عبادت امام علی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - ']]' به ' [[') |
|||
| (۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = سیره اخلاقی امام علی | | موضوع مرتبط = سیره اخلاقی امام علی | ||
| عنوان مدخل = | | عنوان مدخل = | ||
| مداخل مرتبط = | | مداخل مرتبط = | ||
| پرسش مرتبط = | | پرسش مرتبط = | ||
}} | }} | ||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
[[حضرت علی]]{{ع}} نمونه آرمانی [[عبادت]] و [[عبودیت]]، و مصداق روشن [[انسان کامل]] است. آن | [[حضرت علی]]{{ع}} نمونه آرمانی [[عبادت]] و [[عبودیت]]، و مصداق روشن [[انسان کامل]] است. آن حضرت جامع همه [[کمالات]] و [[فضیلت‌ها]] است و در دریای بی‌پایان [[شخصیت]] وی همه گوهرهای ناب یافت می‌شود. عبادت و عبودیتش، که از [[عرفان]] ژرف سرچشمه می‌گیرد، از عظمت و [[قداست]] ویژه‌ای برخوردار است؛ به گونه‌ای که کسی را یارای نزدیک شدن به آن نیست. در [[حقیقت]]، عبودیت و عرفان علی{{ع}}، مرکز دایره شخصیت وی و دیگر ارزش‌های بی‌شمار اوست. برجسته‌ترین حالات [[امام]]، زمانی پدیدار می‌گردند که به عبادت و مناجات با خدا می‌ایستد و ژرف‌ترین سخنانش هنگامی به گوش می‌رسند که از [[توحید]] و عبودیت [[سخن]] می‌گوید. البته ما [[بندگی]] و عبادت [[امیرمؤمنان]]{{ع}} را تنها در آیینه [[اندیشه]] خود نظاره می‌کنیم و از دریای بیکران [[معنوی]] او، با پیمانه محدود خویش بهره می‌گیریم؛ وگرنه عمق [[فضایل]] و ارزش‌های آن حضرت را تنها کسانی در می‌یابند که با او هم‌افق هستند. اینک با اعتراف به [[قصور]] و تقصیر خود در پیشگاه قدسی امیرمؤمنان{{ع}}، شمه‌ای از عبودیت و عبادت آن حضرت را بیان می‌کنیم. | ||
=== | === عبودیت علی{{ع}} === | ||
حضرت علی{{ع}} پیش از هر چیز | حضرت علی{{ع}} پیش از هر چیز «عبد» خداست. [[احساس]] عبودیت و بندگی، سراسر وجودش را فرا گرفته و تا عمیق‌ترین لایه‌های روحی‌اش نفوذ کرده و در نتیجه، از او عبد [[خالص]] و مطلق ساخته است. وی در تمام حالات و صحنه‌های فردی و [[اجتماعی]] [[زندگی]]، چون [[جنگ]]، [[صلح]]، [[فقر]]، غنا، [[حکومت]]، [[قضاوت]]، [[تعلیم]]، [[تربیت]]، کار، [[ازدواج]]، خوردن، خوابیدن]، [[سکوت]] و تکلم [[بنده]] خداست و یک لحظه از عبودیت [[حق]] خارج نیست. این حالت، در اوج [[قدرت]] و [[پیروزی]]، یا در نهایت [[مظلومیت]] و تنهایی در آن حضرت جلوه‌گر است و چرا چنین نباشد، در حالی که او از [[شهودی]] پیوسته و دائم برخوردار است. در [[نهج‌البلاغه]] در وصف اولیای ویژه [[خدا]] می‌گوید: «[[علم]]، با [[بصیرت]] راستین بر [[قلب]] آنان [[هجوم]] آورده و... در [[دنیا]] با بدن‌هایی که روحشان به جایگاه رفیع آویخته است، [[زندگی]] می‌کنند»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۴۹۷.</ref>. [[امام]] [[قلب]] خود را ـ به تعبیر خود ـ به [[خدا]] بخشیده و از خود فانی گشته است. [[افتخار]] او عبد بودن است<ref>بحارالانوار، ج۳۸، ص۳۴۰.</ref> و همه [[ارزش‌ها]] را از این گذر به دست آورده است. زمزمه‌های پرشور و ژرف [[عبودیت]] او از [[دعاها]] و مناجات‌های پرسوزش که گنجینه‌های گرانبهای [[توحید]] و عرفانند، نمایان است: "مولای من، مولای من، تو [[سروری]] و من [[بنده]]، آیا بنده را جز مولا رحم می‌کند؟ مولای من، مولای من، تو [[مالکی]] و من مملوک، و آیا مملوک را جز مالک رحم می‌کند؟... مولای من، مولای من، تو [[توانگری]] و من [[فقیر]] و آیا فقیر را جز توانگر رحم می‌کند؟... مولای من، مولای من، تو زنده‌ای و من مرده، و آیا مرده را جز زنده رحم می‌کند؟ مولای من، مولای من، تو [[پایداری]] و من فانی، و آیا فانی را جز [[پایدار]] [[رحم]] می‌کند...؟"<ref>بخشی از مناجات امام علی{{ع}} در مسجد کوفه. (بحارالانوار، ج۹۱، ص۱۱۰).</ref>. | ||
در [[دعای کمیل]] می‌گوید: "ای خدای من و مولای من و آقای من و مالک [[بندگی]] من، ای کسی که [[اختیار]] من به دست تو است، ای کسی که از [[فقر]] و [[ناداری]] من [[آگاهی]]، ای [[پروردگار]] من، ... از تو می‌خواهم به [[حق]] خودت و پاکی‌ات و [[برترین]] صفات و نام‌هایت، که شب و [[روز]] من را با یاد خود آباد کنی و به خدمتت پیوسته داری"<ref>بخشی از دعای کمیل. (سید ابن طاووس، اقبال الاعمال، ص۷۰۹).</ref>. | در [[دعای کمیل]] می‌گوید: "ای خدای من و مولای من و آقای من و مالک [[بندگی]] من، ای کسی که [[اختیار]] من به دست تو است، ای کسی که از [[فقر]] و [[ناداری]] من [[آگاهی]]، ای [[پروردگار]] من،... از تو می‌خواهم به [[حق]] خودت و پاکی‌ات و [[برترین]] صفات و نام‌هایت، که شب و [[روز]] من را با یاد خود آباد کنی و به خدمتت پیوسته داری"<ref>بخشی از دعای کمیل. (سید ابن طاووس، اقبال الاعمال، ص۷۰۹).</ref>. | ||
این جمله‌ها و عبارت‌ها که بسی فراوانند و علی{{ع}}، بیشتر در نیمه‌های شب و [[تنهایی]]، از ژرفای [[جان]] بر زبان جاری می‌کرده است، نشان دهنده [[زیباترین]] و باشکوه‌ترین [[روح]] عبودیتند؛ عبودیتی که پیوسته و همواره و به تعبیر آن حضرت «[[سرمد]]» است<ref>{{متن حدیث|وَ حَالِي فِي خِدْمَتِكَ سَرْمَداً}}؛ (دعای کمیل).</ref>.<ref>[[سید محمد علی مدرسی|مدرسی، سید محمد علی]]، [[عبادت و عبودیت (مقاله)| مقاله «عبادت و عبودیت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، | این جمله‌ها و عبارت‌ها که بسی فراوانند و علی{{ع}}، بیشتر در نیمه‌های شب و [[تنهایی]]، از ژرفای [[جان]] بر زبان جاری می‌کرده است، نشان دهنده [[زیباترین]] و باشکوه‌ترین [[روح]] عبودیتند؛ عبودیتی که پیوسته و همواره و به تعبیر آن حضرت «[[سرمد]]» است<ref>{{متن حدیث|وَ حَالِي فِي خِدْمَتِكَ سَرْمَداً}}؛ (دعای کمیل).</ref>.<ref>[[سید محمد علی مدرسی|مدرسی، سید محمد علی]]، [[عبادت و عبودیت (مقاله)| مقاله «عبادت و عبودیت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۴]]، ص۲۷۶.</ref> | ||
=== | === عبادت علی{{ع}} === | ||
[[امیر مؤمنان]]{{ع}} از نظر کمّی، عابدترین<ref>علامه حلی در نهج الحق (ص ۲۴۷) می‌گوید: «هیچ اختلافی در این نیست که علی{{ع}} عابدترین مردم بوده است». شیخ صدوق، الامالی، ص۷۵.</ref> و از نظر کیفی بهترین [[عبادت کنندگان]] است. در [[زیارت]] آن حضرت می‌خوانیم: «تو بهترین [[مردم]] در عبادتی»<ref>{{متن حدیث|... وَ أَنْتَ أَحْسَنُ الْخَلْقِ عِبَادَةً}}؛ بحارالانوار، ج۹۷، ص۳۶۷.</ref>. [[عبادت]] آن حضرت چنان بود که از توان اولیای بزرگ [[خدا]] خارج است، چه رسد به دیگران. [[امام زین‌العابدین]]{{ع}}، که خود [[زینت]] عبادت‌کنندگان و عابدترین مردم [[زمان]] خود بود، درباره عبادت جدش با [[شگفتی]] می‌فرماید: «چه کسی [[طاقت]] عبادت علی را دارد؟!»<ref>الکافی، ج۸، ص۱۶۳.</ref>. | [[امیر مؤمنان]]{{ع}} از نظر کمّی، عابدترین<ref>علامه حلی در نهج الحق (ص ۲۴۷) می‌گوید: «هیچ اختلافی در این نیست که علی{{ع}} عابدترین مردم بوده است». شیخ صدوق، الامالی، ص۷۵.</ref> و از نظر کیفی بهترین [[عبادت کنندگان]] است. در [[زیارت]] آن حضرت می‌خوانیم: «تو بهترین [[مردم]] در عبادتی»<ref>{{متن حدیث|... وَ أَنْتَ أَحْسَنُ الْخَلْقِ عِبَادَةً}}؛ بحارالانوار، ج۹۷، ص۳۶۷.</ref>. [[عبادت]] آن حضرت چنان بود که از توان اولیای بزرگ [[خدا]] خارج است، چه رسد به دیگران. [[امام زین‌العابدین]]{{ع}}، که خود [[زینت]] عبادت‌کنندگان و عابدترین مردم [[زمان]] خود بود، درباره عبادت جدش با [[شگفتی]] می‌فرماید: «چه کسی [[طاقت]] عبادت علی را دارد؟!»<ref>الکافی، ج۸، ص۱۶۳.</ref>. | ||
آن حضرت در همه [[عبادت‌ها]] و [[نیکی‌ها]] پیشتاز بود<ref>از امام باقر{{ع}} و ابن عباس روایت شده است که مقصود از آیه {{متن قرآن|وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ}} «و برخی با اذن خداوند در کارهای نیک پیشتازند» سوره فاطر، آیه ۳۲ امیرالمؤمنین است. ( | آن حضرت در همه [[عبادت‌ها]] و [[نیکی‌ها]] پیشتاز بود<ref>از امام باقر{{ع}} و ابن عباس روایت شده است که مقصود از آیه {{متن قرآن|وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ}} «و برخی با اذن خداوند در کارهای نیک پیشتازند» سوره فاطر، آیه ۳۲ امیرالمؤمنین است. (ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۱۲۲).</ref> و همواره در میان [[اعمال]] [[خیر]] سخت‌ترین را بر می‌گزید<ref>بحارالانوار، ج۴۱، ص۱۳۷.</ref>. در یک شب هزار رکعت [[نماز]] می‌گزارد<ref>ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۱۲۳. در برخی روایات هم یک شبانه روز آمده است.</ref> و [[نافله شب]] را حتی در «[[لیلة الهریر]]» که سخت‌ترین و بحرانی‌ترین مرحله [[جنگ صفین]] بود، ترک نکرد<ref>ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۱۲۳.</ref>. علی{{ع}} در بُعد عبادت، چون دیگر [[ارزش‌ها]]، همان‌گونه است که خود در [[دعای کمیل]] از خدا خواسته است: «خدایا،... من را از بهترین بهره‌مندان و مقرب‌ترین مردم نزد خود قرار ده!». | ||
[[ابوالدرداء]] می‌گوید: علی{{ع}} را دیدم که در میان مردم بود، ولی ناگاه از مردم کناره گرفت و از دیده‌ها پنهان شد. او خود را در نخلستان پنهان کرد و من وی را گم کردم و [[گمان]] بردم که به [[خانه]] رفته است. در این هنگام از نخلستان ناله حزینی به گوشم خورد که می‌گفت: {{متن حدیث|كَمْ مِنْ مُوبِقَةٍ حَمَلْتَ عَنِّي فَقَابَلْتَهَا بِنِعْمَتِكَ وَ كَمْ مِنْ جَرِيرَةٍ تَكَرَّمْتَ عَنْ كَشْفِهَا بِكَرَمِكَ...}} این نغمه محزون توجه مرا جلب کرد و به دنبال آن به جست‌و‌جو پرداختم تا دریافتم این صدا از علی{{ع}} است. خود را پنهان کردم و به نظاره نشستم. علی{{ع}} در [[دل]] شب [[نماز]] گزارد و سپس به [[دعا]] و [[گریه]] پرداخت. از جمله می‌گفت: {{متن حدیث|أُفَكِّرُ فِي عَفْوِكَ فَتَهُونُ عَلَيَّ خَطِيئَتِي ثُمَّ أَذْكُرُ الْعَظِيمَ مِنْ أَخْذِكَ فَتَعْظُمُ عَلَيَّ بَلِيَّتِي...}}؛ سپس به گریه ادامه داد و چونان ناله کرد تا دیگر [[حس]] و حرکتی از او ندیدم. با خود گفتم: [[خواب]] بر علی{{ع}} ـ به دلیل [[شب زنده‌داری]] ـ [[غلبه]] کرده است، بروم و او را برای [[نماز صبح]] بیدار کنم. همین که نزدیک شدم، ناگاه دیدم چون چوب خشکیده بر [[زمین]] افتاده است. او را جنباندم، حرکت نکرد. بدنش را جمع کردم، جمع نشد. با خود گفتم: {{متن قرآن|إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ}}<ref>«همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: «انّا للّه و انّا الیه راجعون» (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)» سوره بقره، آیه ۱۵۶.</ref>، به [[خدا]] [[سوگند]] [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} مرده است! پس با [[شتاب]] به [[خانه علی]]{{ع}} رفتم تا خبر مرگش را برسانم. ماجرا را با [[فاطمه]]{{س}} در میان گذاشتم. فاطمه{{س}} گفت: «به خدا سوگند این حالی است که از [[خوف]] خدا به علی{{ع}} [[دست]] داده است... | [[ابوالدرداء]] می‌گوید: علی{{ع}} را دیدم که در میان مردم بود، ولی ناگاه از مردم کناره گرفت و از دیده‌ها پنهان شد. او خود را در نخلستان پنهان کرد و من وی را گم کردم و [[گمان]] بردم که به [[خانه]] رفته است. در این هنگام از نخلستان ناله حزینی به گوشم خورد که می‌گفت: {{متن حدیث|كَمْ مِنْ مُوبِقَةٍ حَمَلْتَ عَنِّي فَقَابَلْتَهَا بِنِعْمَتِكَ وَ كَمْ مِنْ جَرِيرَةٍ تَكَرَّمْتَ عَنْ كَشْفِهَا بِكَرَمِكَ...}} این نغمه محزون توجه مرا جلب کرد و به دنبال آن به جست‌و‌جو پرداختم تا دریافتم این صدا از علی{{ع}} است. خود را پنهان کردم و به نظاره نشستم. علی{{ع}} در [[دل]] شب [[نماز]] گزارد و سپس به [[دعا]] و [[گریه]] پرداخت. از جمله می‌گفت: {{متن حدیث|أُفَكِّرُ فِي عَفْوِكَ فَتَهُونُ عَلَيَّ خَطِيئَتِي ثُمَّ أَذْكُرُ الْعَظِيمَ مِنْ أَخْذِكَ فَتَعْظُمُ عَلَيَّ بَلِيَّتِي...}}؛ سپس به گریه ادامه داد و چونان ناله کرد تا دیگر [[حس]] و حرکتی از او ندیدم. با خود گفتم: [[خواب]] بر علی{{ع}} ـ به دلیل [[شب زنده‌داری]] ـ [[غلبه]] کرده است، بروم و او را برای [[نماز صبح]] [[بیدار]] کنم. همین که نزدیک شدم، ناگاه دیدم چون چوب خشکیده بر [[زمین]] افتاده است. او را جنباندم، [[حرکت]] نکرد. بدنش را جمع کردم، جمع نشد. با خود گفتم: {{متن قرآن|إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ}}<ref>«همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: «انّا للّه و انّا الیه راجعون» (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)» سوره بقره، آیه ۱۵۶.</ref>، به [[خدا]] [[سوگند]] [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} مرده است! پس با [[شتاب]] به [[خانه علی]]{{ع}} رفتم تا خبر مرگش را برسانم. ماجرا را با [[فاطمه]]{{س}} در میان گذاشتم. فاطمه{{س}} گفت: «به خدا سوگند این حالی است که از [[خوف]] خدا به علی{{ع}} [[دست]] داده است.»..<ref>ر. ک: بحارالانوار، ج۸۴، ص۱۹۴ به بعد؛ مجموعه ورام، ج۲، ص۱۵۶.</ref>. | ||
[[حضرت علی]]{{ع}} فاتح قله‌های [[عبادت]] است: عبادت [[فکری]]، عبادت | [[حضرت علی]]{{ع}} فاتح قله‌های [[عبادت]] است: عبادت [[فکری]]، عبادت [[بدنی]]، عبادت [[مالی]]، عبادت [[سیاسی]] و... به عنوان مثال، عبادت‌های مالی آن حضرت فراوان و گوناگون است: هزار درخت خرما بار آورد و آن را [[وقف]] کرد<ref>ابن‌شهرآشوب، المناقب، ج۲، ص۱۲۳.</ref>، هزار [[بنده]] از [[مال]] شخصی خویش [[آزاد]] کرد<ref>ابن‌شهرآشوب، المناقب، ج۲، ص۱۲۳.</ref>، چاه‌هایی در راه [[مکه]] و [[کوفه]] حفر کرد، املاکی مانند ابی نیرو، بغیبغه، ارباح، ارینه، رعد و رزینا را وقف [[مؤمنین]] کرد، مساجدی در [[مدینه]]، [[میقات]]، [[کوفه]]، [[بصره]]، [[آبادان]] و... ساخت<ref>ابن‌شهرآشوب، المناقب، ج۲، ص۱۲۳.</ref>. همچنین، بارها [[اموال]] خود را به [[مستمندان]] و تنگدستان [[انفاق]] کرد و آیاتی در همین زمینه در [[شأن]] وی نازل شد<ref>نظیر سوره {{متن قرآن|هَلْ أَتَى}} و آیه {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ}} و.... (ر. ک: بحارالانوار، ج۴۱، ص۳۰-۳۳).</ref>. | ||
اهمیت [[عبودیت]] و [[عبادت]] در نظرگاه علی{{ع}} را می‌توان از این سخن او به خوبی [[شناخت]]؛ آنجا که می‌فرماید: «[[سوگند]] به کسی که [[جان]] فرزند [[ابوطالب]] در دست اوست، هزار ضربت [[شمشیر]] بر من آسان‌تر است از اینکه در بستر در غیر [[طاعت خدا]] بمیرم»<ref>نهج‌البلاغه، خطبه ۱۲۲.</ref>. [[امیرمؤمنان]]{{ع}} چنان در عبادت و | اهمیت [[عبودیت]] و [[عبادت]] در نظرگاه علی{{ع}} را می‌توان از این سخن او به خوبی [[شناخت]]؛ آنجا که می‌فرماید: «[[سوگند]] به کسی که [[جان]] فرزند [[ابوطالب]] در دست اوست، هزار ضربت [[شمشیر]] بر من آسان‌تر است از اینکه در بستر در غیر [[طاعت خدا]] بمیرم»<ref>نهج‌البلاغه، خطبه ۱۲۲.</ref>. [[امیرمؤمنان]]{{ع}} چنان در عبادت و عبودیتحق [[غرق]] بود که خود، موضوع عبادت گشته و یاد و ذکر [[فضائل]] و [[مناقب]] او و حتی نگریستن به او عبادت است. [[پیامبر]] در [[حدیثی]]، که [[شیعه]] و [[سنی]] نقل کرده‌اند، فرموده است: {{متن حدیث|النَّظَرُ إِلَى عَلِيٍّ عِبَادَةٌ}}<ref>بحارالانوار، ج۱، ص۲۰۴؛ شیخ صدوق، الامالی، ص۱۳۸؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۱۷۱؛ قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، ج۲، ص۳۲۸.</ref>؛ «نگریستن به علی عبادت است». آری، علی{{ع}} با آن همه [[ارزش‌ها]] و فضیلت‌های شگفت‌انگیز خود را [[عبد خدا]] می‌داند و با [[سرافرازی]] اعلام می‌کند: «این [[افتخار]] مرا بس که عبد تو باشم»<ref>بحارالانوار، ج۳۸، ص۳۴۰.</ref>.<ref>[[سید محمد علی مدرسی|مدرسی، سید محمد علی]]، [[عبادت و عبودیت (مقاله)| مقاله «عبادت و عبودیت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۴]]، ص۲۷۸.</ref> | ||
== | == عبادت و [[تقوا]] == | ||
[[علی بن ابی طالب]]{{ع}} به [[پرهیزکاری]] و تقوا مشهور بود و همین ویژگی عامل بسیاری از عملکرد و [[رفتار]] آن | [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} به [[پرهیزکاری]] و تقوا مشهور بود و همین ویژگی عامل بسیاری از عملکرد و [[رفتار]] آن حضرت در مورد خود و [[نزدیکان]] و [[مردم]] بود. [[پارسایی]] و تقوای علی از قبیل [[پرستش]] و عبادت [[پارسایان]] دیگر نیست که ناشی از شرایط اوضاع یا [[هوای نفسانی]] باشد، عبادت و پرستشی که از بسیاری پارسایان سراغ داریم، گاهی واکنشی از [[ضعف]] [[روح]] و [[بیم]] و [[نرمی]] بوده و گاهی برای [[فرار]] از روبرو نشدن با [[زندگی]] و زندگان است و یا بسیاری از اوقات هوسی [[میراث]] نهادنی است که با [[هوس]] دیگری تقویت می‌گردد، منشأش تقدسی است که [[مردم]] و [[اجتماع]] از هر راه و رسمی به یادگار مانده، دارند. آن‌گاه ملاحظه خواهی کرد که [[عبادت]]، از نگاه علی، تلاشی پیگیر است که با تمام توان حلقه‌های [[جهان هستی]] را به هم می‌پیوندد تا [[زمین]] و [[آسمان]] را به هم متصل گرداند و مفهومی از مفاهیم [[جهاد]] در راه پیوند زندگان با هرگونه خیر و [[نیکی]] را ارائه دهد، عبادتی است برخاسته از [[روح]] [[سرکشی]] و [[عصیان]] بر ضدّ [[فساد]] و [[تباهی]] که علی می‌خواهد به [[مبارزه]] همه جانبه با آن برخیزد و قیامی است بر ضد [[نفاق]] و روح [[استثمار]] و [[کشتار]] در جهت [[منافع]] گروهی خاص و بر ضد [[فقر]] و [[ذلت]] و [[تنگدستی]] و [[ضعف]] و [[پستی]] که ویژگی بارز عصر آشفته آن حضرت بود. | ||
اگر کسی [[عبادت امام]]{{ع}} را به دقت مورد بررسی قرار دهد به وضوح برایش روشن خواهد شد که وی در عبادت و تقوای خود نیز مانند [[سیاست]] و حکومتش، از شیوه‌ای خاص و روشی جدید برخوردار بود، عبادت علی آن چنان است که گویی [[شاعری]] مجذوب، با دلی [[پاک]] و توجّهی کامل در پیشگاه وجود مطلق می‌ایستد و آن‌گاه که [[زیبایی]] این هستی برایش [[کشف]] و روشن می‌شود، این [[آیت]] [[زیبا]] را سر می‌دهد که در آن قوانینی کامل از [[پارسایی]] | اگر کسی [[عبادت امام]]{{ع}} را به دقت مورد بررسی قرار دهد به وضوح برایش روشن خواهد شد که وی در عبادت و تقوای خود نیز مانند [[سیاست]] و حکومتش، از شیوه‌ای خاص و روشی جدید برخوردار بود، [[عبادت علی]] آن چنان است که گویی [[شاعری]] مجذوب، با دلی [[پاک]] و توجّهی کامل در پیشگاه وجود مطلق می‌ایستد و آن‌گاه که [[زیبایی]] این هستی برایش [[کشف]] و روشن می‌شود، این [[آیت]] [[زیبا]] را سر می‌دهد که در آن قوانینی کامل از [[پارسایی]] [[آزادگان]] و عبادت بزرگان می‌بینیم. {{متن حدیث|إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ}}<ref>نهج البلاغه تحقیق صبحی صالح، ص۵۱۰، حکمت ۲۳۷ چاپ دار الهجره قم.</ref>؛ گروهی [[خدا]] را از سر [[رغبت]] (به [[بهشت]]) [[پرستش]] می‌کنند، این عبادت [[بازرگانان]] است و دسته‌ای او را از روی [[ترس]] می‌پرستند که این عبادت [[بردگان]] است و جمعی خدا را به جهت [[شکر]] و [[سپاس]] [[نعمت‌ها]] و [[شایستگی]] [[عبادت]]، می‌پرستند که عبادت [[آزادگان]] است. عبادت و [[پرستش]] [[امام]]، کاری منفی از قبیل عبادت فردی [[ترسو]] و یا سوداگر نیست، آن‌گونه که بسیاری از [[عبادت‌کنندگان]] چنین‌اند، بلکه عمل مثبت [[انسان]] بزرگی است که به خود و [[جهان هستی]] می‌نگرد و بر پایه خبرگی مردی پرتجربه و [[عقل]] [[انسانی]] [[آگاه]] و [[قلب]] فردی با [[احساسات]] لطیف، [[استوار]] است. | ||
{{متن حدیث|إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ}} <ref>نهج البلاغه تحقیق صبحی صالح، ص۵۱۰، حکمت ۲۳۷ چاپ دار الهجره قم.</ref>؛ گروهی [[خدا]] را از سر رغبت (به [[بهشت]]) [[پرستش]] می‌کنند، این عبادت بازرگانان است و دسته‌ای او را از روی [[ترس]] می‌پرستند که این عبادت بردگان است و جمعی خدا را به جهت [[شکر]] و [[سپاس]] [[نعمت‌ها]] و [[شایستگی]] | |||
بر اساس همین مفهوم عبادت و [[تقوا]] بود که علی{{ع}} [[مردم]] را به مسیر [[خیرخواهی]] [[دعوت]] می‌کرد تا [[انسان‌ها]] همه تقوا و [[پرهیزکاری]] پیشه کنند. به عبارتی دیگر برای دست‌یابی به چیزی بالاتر از [[امید]] سوداگرانه به نعمت‌های [[جهان]] دیگر، مردم را به تقوا و پرهیزکاری فرا می‌خواند بدین امید که از این راه به [[عدالت]] پرداخته و [[حق]] [[مظلوم]] را از [[ظالم]] بستاند و می‌فرمود: {{متن حدیث|عَلَيْكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ بِالْعَدْلِ عَلَى الصَّدِيقِ وَ الْعَدُوِّ}}؛ بر شما باد به تقوا و پرهیزکاری و [[اجرای عدالت]] بر [[دوست]] و [[دشمن]]. | بر اساس همین مفهوم عبادت و [[تقوا]] بود که علی{{ع}} [[مردم]] را به مسیر [[خیرخواهی]] [[دعوت]] می‌کرد تا [[انسان‌ها]] همه تقوا و [[پرهیزکاری]] پیشه کنند. به عبارتی دیگر برای دست‌یابی به چیزی بالاتر از [[امید]] سوداگرانه به نعمت‌های [[جهان]] دیگر، مردم را به تقوا و پرهیزکاری فرا می‌خواند بدین امید که از این راه به [[عدالت]] پرداخته و [[حق]] [[مظلوم]] را از [[ظالم]] بستاند و می‌فرمود: {{متن حدیث|عَلَيْكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ بِالْعَدْلِ عَلَى الصَّدِيقِ وَ الْعَدُوِّ}}؛ بر شما باد به تقوا و پرهیزکاری و [[اجرای عدالت]] بر [[دوست]] و [[دشمن]]. | ||
از دیدگاه امام{{ع}} | از دیدگاه امام{{ع}} [[تقوا]]، آن‌گاه سودمند و نتیجه‌بخش است که تو را وا دارد تا حق را پیش از آن‌که به چشم ببینی، بپذیری و بر آن کس که دشمن داری، [[ستم]] روا نداری. بنابراین [[زندگی]]- با این مفهوم از عبادت- برای دست‌یابی به کالای [[دنیوی]] و [[لذت]] زودگذر [[دنیا]]، ارزشی ندارد<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۲ (کتاب)|پیشوایان هدایت ج۲]]، ص۳۸.</ref>. | ||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
| خط ۴۸: | خط ۴۸: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:امام علی]] | [[رده:فضائل امام علی]] | ||
[[رده:عبادت]] | [[رده:عبادت]] | ||
[[رده:فضایل اخلاقی]] | [[رده:فضایل اخلاقی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۰ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۲۶
مقدمه
حضرت علی(ع) نمونه آرمانی عبادت و عبودیت، و مصداق روشن انسان کامل است. آن حضرت جامع همه کمالات و فضیلت‌ها است و در دریای بی‌پایان شخصیت وی همه گوهرهای ناب یافت می‌شود. عبادت و عبودیتش، که از عرفان ژرف سرچشمه می‌گیرد، از عظمت و قداست ویژه‌ای برخوردار است؛ به گونه‌ای که کسی را یارای نزدیک شدن به آن نیست. در حقیقت، عبودیت و عرفان علی(ع)، مرکز دایره شخصیت وی و دیگر ارزش‌های بی‌شمار اوست. برجسته‌ترین حالات امام، زمانی پدیدار می‌گردند که به عبادت و مناجات با خدا می‌ایستد و ژرف‌ترین سخنانش هنگامی به گوش می‌رسند که از توحید و عبودیت سخن می‌گوید. البته ما بندگی و عبادت امیرمؤمنان(ع) را تنها در آیینه اندیشه خود نظاره می‌کنیم و از دریای بیکران معنوی او، با پیمانه محدود خویش بهره می‌گیریم؛ وگرنه عمق فضایل و ارزش‌های آن حضرت را تنها کسانی در می‌یابند که با او هم‌افق هستند. اینک با اعتراف به قصور و تقصیر خود در پیشگاه قدسی امیرمؤمنان(ع)، شمه‌ای از عبودیت و عبادت آن حضرت را بیان می‌کنیم.
عبودیت علی(ع)
حضرت علی(ع) پیش از هر چیز «عبد» خداست. احساس عبودیت و بندگی، سراسر وجودش را فرا گرفته و تا عمیق‌ترین لایه‌های روحی‌اش نفوذ کرده و در نتیجه، از او عبد خالص و مطلق ساخته است. وی در تمام حالات و صحنه‌های فردی و اجتماعی زندگی، چون جنگ، صلح، فقر، غنا، حکومت، قضاوت، تعلیم، تربیت، کار، ازدواج، خوردن، خوابیدن]، سکوت و تکلم بنده خداست و یک لحظه از عبودیت حق خارج نیست. این حالت، در اوج قدرت و پیروزی، یا در نهایت مظلومیت و تنهایی در آن حضرت جلوه‌گر است و چرا چنین نباشد، در حالی که او از شهودی پیوسته و دائم برخوردار است. در نهج‌البلاغه در وصف اولیای ویژه خدا می‌گوید: «علم، با بصیرت راستین بر قلب آنان هجوم آورده و... در دنیا با بدن‌هایی که روحشان به جایگاه رفیع آویخته است، زندگی می‌کنند»[۱]. امام قلب خود را ـ به تعبیر خود ـ به خدا بخشیده و از خود فانی گشته است. افتخار او عبد بودن است[۲] و همه ارزش‌ها را از این گذر به دست آورده است. زمزمه‌های پرشور و ژرف عبودیت او از دعاها و مناجات‌های پرسوزش که گنجینه‌های گرانبهای توحید و عرفانند، نمایان است: "مولای من، مولای من، تو سروری و من بنده، آیا بنده را جز مولا رحم می‌کند؟ مولای من، مولای من، تو مالکی و من مملوک، و آیا مملوک را جز مالک رحم می‌کند؟... مولای من، مولای من، تو توانگری و من فقیر و آیا فقیر را جز توانگر رحم می‌کند؟... مولای من، مولای من، تو زنده‌ای و من مرده، و آیا مرده را جز زنده رحم می‌کند؟ مولای من، مولای من، تو پایداری و من فانی، و آیا فانی را جز پایدار رحم می‌کند...؟"[۳].
در دعای کمیل می‌گوید: "ای خدای من و مولای من و آقای من و مالک بندگی من، ای کسی که اختیار من به دست تو است، ای کسی که از فقر و ناداری من آگاهی، ای پروردگار من،... از تو می‌خواهم به حق خودت و پاکی‌ات و برترین صفات و نام‌هایت، که شب و روز من را با یاد خود آباد کنی و به خدمتت پیوسته داری"[۴].
این جمله‌ها و عبارت‌ها که بسی فراوانند و علی(ع)، بیشتر در نیمه‌های شب و تنهایی، از ژرفای جان بر زبان جاری می‌کرده است، نشان دهنده زیباترین و باشکوه‌ترین روح عبودیتند؛ عبودیتی که پیوسته و همواره و به تعبیر آن حضرت «سرمد» است[۵].[۶]
عبادت علی(ع)
امیر مؤمنان(ع) از نظر کمّی، عابدترین[۷] و از نظر کیفی بهترین عبادت کنندگان است. در زیارت آن حضرت می‌خوانیم: «تو بهترین مردم در عبادتی»[۸]. عبادت آن حضرت چنان بود که از توان اولیای بزرگ خدا خارج است، چه رسد به دیگران. امام زین‌العابدین(ع)، که خود زینت عبادت‌کنندگان و عابدترین مردم زمان خود بود، درباره عبادت جدش با شگفتی می‌فرماید: «چه کسی طاقت عبادت علی را دارد؟!»[۹].
آن حضرت در همه عبادت‌ها و نیکی‌ها پیشتاز بود[۱۰] و همواره در میان اعمال خیر سخت‌ترین را بر می‌گزید[۱۱]. در یک شب هزار رکعت نماز می‌گزارد[۱۲] و نافله شب را حتی در «لیلة الهریر» که سخت‌ترین و بحرانی‌ترین مرحله جنگ صفین بود، ترک نکرد[۱۳]. علی(ع) در بُعد عبادت، چون دیگر ارزش‌ها، همان‌گونه است که خود در دعای کمیل از خدا خواسته است: «خدایا،... من را از بهترین بهره‌مندان و مقرب‌ترین مردم نزد خود قرار ده!».
ابوالدرداء می‌گوید: علی(ع) را دیدم که در میان مردم بود، ولی ناگاه از مردم کناره گرفت و از دیده‌ها پنهان شد. او خود را در نخلستان پنهان کرد و من وی را گم کردم و گمان بردم که به خانه رفته است. در این هنگام از نخلستان ناله حزینی به گوشم خورد که می‌گفت: «كَمْ مِنْ مُوبِقَةٍ حَمَلْتَ عَنِّي فَقَابَلْتَهَا بِنِعْمَتِكَ وَ كَمْ مِنْ جَرِيرَةٍ تَكَرَّمْتَ عَنْ كَشْفِهَا بِكَرَمِكَ...» این نغمه محزون توجه مرا جلب کرد و به دنبال آن به جست‌و‌جو پرداختم تا دریافتم این صدا از علی(ع) است. خود را پنهان کردم و به نظاره نشستم. علی(ع) در دل شب نماز گزارد و سپس به دعا و گریه پرداخت. از جمله می‌گفت: «أُفَكِّرُ فِي عَفْوِكَ فَتَهُونُ عَلَيَّ خَطِيئَتِي ثُمَّ أَذْكُرُ الْعَظِيمَ مِنْ أَخْذِكَ فَتَعْظُمُ عَلَيَّ بَلِيَّتِي...»؛ سپس به گریه ادامه داد و چونان ناله کرد تا دیگر حس و حرکتی از او ندیدم. با خود گفتم: خواب بر علی(ع) ـ به دلیل شب زنده‌داری ـ غلبه کرده است، بروم و او را برای نماز صبح بیدار کنم. همین که نزدیک شدم، ناگاه دیدم چون چوب خشکیده بر زمین افتاده است. او را جنباندم، حرکت نکرد. بدنش را جمع کردم، جمع نشد. با خود گفتم: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾[۱۴]، به خدا سوگند علی بن ابی طالب(ع) مرده است! پس با شتاب به خانه علی(ع) رفتم تا خبر مرگش را برسانم. ماجرا را با فاطمه(س) در میان گذاشتم. فاطمه(س) گفت: «به خدا سوگند این حالی است که از خوف خدا به علی(ع) دست داده است.»..[۱۵].
حضرت علی(ع) فاتح قله‌های عبادت است: عبادت فکری، عبادت بدنی، عبادت مالی، عبادت سیاسی و... به عنوان مثال، عبادت‌های مالی آن حضرت فراوان و گوناگون است: هزار درخت خرما بار آورد و آن را وقف کرد[۱۶]، هزار بنده از مال شخصی خویش آزاد کرد[۱۷]، چاه‌هایی در راه مکه و کوفه حفر کرد، املاکی مانند ابی نیرو، بغیبغه، ارباح، ارینه، رعد و رزینا را وقف مؤمنین کرد، مساجدی در مدینه، میقات، کوفه، بصره، آبادان و... ساخت[۱۸]. همچنین، بارها اموال خود را به مستمندان و تنگدستان انفاق کرد و آیاتی در همین زمینه در شأن وی نازل شد[۱۹].
اهمیت عبودیت و عبادت در نظرگاه علی(ع) را می‌توان از این سخن او به خوبی شناخت؛ آنجا که می‌فرماید: «سوگند به کسی که جان فرزند ابوطالب در دست اوست، هزار ضربت شمشیر بر من آسان‌تر است از اینکه در بستر در غیر طاعت خدا بمیرم»[۲۰]. امیرمؤمنان(ع) چنان در عبادت و عبودیتحق غرق بود که خود، موضوع عبادت گشته و یاد و ذکر فضائل و مناقب او و حتی نگریستن به او عبادت است. پیامبر در حدیثی، که شیعه و سنی نقل کرده‌اند، فرموده است: «النَّظَرُ إِلَى عَلِيٍّ عِبَادَةٌ»[۲۱]؛ «نگریستن به علی عبادت است». آری، علی(ع) با آن همه ارزش‌ها و فضیلت‌های شگفت‌انگیز خود را عبد خدا می‌داند و با سرافرازی اعلام می‌کند: «این افتخار مرا بس که عبد تو باشم»[۲۲].[۲۳]
عبادت و تقوا
علی بن ابی طالب(ع) به پرهیزکاری و تقوا مشهور بود و همین ویژگی عامل بسیاری از عملکرد و رفتار آن حضرت در مورد خود و نزدیکان و مردم بود. پارسایی و تقوای علی از قبیل پرستش و عبادت پارسایان دیگر نیست که ناشی از شرایط اوضاع یا هوای نفسانی باشد، عبادت و پرستشی که از بسیاری پارسایان سراغ داریم، گاهی واکنشی از ضعف روح و بیم و نرمی بوده و گاهی برای فرار از روبرو نشدن با زندگی و زندگان است و یا بسیاری از اوقات هوسی میراث نهادنی است که با هوس دیگری تقویت می‌گردد، منشأش تقدسی است که مردم و اجتماع از هر راه و رسمی به یادگار مانده، دارند. آن‌گاه ملاحظه خواهی کرد که عبادت، از نگاه علی، تلاشی پیگیر است که با تمام توان حلقه‌های جهان هستی را به هم می‌پیوندد تا زمین و آسمان را به هم متصل گرداند و مفهومی از مفاهیم جهاد در راه پیوند زندگان با هرگونه خیر و نیکی را ارائه دهد، عبادتی است برخاسته از روح سرکشی و عصیان بر ضدّ فساد و تباهی که علی می‌خواهد به مبارزه همه جانبه با آن برخیزد و قیامی است بر ضد نفاق و روح استثمار و کشتار در جهت منافع گروهی خاص و بر ضد فقر و ذلت و تنگدستی و ضعف و پستی که ویژگی بارز عصر آشفته آن حضرت بود.
اگر کسی عبادت امام(ع) را به دقت مورد بررسی قرار دهد به وضوح برایش روشن خواهد شد که وی در عبادت و تقوای خود نیز مانند سیاست و حکومتش، از شیوه‌ای خاص و روشی جدید برخوردار بود، عبادت علی آن چنان است که گویی شاعری مجذوب، با دلی پاک و توجّهی کامل در پیشگاه وجود مطلق می‌ایستد و آن‌گاه که زیبایی این هستی برایش کشف و روشن می‌شود، این آیت زیبا را سر می‌دهد که در آن قوانینی کامل از پارسایی آزادگان و عبادت بزرگان می‌بینیم. «إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ»[۲۴]؛ گروهی خدا را از سر رغبت (به بهشت) پرستش می‌کنند، این عبادت بازرگانان است و دسته‌ای او را از روی ترس می‌پرستند که این عبادت بردگان است و جمعی خدا را به جهت شکر و سپاس نعمت‌ها و شایستگی عبادت، می‌پرستند که عبادت آزادگان است. عبادت و پرستش امام، کاری منفی از قبیل عبادت فردی ترسو و یا سوداگر نیست، آن‌گونه که بسیاری از عبادت‌کنندگان چنین‌اند، بلکه عمل مثبت انسان بزرگی است که به خود و جهان هستی می‌نگرد و بر پایه خبرگی مردی پرتجربه و عقل انسانی آگاه و قلب فردی با احساسات لطیف، استوار است.
بر اساس همین مفهوم عبادت و تقوا بود که علی(ع) مردم را به مسیر خیرخواهی دعوت می‌کرد تا انسان‌ها همه تقوا و پرهیزکاری پیشه کنند. به عبارتی دیگر برای دست‌یابی به چیزی بالاتر از امید سوداگرانه به نعمت‌های جهان دیگر، مردم را به تقوا و پرهیزکاری فرا می‌خواند بدین امید که از این راه به عدالت پرداخته و حق مظلوم را از ظالم بستاند و می‌فرمود: «عَلَيْكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ بِالْعَدْلِ عَلَى الصَّدِيقِ وَ الْعَدُوِّ»؛ بر شما باد به تقوا و پرهیزکاری و اجرای عدالت بر دوست و دشمن.
از دیدگاه امام(ع) تقوا، آن‌گاه سودمند و نتیجه‌بخش است که تو را وا دارد تا حق را پیش از آن‌که به چشم ببینی، بپذیری و بر آن کس که دشمن داری، ستم روا نداری. بنابراین زندگی- با این مفهوم از عبادت- برای دست‌یابی به کالای دنیوی و لذت زودگذر دنیا، ارزشی ندارد[۲۵].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۴۹۷.
- ↑ بحارالانوار، ج۳۸، ص۳۴۰.
- ↑ بخشی از مناجات امام علی(ع) در مسجد کوفه. (بحارالانوار، ج۹۱، ص۱۱۰).
- ↑ بخشی از دعای کمیل. (سید ابن طاووس، اقبال الاعمال، ص۷۰۹).
- ↑ «وَ حَالِي فِي خِدْمَتِكَ سَرْمَداً»؛ (دعای کمیل).
- ↑ مدرسی، سید محمد علی، مقاله «عبادت و عبودیت»، دانشنامه امام علی ج۴، ص۲۷۶.
- ↑ علامه حلی در نهج الحق (ص ۲۴۷) می‌گوید: «هیچ اختلافی در این نیست که علی(ع) عابدترین مردم بوده است». شیخ صدوق، الامالی، ص۷۵.
- ↑ «... وَ أَنْتَ أَحْسَنُ الْخَلْقِ عِبَادَةً»؛ بحارالانوار، ج۹۷، ص۳۶۷.
- ↑ الکافی، ج۸، ص۱۶۳.
- ↑ از امام باقر(ع) و ابن عباس روایت شده است که مقصود از آیه ﴿وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ﴾ «و برخی با اذن خداوند در کارهای نیک پیشتازند» سوره فاطر، آیه ۳۲ امیرالمؤمنین است. (ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۱۲۲).
- ↑ بحارالانوار، ج۴۱، ص۱۳۷.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۱۲۳. در برخی روایات هم یک شبانه روز آمده است.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۱۲۳.
- ↑ «همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: «انّا للّه و انّا الیه راجعون» (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
- ↑ ر. ک: بحارالانوار، ج۸۴، ص۱۹۴ به بعد؛ مجموعه ورام، ج۲، ص۱۵۶.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، المناقب، ج۲، ص۱۲۳.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، المناقب، ج۲، ص۱۲۳.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، المناقب، ج۲، ص۱۲۳.
- ↑ نظیر سوره ﴿هَلْ أَتَى﴾ و آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ﴾ و.... (ر. ک: بحارالانوار، ج۴۱، ص۳۰-۳۳).
- ↑ نهج‌البلاغه، خطبه ۱۲۲.
- ↑ بحارالانوار، ج۱، ص۲۰۴؛ شیخ صدوق، الامالی، ص۱۳۸؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۱۷۱؛ قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، ج۲، ص۳۲۸.
- ↑ بحارالانوار، ج۳۸، ص۳۴۰.
- ↑ مدرسی، سید محمد علی، مقاله «عبادت و عبودیت»، دانشنامه امام علی ج۴، ص۲۷۸.
- ↑ نهج البلاغه تحقیق صبحی صالح، ص۵۱۰، حکمت ۲۳۷ چاپ دار الهجره قم.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۲، ص۳۸.