ ۱۷۱؛ [[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص ۲۷۷.</ref>
== مدت نیابت ‏==
[[حسین بن روح]]، با [[وفات]] [[ابو جعفر محمد بن عثمان عمری]]، در سال ۳۰۵ ق [[منصب]] [[نیابت]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}}‏ را عهده‌‏دار شد و در سال ۳۲۶ ق [[وفات]] یافت. بدین‌‏سان مدت [[نیابت]] وی نزدیک به ۲۱ سال بود.
در [[وفات]] وی که در ماه [[شعبان]] سال ۳۲۶ ق بوده، هیچ اختلافی نیست و [[محدثان]] و مورخان در این مسأله [[اتفاق نظر]] دارند؛ لکن در محل [[قبر]] او، [[اختلاف]] و شبهاتی وجود دارد. مسلم است که [[قبر]] او در [[بغداد]] است؛ ولی اینکه [[قبر]] در قسمت غربی [[بغداد]] است یا قسمت شرقی، [[اختلاف]] وجود دارد<ref>[[شیخ طوسی]]، کتاب الغیبة، ص ۳۸۹، ح ۳۵۵</ref>.<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۶۹ ـ ۱۷۱؛ [[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص ۲۷۷.</ref>
==پرسش مستقیم==
* [[ سومین سفیر و نایب خاص حضرت حجت چه کسی بود و چگونه به نیابت رسید؟ (پرسش)]]
{{پرسمان نایب سوم امام مهدی: حسین بن روح نوبختی}}
== جستارهای وابسته ==
== جستارهای وابسته ==
{{مدخل وابسته}}
{{مدخل وابسته}}
خط ۶۴: خط ۳۶:
== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده:134491.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مهدویت''']]
# [[پرونده: IM009687.jpg|22px]] جمعی از پژوهشگران، [[فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۳ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۳''']]
# [[پرونده:29873800.jpg|22px]] [[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|'''موعودنامه''']]
# [[پرونده:1368142.jpg|22px]] [[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|'''درسنامه امام‌شناسی''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


== پانویس ==
== پانویس ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}


[[رده:نواب اربعه امام مهدی]]
[[رده:نواب اربعه امام مهدی]]
[[رده:اعلام]]
[[رده:اعلام]]
[[رده:امام مهدی]]
[[رده:ملاقات‌کنندگان با امام مهدی در غیبت صغری]]
[[رده:ملاقات‌کنندگان با امام مهدی در غیبت صغری]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۵ مارس ۲۰۲۳، ساعت ۱۶:۵۷

این مدخل زیرشاخهٔ بحث نایب خاص است. حسین بن روح نوبختی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حسین بن روح نوبختی در تاریخ اسلامی - حسین بن روح نوبختی در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

حسین بن روح نوبختی سومین نایب خاص حضرت مهدی (ع)‏، محدث، فقیه و متکلم شیعی ایرانی، است. او در سال‏های ۳۰۵ ـ ۳۲۶ ق به مدت 21 سال نایب امام زمان (ع) و واسطه بین حضرت مهدی (ع)‏ و شیعیان بود. وی در ماه شعبان سال ۳۲۶ ق وفات و در بغداد دفن شد.

آشنایی اجمالی

ابوالقاسم حسین بن روح بن ابی‌بحر نوبختی سومین سفیر، وکیل و نایب خاص امام زمان (ع) در دوران غیبت صغری و باب آن حضرت[۱] که از خاندان معروف نوبختی بود و به نوبختی نیز شهرت داشت. [۲] بیشتر افراد خاندان نوبختی ساکن بغداد بودند و وی نیز اهل و ساکن بغداد بود. [۳] با وجود این، کشّی از او با عنوان قمی یاد کرده است. [۴] برخی پژوهشگران معتقدند اگر نسبت قمی صحیح باشد، احتمالاً باید گفت وی از سوی پدر از خاندان نوبختی نیست؛ بلکه از طرف مادر به این خاندان منتسب است و نسبت نوبختی نیز به لحاظ وصلت پدرش با این خاندان است. [۵] برخی نیز احتمال داده‌اند وی به شاخه بنونوبخت مقیم قم وابسته بوده که در زمان نخستین نایب، عثمان بن سعید عمری به بغداد مهاجرت کردند. [۶] هرچند به خاطر ایرانی بودن این خاندان، بعید نیست اصل اینان از قم بوده باشد. ذهبی نیز با تردید به نقل از تاریخ یحیی بن ابی‌طی لقب «قینی» یا «قسی» را برای او ذکر کرده که با توجه به اقرار ذهبی به اینکه خط کتاب تاریخ ابن ابی طی سقیم و ناخوانا بوده، [۷] احتمال می‌‌رود این لقب، تصحیفی از همان لقب و نسبت قمی باشد که کشّی برای او بیان کرده است. شیخ طوسی نیز در مواردی از او با عنوان ابوالقاسم روحی تعبیر می‌‌کند. [۸]تاریخ تولد وی روشن نیست؛ ولی با توجه به اینکه ابن شهرآشوب او را باب امام حسن عسکری (ع) نیز خوانده، در این صورت باید ابن روح در نیمه اول سده سوم هجری به دنیا آمده باشد. آنچه محل تأمل است، آنکه شیخ طوسی در باب اصحاب امام عسکری (ع) از وی نام نبرده است. ابن روح در زمان نایب دوم، ابوجعفر محمد بن عثمان عمری از وکیلان و دستیاران نزدیک او قلمداد می‌‌شد و بر املاک او نظارت داشت و اسرار دینی را از جانب او به رؤسای شیعه می‌‌رساند. ابوجعفر به خاطر روابط صمیمی که با وی داشت، اسرار زندگی‌اش را نیز به حسین بن روح می‌‌گفت. [۹] ابن روح همچنین واسطه میان سفیر دوم و دو نفر از وکیلان کوفه به نام‌های ابوجعفر زجوزجی و ابوغالب زراری بوده است. [۱۰] درعین حال برخی روایات دیگر بیانگر آن است که ابوجعفر عمری در بغداد به غیر از نوبختی، حدود ده دستیار و وکیل دیگر داشته که همه آنها از نوبختی به سفیر دوم نزدیک‌تر بودند و بزرگان شیعه نیز بر این باور بودند که پس از ابوجعفر، نیابت خاصه در یکی از آنان به نام جعفر بن احمد بن متیل یا پدر او قرار می‌‌گیرد؛ با این حال عَمری در حضور بزرگان شیعه همانند ابوعلی محمد بن همام اسکافی، ابوعبداللّه بن محمد کاتب، ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی و ابوعبداللّه حسن بن علی وجناء نصیبی به امر ناحیه مقدسه، حسین بن روح نوبختی را به جانشینی خود انتخاب و معرفی کرد.[۱۱] انتصاب ابن روح به نیابت خاصه با پذیرش و استقبال بیشتر بزرگان شیعه روبرو شد و تنها انگشت شماری مانند محمد بن فضل موصلی، منکر وکالت و نیابت وی شدند. موصلی مدعی بود اموال و وجوهات شرعی به غیر محل خود داده می‌‌شوند. اما وی نیز سرانجام در سال ۳۰۷ هجری توسط حسن بن علی وجناء به بغداد آورده شد. این دو در بغداد با توافق هم، نامه‌ای بی‌رنگ نوشتند و به منظور پاسخگویی به نامه به حضور ابن روح رسیدند و هنوز بر سر سفره بودند که ابن روح پاسخ نامه و پرسش‌های آنان را که بیانگر آنچه در نهاد آنان بود، به آنان تقدیم کرد. موصلی با دیدن این صحنه، به نیابت ابن روح یقین کرده با چشم گریان از او حلیت خواست. [۱۲] ابن روح با درایت و زیرکی و شایستگی تمام و با به‌کارگیری روش تقیه به خوبی به انجام وظیفه و رسیدگی به امور شیعیان پرداخت. در پیش گرفتن تقیه از سوی ابن روح در نیمه اول سده چهارم، بیانگر فضای پُر بیم و هراس برضد شیعیان در بغداد است. شدت عمل او در تقیه تا آنجا بود که وقتی شنید یکی از دربان‌های او آشکارا معاویه را لعن کرده، بی‌درنگ او را از کار برکنار کرد و هرگز حاضر نشد او را بر سر کار خود بازگرداند. [۱۳] شیخ طوسی موارد دیگری از تقیه او را نیز آورده که نشان می‌‌دهد چگونه عامه، او را از خود می‌‌دانستند. [۱۴] ابن روح به تصدیق مخالف و موافق، از فهیم‌ترین و عاقل‌ترین مردم روزگار بوده[۱۵] و نفوذ فراوانی بر اعیان و اشراف و درباریان دربار عباسی به ویژه مقتدر عباسی و مادرش سیده داشته است. [۱۶] روشن است که وی از این نفوذ که حاصل به‌کارگیری روش تقیه از جانب او و زیرکی و درایتش بود، در راستای بهتر انجام دادن وظیفه سنگینی که بر دوشش قرار داده بودند، استفاده می‌‌کرد. پاسخگویی به پرسش‌های شرعی و اعتقادی[۱۷] و شبهه‌ها[۱۸] و همچنین رساندن برخی حاجت‌های شیعیان به امام و گرفتن پاسخ از آن حضرت که در قالب توقیعاتی از ناحیه مقدسه بر دست او صادر می‌‌شد، [۱۹] اثبات زنده بودن حضرت حجت (ع) برای آن دسته از شیعیان که به وجود حضرت باور قطعی نیافته بودند و پنهان داشتن نام و مکان امام[۲۰] از وظایف و کارهای وی در دوران نیابت بود. همچنین مبارزه با مدعیان دروغین نیابت، همچون ابوطاهر محمد بن علی بن بلال، حسین بن منصور حلاج و محمد بن علی شلمغانی معروف به ابن ابی عزاقر که در دوران او سر برآوردند، از وظایف و فعالیت‌های حسین بن روح است. [۲۱]

از نکات مهم در زندگی ابن روح در دوران نیابت، به زندان افتادن وی در سال ۳۱۲ هجری است که پنج سال را در حبس گذراند. [۲۲] برخی علت حبس او را خودداری از تحویل اموالی دانسته‌اند که در اختیارش بود. [۲۳] به نقلی دیگر، حسین بن روح به مکاتبه و همکاری با قرمطیان متهم و دستگیر شد؛ ولی با زیرکی از خود دفاع کرد. [۲۴] به هرحال در دوران حبس نیز رابطه ابن روح با امام قطع نشد و در همان حبس، توسط رابطانی که داشت، به اداره امور می‌‌پرداخت؛ از جمله توقیعی است که در سال ۳۱۲ هجری از طریق او در طرد و لعن شلمغانی صادر شد. [۲۵] با آغاز نیابت حسین بن روح، شلمغانی که از فقهای شیعه بود، رابط میان حسین بن روح و برخی وکیلان مانند ابوغالب زراری قرار گرفت؛ [۲۶] اما حسادت[۲۷] و جاه‌طلبی او سبب شد به تدریج به انحراف کشیده شود. انحراف شلمغانی پیش از سال ۳۱۱ هجری آغاز شد؛ اما با حبس و غیبت حسین بن روح به اوج خود رسید. شلمغانی با ادعای بابیت، نیابت خاصه و برخی عقاید باطل دیگر موجب شد ابن روح از زندان، نامه‌ای مبنی بر ارتداد و لعن او به یکی از رابطان خویش به نام ابوعلی اسکافی بنویسد که در آن، مراتب تبری امام از شلمغانی ابراز شده بود. [۲۸] حسین بن روح پس از آزادی، عزت و حرمت خود را بازیافت؛ به ویژه پس از خلع مقتدر از خلافت و دوباره به قدرت رسیدن او که خود را در حبس ابن روح مقصر می‌‌دانست، نفوذ فراوانی بر درباریان و اعیان و اشراف یافت؛ [۲۹] ازاین رو ابن روح از موقعیت پیش آمده بهره برد و با افشاگری برضد شلمغانی و رایزنی‌هایی که انجام داد، موفق شد حکومت را به دستگیری و محاکمه شلمغانی و یاران او و درنهایت اعدام شلمغانی در سال ۳۲۲ یا ۳۲۳ هجری وادار کند. [۳۰] حسین بن روح از امام حسن عسکری (ع) و امام زمان (ع) روایت دارد[۳۱] و فرزندش روح و خادمش عبدالله کوفی، [۳۲] همچنین احمد بن ابراهیم نوبختی، ابوعبدالله حسین بن علی بن سفیان بزوفری، محمد بن احمد بن محمد صفوانی، ابوالحسن ایادی، ابوالحسن سلامه بن محمد، [۳۳] محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی، [۳۴] حسن بن محمد بن جمهور عمی[۳۵] و برخی دیگر نیز از او روایت کرده‌اند. [۳۶] به گفته نجاشی، علی بن حسین بن بابویه (پدر شیخ صدوق) نیز در بغداد با ابن روح دیدار کرده و از محضر او بهره‌مند شده است. [۳۷] حسین بن روح پس از ۲۱ سال سفارت و نیابت خاصه، با انتساب علی بن محمد سمری به جای خود به امر ناحیه مقدسه، در هجدهم شعبان سال ۳۲۶ هجری در بغداد چشم از جهان فرو بست[۳۸] و بدنش را در محله نوبختیه (سوق العطارین) که در بخش شرقی بغداد قرار داشت، به خاک سپردند. [۳۹] آثار او عبارت‌اند از: زیارت رجبیّه که در همه مشاهد امامان (ع) خوانده می‌‌شود. [۴۰] همچنین زیارت مشترک امام جواد و امام هادی (ع) که از اعمال ماه رجب است، [۴۱] چند روایت[۴۲] و توقیعات بسیاری که همه بر دست او از ناحیه مقدسه صادر شده است. [۴۳] همچنین او کتابی در فقه به نام التأدیب داشته که آن را به منظور نقد و بررسی نزد فقهای قم فرستاد و اینان تنها در یک مسئله از مسائل زکات فطره بر او اشکال گرفتند. [۴۴].[۴۵]

پرسش مستقیم

پرسش‌های وابسته

  1. سومین سفیر و نایب خاص امام مهدی چه کسی بود و چگونه به نیابت رسید؟ (پرسش)
  2. سومین نایب امام دوازدهم چه کسی بود؟ (پرسش)
  3. چرا حسین بن روح برای نیابت خاص امام مهدی انتخاب شد؟ (پرسش)
  4. آیا حسین بن روح امام یازدهم امام حسن عسکری را دیده است؟ (پرسش)
  5. علما و مورخان حسین بن روح را با چه عناوینی معرفی کرده‌اند؟ (پرسش)
  6. حسین بن روح به دستور چه کسی به مقام نیابت رسید؟ (پرسش)
  7. آیا برای حسین بن روح کراماتی گزارش شده است؟ آن کرامات چیستند؟ (پرسش)
  8. حسین بن روح در نزد امام چه جایگاهی داشت و آیا مورد وثاقت امام بود؟ (پرسش)
  9. حسین بن روح در چه تاریخی به دنیا آمد و کی از دنیا رفت و در کجا دفن شده است؟ (پرسش)
  10. حسین بن روح نزد نایب دوم (محمد بن عثمان) چه جایگاهی داشته است؟ (پرسش)
  11. حسین بن روح چند سال نایب بوده است؟ (پرسش)
  12. به چه دلیل حسین بن روح به عنوان سومین نایب امام دوازدهم انتخاب شد؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

منابع

  1. جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۳

پانویس

  1. ↑ تاریخ الاسلام، ج ۲۴، ص۱۹۰.
  2. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۷۱؛ مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص۴۵۶.
  3. ↑ تهذیب المقال، ج ۲، ص۴۰۰.
  4. ↑ اختیار معرفه الرجال، ص۵۵۷.
  5. ↑ سازمان وکالت، ج ۲، ص۴۶۹.
  6. ↑ تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص۱۹۲.
  7. ↑ تاریخ الاسلام، ج ۲۴، ص۱۹۰.
  8. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۲۰ و ۳۷۰.
  9. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۷۲.
  10. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۲۴.
  11. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۶۹ و ۳۷۱.
  12. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۱۵ ـ ۳۱۷.
  13. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۸۶.
  14. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۸۴ ـ ۳۸۶.
  15. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۸۴.
  16. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۷۳ ـ ۳۹۰.
  17. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۸۴؛ تاریخ الاسلام، ج ۲۴، ص۱۹۰.
  18. ↑ کمال الدین، ص۵۰۲.
  19. ↑ کمال الدین، ص۵۰۷ ـ ۵۰۹.
  20. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۵۸ و ۳۹۱.
  21. ↑ الاحتجاج، ج ۲، ص۵۵۳.
  22. ↑ تاریخ الاسلام، ج ۲۴، ص۱۹۱.
  23. ↑ صلة تاریخ الطبری، ص۱۴۱.
  24. ↑ تاریخ الاسلام ۲۴ / ۱۹۱.
  25. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۴۱۰ ـ ۴۱۱.
  26. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۰۳ و ۳۲۴.
  27. ↑ رجال (النجاشی)، ج۲، ص۲۹۴.
  28. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۴۱۰ ـ ۴۱۲؛ تاریخ الاسلام، ج ۲۴، ص۱۵ ـ ۱۶.
  29. ↑ تاریخ الاسلام، ج ۲۴، ص۱۹۱.
  30. ↑ تاریخ الاسلام، ج ۲۴، ص۱۱۵ ـ ۱۱۶.
  31. ↑ الغیبه (الطوسی)، ص۳۲۲، ۳۲۶
  32. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۴۰۸ و ۳۸۹.
  33. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۷۳، ۳۸۷ و ۳۹۰.
  34. ↑ کمال الدین، ص۵۰۷.
  35. ↑ تهذیب الاحکام، ج ۶، ص۹۳.
  36. ↑ تهذیب المقال، ج ۲، ص۴۱۰
  37. ↑ رجال (النجاشی)، ج ۲، ص۸۹.
  38. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۸۶ ـ ۳۸۷ و ۳۹۴.
  39. ↑ احسن الودیعه، ج ۲، ص۱۴۳.
  40. ↑ مصابح المتهجد، ص۸۲۱.
  41. ↑ البلد الامین، ص۱۸۰.
  42. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۸۷ ـ ۳۹۰.
  43. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۰۷، ۳۰۹ ـ ۳۱۰، ۳۲۰ ـ ۳۲۶، ۳۷۲ و ۳۸۴.
  44. ↑ الغیبة (الطوسی)، ص۳۹۰.
  45. ↑ فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی، ج۲، ص۱۹۶ - ۱۹۸.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=حسین_بن_روح_نوبختی&oldid=1220784»