عصمت حضرت نوح در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عصمت حضرت نوح است. عصمت حضرت نوح از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عصمت حضرت نوح در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

عصمت حضرت نوح (ع) به معنای مصونیت ایشان از هر گناه و خطا و اشتباهی است. به طور کلی عصمت حضرت نوح (ع) با استناد به براهین عقلی و ادله نقلی که در اثبات عصمت سایر انبیا از آنها بهره گرفته می‌شود قابل اثبات است. به عنوان نمونه برهان حفظ شریعت، برهان لطف، برهان تسلسل، برهان وجوب اطاعت از پیامبر، برخی از براهین عقلی عصمت آن حضرت هستند. همچنین است استناد به آیات و روایاتی که در آنها خصوصیاتی همچون اصطفای الهی، وجوب اطاعت تام و عدم تسلط شیطان بر برخی انسان‌های برگزیده و نیز الگو بودن انبیا بیان شده که به مصونیت همه انبیا از ارتکاب کبائر، خطا، نسیان و اشتباه که همان حقیقت عصمت است، اشاره دارند.

معناشناسی عصمت

معنای لغوی

عصمت، واژه‌ای عربی و از ماده «عَصِمَ يَعْصِمُ» است که در لغت سه معنا برای آن ذکر شده؛ یکی: «مَسَکَ» به معنای حفظ و نگهداری، دوم: «مَنَعَ» به معنای مانع شدن و سوم به معنای وسیله بازداشتن. با این وجود واژه «عصمت»، به معنای «گرفتن» و «نگهداری» مناسب‌تر از معنای «مانع شدن» است و شاید به همین جهت است که برخی لغویون نیز «اعصم» را به معنای «مَسْک» و «اعتصام» را به «استمساک» معنا کرده‌اند.

در اصطلاح متکلمان

در علم کلام دست کم دو معنا برای عصمت ارائه شده است:

1. عصمت به معنای لطف: مرحوم شیخ مفید نخستین متکلم امامیه است که به تعریف عصمت پرداخته است. از نظر او عصمت از ناحیه خداوند متعال، همان توفیق و لطف او برای حجت‌های اوست و اعتصام به این عصمت به وسیله حجج الهی برای حفظ دین خداوند از ورود گناهان و خطاها در آن است. متکلمان امامیه به تبع مرحوم مفید قرن‌ها عصمت را به لطف تعریف کرده‌اند و بزرگانی همچون سیدمرتضی، شیخ طوسی، نوبختی، نباطی و مانند آنها در آثار خود آن را به کار برده‌اند.
2. عصمت به معنای ملکه: پس از آنکه شیخ مفید عصمت را به لطف تعریف کرد و دیگران نیز آن را پذیرفتند، مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی آن را به نقل از فلاسفه، ملکه نامید و گفت: عصمت ملکه‌ای است که با وجود آن، از صاحبش گناهان صادر نمی‌شود و این بنا بر اندیشه حکماست. پس از خواجه برخی از متکلمان معاصر و متأخر از او نیز این تعریف را در کتاب‌های خود ارائه کردند.

ادله اثبات عصمت حضرت نوح(ع)

براهین عقلی

دلایل عقلی اثبات عصمت انبیاء چیست؟

(پرسمان عصمت)

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت پیامبران در کلام اسلامی

از آنجا که حضرت نوح(ع) یکی از انبیای الهی است؛ لذا می‌توان جهت اثبات عصمت آن حضرت به همان براهین عقلی که متکلمان در اثبات عصمت انبیا به آنها استناد کرده‌اند، استناد نمود که بارزترین آنها عبارت‌اند از: برهان امتناع تسلسل.، برهان لزوم هدایت بشر، برهان نقض غرض.، برهان وجوب اطاعت از معصوم، برهان حفظ شریعت. برهان لزوم اطمینان.، برهان لطف و غیره.

ادله نقلی

ادله قرآنی

دلایل قرآنی اثبات عصمت انبیاء چیست؟

(پرسمان عصمت)

در برخی از آیات قرآن کریم خصوصیاتی همچون اصطفای الهی، وجوب اطاعت تام و عدم تسلط شیطان بر برخی انسان‌های برگزیده و نیز الگو بودن انبیا بیان شده که به مصونیت همه انبیا از ارتکاب کبائر، خطا، نسیان و اشتباه که همان حقیقت عصمت است، اشاره دارند. کلیت این آیات شامل حضرت نوح(ع) نیز شده و بر اساس آنها، عصمت آن حضرت نیز ثابت می‌گردد.

عدم تسلط شیطان بر پیامبران

به عنوان نمونه خدای متعال در آیه‌ای خطاب به شيطان مى‌فرمايد: ﴿إِنَّ عِبادي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ﴾. فراز: ﴿لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ﴾، نكره در سياق نفى و مفيد عموم است، در نتيجه هر گونه سيطره و تصرف شيطان به هر نحوى از انحاء از بندگان حقيقى خداوند را منتفی می‌کند. از طرفی عمومیت این فراز از آیه، قرینه است بر اینکه مراد از «عبادی»، صرفا بندگان خالص و حقیقی خداوند است و نه گنه‌کاران یا کسانی که در زندگی خویش مرتکب برخی گناهان شده‌اند. با این بیان، مراد از اثر، اعم از ارتکاب معاصی، خطا، اشتباه و نسیان است که از تأثیر وسوسه‌های ابلیس نشأت می‌گیرد. بدیهی است که انتفای اثر صرفا به معنای نفی تأثیر وسوسه در عبادالله است و نه نفی خروج ایشان از دایره وسوسه‌های ابلیس. همین معنا در آیه دیگری از قرآن کریم و با بیان دیگر نیز آمده و تسلط شیطان بر مؤمنانی که به خدا توکل می‌کنند را نفی نموده است که حقیقت عصمت را در بندگان واقعی خدا، ثابت می‌نماید.

اصطفای الهی پیامبران

واژه «اصطفا» در لغت در معنای خالصِ چیزی را به دست آوردن استعمال شده است. روشن است که حاصل گزینش الهی و خالص کردن برخی توسط او چیزی جز عصمت نیست.

به عنوان نمونه قرآن کریم در جایی می‌فرماید: ﴿اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾، ﴿يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ﴾. با توجه به اینکه ضمایر «هم» در کلمات ﴿أَيْدِيهِمْ﴾ و ﴿خَلْفَهُمْ﴾ بر اساس دیدگاه برخی مفسران به ﴿رُسُلًا﴾ و طبق نظر برخی دیگر به ﴿النَّاسِ﴾ برمی‌گردد و با عنایت به معنای لغوی اصطفا، تفسیر آیه چنین می‌شود که خداوند از میان مردم و فرشتگان، شایستگان را برمی‌گزیند. از این رو اگر عصمت پیام آور تضمین نشده باشد، ابلاغ این پیام دچار آسیب شده و با غرض ارسال رسل ناسازگار خواهد بود.

امر به اطاعت تام و مطلق از پیامبران

خداوند متعال در دسته دیگری از آیات به وجوب اطاعت مطلق از رسولان خود و نیز تأسی به آنان امر کرده است. روشن است که بر اساس قواعد کلامی صدور چنین امری از سوی خدای متعال، مستلزم عصمت آن شخص است.؛ چراکه در غیر این صورت گرفتار تناقض خواهیم شد و تناقض از مولای حکیم صادر نمی‌شود. عصمت در اینجا به معنای مصونیت از اقسام معاصی، نسیان، خطا و اشتباه است؛ چراکه اگر مصونیت را منحصر در عدم ارتکاب معاصی دانسته و به جواز صدور نسیان، خطا و اشتباه از انبیا (ع)، معتقد شویم، غرض از ارسال نبی یا رسول نقض شده و اطمینان به گفتار و کردار انبیا و رسل (ع) در نظر مکلفین به اطاعت به صورت کامل محقق نخواهد شد.

معرفی پیامبران به عنوان الگوی حسنه

مصونیت انبیا (ع) را می‌توان از آیات دیگری که ضمن نام بردن از برخی انبیا، آنان را به صورت مطلق به عنوان الگویی حسنه معرفی کرده و به تأسی از آنان ترغیب می‌نمایند، استفاده کرد. چه اینکه قرآن کریم از رسول گرامی اسلام (ص) به عنوان اسوه‌ای نیکو یاد کرده و می‌فرماید: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾. همچنین از حضرت ابراهیم(ع) یاد کرده و می‌فرماید: ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ﴾.

واژه «اسوه» در کتب لغت به معنای «قُدوه» است. قدوه نیز در مورد کسی به کار می‌رود که به او اقتدا می‌شود. کیفیت استدلال به این آیات چنین است که خدای متعال، پیامبراکرم (ص) و حضرت ابراهیم(ع) را به صورت مطلق و بدون هیچ قید و شرطی به عنوان الگو و سرمشق دیگران معرفی کرده است. با عنایت به معنای لغوی اسوه، این آیات در شمار آیاتی قرار می‌گیرند که به نحو مطلق به اقتدا و اطاعت از انبیا (ع)امر کرده‌اند و چنانچه سابقا گذشت، امر مطلق به اطاعت از شخصی مساوی با عصمت اوست؛ چراکه در غیر این صورت هرگز امر به اقتدا به غیر معصوم و اسوه قرار دادن او تعلق نگرفته و این مسأله به تناقض خواهد انجامید.

اتمام حجت هدف از بعثت انبیا

در دسته‌ای دیگر از آیات، اتمام حجت بر مردم به عنوان یکی از اهداف بعثت انبیا معرفی شده است. قرآن کریم در این خصوص می‌فرماید: ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾.

آیاتی که بر عصمت فرشته وحی دلالت دارند

در قرآن کریم از عصمت و امانتداری فرشتۀ وحی سخن گفته شده است به نحوی که خداوند دربارۀ آنان فرموده است: ﴿لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾، بنابراین اگر حاملِ اول وحی یعنی فرشتگان از جمله جبرئیل دارای عصمت باشد، حامل دیگر آن یعنی پیامبر هم چنین صفتی باید داشته باشد، زیرا نداشتن عصمت همانطور که نقض امانتداری فرشته وحی محسوب می‌‌شود، نقض امانتداری پیامبران هم خواهد بود.

ادله روایی

در روایات متعددی بر قطعی بودن عصمت انبیا(ع) تأکید شده است از جمله آنها روایتی است از امام باقر(ع) که در آن آمده است: «انبیا گناه نمی‌کنند؛ چون همگی معصوم و پاک‌اند و آنان مرتکب گناه کوچک یا بزرگ نمی‌شوند».

امام رضا (ع) نیز دربارۀ عصمت پیامبران برای مأمون نوشت: «خداوند فرمان کسی که می‌‌داند مردم را گمراه می‌‌کند واجب نمی‌کند و برای رسالت خویش کسی را انتخاب نمی‌کند که می‌‌داند او به خدا و بندگانش کفر ورزیده و شیطان را به جایی خدا عبادت می‌‌کند».

در برخی ادعیه چنین آمده که إعتبار بازخواست الهی در پرتو عصمت است. توضیح اینکه خداوند متعال انبیاء و اوصیاء را فرستاده است و برای هر یک از ایشان شریعتی قرار داده تا دین الهی را برپا کنند و به تبع حجت را بر بندگان تمام. روشن است که اگر آنان خود معصوم نباشند، حجت بر بندگان هم تمام نبوده و بازخواست الهی لغو است.

توهم تعارض برخی آیات با عصمت حضرت نوح(ع)

آیه ۴۵ الی ۴۷ سوره هود

آیا آیه ۴۵ سوره هود بر عدم عصمت حضرت نوح دلالت می‌کند؟

(پرسمان عصمت)

برای نقض عصمت حضرت نوح (ع) به آیاتی چند از سوره هود استناد شده است که عبارت‌اند از: ﴿وَنَادَى نُوحٌ رَبَّهُ فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي وَإِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ وَأَنْتَ أَحْكَمُ الْحَاكِمِينَ * قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ فَلَا تَسْأَلْنِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّي أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ * قَالَ رَبِّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَسْأَلَكَ مَا لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ وَإِلَّا تَغْفِرْ لِي وَتَرْحَمْنِي أَكُنْ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾.

جهت رد عصمت حضرت نوح (ع) به چند فراز در این آیات استناد شده است:

فراز نخست: حضرت طبق عبارت ﴿... إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي...﴾ فرزند خویش را از اهل خود می‌شمارد و از خداوند نجات وی را می‌خواهد؛ این در حالی است که پیش‌تر وی را به پیوستن به مؤمنان فرا خوانده بود و پاسخ منفی او را دریافت کرده بود: ﴿يَا بُنَيَّ ارْكَبْ مَعَنَا وَلَا تَكُنْ مَعَ الْكَافِرِينَ * قَالَ سَآوِي إِلَى جَبَلٍ يَعْصِمُنِي مِنَ الْمَاءِ قَالَ لَا عَاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِلَّا مَنْ رَحِمَ وَحَالَ بَيْنَهُمَا الْمَوْجُ فَكَانَ مِنَ الْمُغْرَقِينَ﴾. وی با این پاسخ، از کفر خود پرده برداشت. پس چرا حضرت نجات او را خواهان بود؟! آیا درخواست حضرت نوح (ع) از خداوند پیش از دعوت فرزندش برای سوار شدن به کشتی بوده است یا پس از آن؟ اگر قبلاً از خداوند نجات او را درخواست داشته و پاسخ خداوند را مبنی بر نجات نیافتن او دریافت کرده است، پس چگونه پس از آن، از فرزندش می‌خواهد که بر کشتی سوار شود؟ اما اگر دعوت از فرزند پیش از گفت و گو با خداوند بوده و با شنیدن پاسخ منفی فرزند به کفر او پی برده است، پس چسان از خداوند نجات او را درخواست می‌کند.

فراز دوم: ﴿...فَلَا تَسْأَلْنِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ...﴾ این فراز بیانگر آن است که این درخواست، با علم و آگاهی نبوده است و قرآن در آیه شریفه ﴿وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِ﴾ مردم را از اقدام ناآگاهانه باز داشته است. از جمله ﴿...إِنِّي أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾ چنین برداشت می‌شود که این کار، ریشه در نادانی داشته که در آموزه‌های دینی نکوهش شده است.

فراز سوم: حضرت نوح (ع) با گفتن ﴿...وَإِلَّا تَغْفِرْ لِي وَتَرْحَمْنِي أَكُنْ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾، به گناه خویش اقرار کرده است و این خود روشن‌ترین دلیل بر اثبات لغزش است.

پاسخ شبهه:

پاسخ نخست: دلالت نداشتن آیه بر کفر فرزند: جمله ﴿سَآوِي إِلَى جَبَلٍ يَعْصِمُنِي مِنَ الْمَاءِ...﴾ حکایت از کفر فرزند ندارد و او هرگز در حضور پدر، گفتار کفرآمیزی بر زبان جاری نساخته بود؛ بلکه تنها در مورد سوار شدن بر کشتی در کنار دیگر مؤمنان، از اطاعت پدر سر برتافته و رفتن بر فراز کوه را وسیله نجات خود قرار داده بود. حضرت هم با حفظ احتیاط و ادب پیامبری، این درخواست را به طور غیرصریح بر زبان جاری می‌سازد؛ یعنی نجات حتمی فرزند را نمی‌طلبد، بلکه با این کنایه که فرزندم از اهل من است و تو نجات آنان را به من نوید داده‌ای، این خواسته را مطرح می‌کند. خداوند نیز با جمله ﴿فَلَا تَسْأَلْنِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ﴾ آن حضرت را از درخواست نجات فرزندش به طور مستقیم باز می‌دارد تا مبادا او در وادی نادانی گام نهد و از شمار جاهلان شود: ﴿...إِنِّي أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾. آری، این سان عنایت الهی به کمک فرستادگانش می‌شتابد و آنان را از لغزیدن در دامن خطاها باز می‌دارد. نوح (ع) که این عنایت الهی را در مورد خود می‌نگرد، زبان به سپاس می‌گشاید و به او پناه می‌جوید که‌ای خدا، عنایتت را از من دریغ مدار، وگرنه از زیان‌کاران خواهم بود.

فراز پایانی نیز این سان تفسیر می‌شود: ظاهر این کلام بیانگر توبه، و حقیقتش بیانگر شکر نعمت پروردگار است که او را تعلیم داد و به ادب الهی مؤدب ساخت. اینکه ظاهرش توبه است، از آن روست که به خداوند پناه برد و از او آمرزش و رحمت طلب کرد؛ به این معنا که درخواست کرد خداوند او را از هر آنچه مایه لغزش و هلاکت انسان است، حفظ کند و مشمول عنایت و رحمتش قرار دهد. گناه، اعم از آن است که با امر تشریعی مخالفت شود یا هر امری که به گونه‌ای برای انسان ناخوشایند باشد. همچنین آمرزش اعم از آن است که گناه متعارف بخشیده شود یا اینکه هر گونه آثار سوئی درباره انسان پوشیده شود. حقیقت این گفتار شکر است؛ زیرا عنایت الهی او را از درخواستی که در ردیف جاهلان قرارش می‌داد، بازداشت و با بیان حقیقت، او را از لغزیدن از مسیر صحیح حفظ فرمود. این خود، نعمتی بود که خداوند به او ارزانی داشت. پس محتوای گفتار آن حضرت در جمله ﴿وَإِلَّا تَغْفِرْ لِي وَتَرْحَمْنِي أَكُنْ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾ این است که ای خدا اگر مرا در لغزش‌ها حفظ نمی‌فرمودی، من از زیانکاران می‌شدم. شکر و ثنا بر این کار زیبایت. با این بیان، دیگر نیازی به توجیه این عمل به عنوان ترک اولی نخواهد بود.

پاسخ دوم: آگاه‌سازی مردم از واقعیت: «برای مردم این ماجرا مشکل آفرین شده بود که چرا پسر حضرت نوح (ع) با اینکه از اهل او شمرده می‌شود، در زمره غرق شدگان قرار می‌گیرد؟ حضرت نوح (ع) با خداوند سخن می‌گوید که چرا پسرم که از اهلم است، غرق می‌گردد. پاسخ می‌آید که او از اهل تو نیست؛ اهل شناسنامه‌ای منظور نیست، بلکه اهل ولایتی مقصود است. این پاسخ‌ها به دور از ایراد و خدشه‌اند».

پاسخ سوم: درخواست نوح (ع) بر اساس باور به ایمان فرزند: حضرت نوح (ع) فرزند خود را در سلک مؤمنان می‌دید و هیچ دلیلی بر کفر او نداشت تا اینکه خداوند با جمله ﴿إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ...﴾ آن حضرت را با واقعیت آشنا فرمود. رشید رضا می‌نویسد: حضرت نوح (ع) وقتی جدا شدن فرزندش از کافران را مشاهده کرد، (از فراز بمعزل من الكفار این جدا شدن برداشت می‌شود) در ذهنش این پندار پدید آمد که او راه صلاح و ایمان در پیش گرفته است و دیگر مشمول آیه شریفه ﴿أَنَّهُ لَنْ يُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِكَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ﴾ نخواهد بود. اینجا بود که دل‌سوزی پدرانه، او را به چنین درخواستی واداشت؛ اما از آنجا که این برداشت بر پایه علم استوار نبود و این نوع برداشت با مقام والای پیامبران اولوالعزم ناهمخوان بود، این‌چنین مورد عتاب خداوند قرار گرفت.

این پاسخ با ظاهر آیات همخوان نیست؛ زیرا در آیات، از مؤمن بودن فرزند حضرت نوح (ع) سخنی به میان نیامده و تنها اهل بودن وی مورد عنایت قرار گرفته است.

پاسخ چهارم: نکوهش حضرت به دلیل بی‌دقتی در موضوع: خداوند بیش‌تر به حضرت، نجات اهلش را نوید داده بود و تنها یک گروه استثنا شده بودند: ﴿إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ...﴾. پس توجه حضرت به این استثنا ضروری می‌نمود و آن هنگام که فرزندش دچار امواج آب گردید، می‌بایست برای ایشان هلاکت فرزندش آشکار می‌شد. پس این خطاب سرزنش آمیز الهی، برای آن بود که حضرت این دقت لازم را به کار نگرفت.

ایرادهای این پاسخ در این است که اولاً چسان می‌توان حضرت را به بی‌دقتی متهم ساخت، در حالی که چه بسا حضرتش با امید به اصلاح فرزندش تمام تلاش خود را انجام داده، اما نتیجه بخش نبوده است؛ ثانیاً آیا کوتاهی در دقت و تحقیق، به گونه‌ای بوده که بتوان آن را لغزش دانست؟ گرچه این کوتاهی نمی‌بایست از پیامبر الهی سر می‌زد، آیا سر زدن آن به حدی بوده که سبب مخدوش شدن عصمت شود؟ این خود نیازمند دقت و تحقیق بیشتری است.

پاسخ پنجم: پرسش حضرت برای کسب آگاهی از واقعیت: دقت و تأمل در چگونگی پرسش حضرت نوح (ع) نشان دهنده آن است که این پرسش، همسان پرسش فرشتگان از خداوند در مورد آفرینش و خلافت حضرت آدم (ع) بوده است. حضرت نوح (ع) از باب ادب سبب غرق شدن فرزندش را جویا شد که با پاسخ ﴿إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ﴾ روبه‌رو گشت. جمله پایانی حضرت که گفت: ﴿وَأَنْتَ أَحْكَمُ الْحَاكِمِينَ﴾ این پاسخ را تأیید می‌کند. همچنین کلام خداوند که فرمود: ﴿وَلَا تَكُنْ مَعَ الْكَافِرِينَ﴾ و نفرمود من الكافرین، این دیدگاه را تقویت می‌کند. پس می‌توان گفت حضرت نوح (ع) مانند انبیای دیگر، همه علوم خود را لحظه‌ای از ناحیه خدا دریافت می‌کرد و ممکن است جریان ظهور کفر فرزند و اطلاع از ناشایست بودن او، از همین قبیل باشد.

این پاسخ فی الجمله متین است، ولی باز جای این نقد وجود دارد که اگر هیچ‌گونه کوتاهی صورت نگرفته بود، بلکه تنها پرسشی برای فهم موضوع بوده است، دیگر جایی برای این سرزنش الهی و در پی آن، درخواست آمرزش از درگاه خداوندی وجود نداشت؛ بلکه لازم بود در حد پاسخ خداوند به فرشتگان که تنها جنبه روشنگری داشت پاسخ داده می‌شد.

پاسخ ششم: آشناسازی حضرت با اصطلاح مخصوص کلام خداوند: «کاربرد اهل از دیدگاه عرف مردم، در مورد کسی است که با انسان نسبتی داشته باشد؛ ولی خداوند بر گستره آن می‌افزاید؛ بدین معنا که آن را بر هر کسی که به نوعی، مناسبتی با بزرگ طایفه داشته باشد، اطلاق می‌کند. از این رو خداوند فرمود: ما به تو درباره اهل خودت نوید دادیم، ولی این پسر از گردونه این اهل، بیرون است... و تو نیز او را در سلک اهل خود مدان.... خداوند هرگز حضرت نوح (ع) را در این نگرشش مردود نساخت؛ چه اینکه او بر مدار اصطلاح عرفی سخن گفت، ولی خداوند باب دیگری از شناخت به رویش گشود».

لازمه این سخن این است که حضرت نوح (ع) از اصطلاح خداوند ناآگاه بوده و تنها از اصطلاح عرفی آگاهی داشته باشد. گذشته از آنکه اگر تنها اختلاف در اصطلاح بود، خداوند اصطلاح عرفی در گفتار آن حضرت را مردود نساخت؛ پس عتاب و استغفار چه توجیهی می‌یابد؟.

پاسخ هفتم: درخواست حضرت؛ ترک اولی و افضل: از آنجاکه ادله پر شماری از لغزش ناپذیری پیامبران حکایت دارد، در توجیه این رفتار حضرت نوح (ع) از باب «حَسَنَاتُ الْأَبْرَارِ سَيِّئَاتُ الْمُقَرَّبِينَ‌» باید گفت این رفتار تنها به عنوان ترک افضل و اولی انجام شده و مورد عتاب قرار گرفته و امر به استغفار شده است؛ اما امر به استغفار هرگز با ارتکاب گناه تلازمی ندارد؛ چنان که در سوره نصر به دنبال نصرت الهی و ورود فوج فوج مردم در دین، امر به استغفار شده است: ﴿إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ * وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا﴾. بدیهی است که این امور گناه به حساب نمی‌آیند.

ایراد این تفسیر در این است که اگر بتوانیم برای این گونه موارد توجیهی بیابیم که نیازی به نسبت دادن ترک اولی نباشد، آن توجیه اولی خواهد بود و پذیرفتن دیدگاه ترک اولی، خود ترک اولی است و در مورد داستان حضرت نوح (ع) نیز توجیه مقبولی بیان شد.

پاسخ هشتم: هشدار به حضرت برای تکرار نکردن: مقصود از ﴿لَا تَسْأَلْنِ﴾ و ﴿إِنِّي أَعِظُكَ﴾ این است که در آینده، چنین کاری از آن حضرت سر نزند و پس از آنکه خداوند او را با این حقیقت آشنا ساخت، دیگر چنین درخواستی از او روا نخواهد بود و اگر در آینده چنین کاری انجام دهد، از نادانان خواهد بود. هدف این خطاب این بود که به عصمت آن حضرت آسیبی وارد نیاید. این‌گونه هشدار دادن، هرگز با گناه و لغزش تلازمی ندارد.

این توجیه با ظاهر آیه ناسازگار است؛ چون ظاهر آیه شریفه، حکایت از آن دارد که آن حضرت چنین درخواستی کرده است و لحن عتاب‌آمیز آیه نشان می‌دهد که به دلیل این درخواست، بازخواست شده است.

پاسخ نهم: فرضی بودن لغزش حضرت: در قرآن درباره پیامبر اکرم (ص) آمده است: ﴿لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ﴾؛ این در حالی است که هیچ‌گونه شرکی در باورها و رفتارهای آن حضرت راه نیافته است. در این مورد هم می‌گوییم حضرت نوح (ع) نیز از این لغزش به دور بوده است.

این سخن این گونه نقد می‌شود که لحن دوگانه این دو آیه، از دوگانگی مضمون آنها حکایت دارد. آیه در مورد پیامبر اکرم (ص) به صورت شرطی به طرح موضوع پرداخته است ﴿لَئِنْ أَشْرَكْتَ...﴾؛ ولی مطلق بودن آیه در مورد حضرت نوح (ع) نشان می‌دهد که آن حضرت این کار را انجام داده است. پس هرگز نمی‌توان از این دو آیه برداشتی یکسان داشت.

پاسخ دهم: روشن نبودن ایمان یا کفر فرزند نوح برای نوح: فرزند نوح که کنعان نام داشت، گاهی با مؤمنان و گاهی با کافران همراه بود و چهره منافق‌گونه‌ای داشت و هر کس را به اشتباه می‌انداخت. حضرت نوح(ع) نیز از روی ظاهر قضاوت کرد و از خدا خواست که فرزندش جزء نجات‌یافتگان باشد. خداوند او را آگاه ساخت که فرزندش سر تا پا عمل غیر صالح است و در باطن جزء منافقان بوده و هرگز مؤمن نبوده است. از این رو، جزء غرق شدگان خواهد بود. نوح به محض اینکه از این واقعیت آگاه شد، فوراً در مقام عذرخواهی برآمد و از خدا طلب عفو نمود. هرچند گناهی از او سر نزده بود، اما مقام و موقعیت پیامبران ایجاب می‌کند که بیش از این مراقب گفتار خود باشند، همین ترک اولی برای او با آن شخصیت، گران بود و به همین دلیل از پیشگاه خدا تقاضای بخشش کرد. از سوی دیگر، متکلمان بر این باورند که ترک اولی به معنای انجام کاری که ترک آن بهتر بوده است، هیچ‌گونه ناسازگاری با عصمت ندارد.

پرسش مستقیم

1. آیا آیه ۴۵ سوره هود بر عدم عصمت حضرت نوح دلالت می‌کند؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• حضرت نوح
• پیامبران اولوالعزم

منابع

1. احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی
2. حسینی میلانی، سید علی، عصمت از منظر فریقین
3. فاریاب، محمد حسین، عصمت امام
4. هادی اکبری ملک‌آبادی و رقیه یوسفی سوته، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی
5. محمد تقی فیاض‌بخش، فرید محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱
6. محمد هادی فرقانی و محمد عباس‌زاده جهرمی، خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم، دوفصلنامه شبهه‌پژوهی مطالعات قرآنی
7. علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن
8. امیر دیوانی؛ محمد سعیدی مهر؛ علی رضا امینی و محسن جوادی، معارف اسلامی ج۲
9. انواری، جعفر، نور عصمت بر سیمای نبوت
10. هاشمی تنکابنی، سید موسی، عصمت ضرورت و آثار