|
|
| (۱۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۲: |
خط ۲: |
|
| |
|
| == مقدمه == | | == مقدمه == |
| [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} در دوره‌ای زمام [[حکومت ظاهری]] را بر دست گرفتند که [[انحرافات]] و [[مفاسد]] به وجود آمده در [[حکومت]] و [[زمامداران]] و [[کارگزاران حکومتی]]، به اوج رسیده بود. ایشان می‌دانستند که هر چقدر هم در [[اجرای عدالت]] موفق باشند و [[موازین]] [[حق]] و [[عدل]] را در [[جامعه]] برقرار سازند، افرادی بنا بر [[عادات]] قبلی و یا بر حسب [[اختیار]] و دارا بودن نیروی زیادهخواهی [[انسانی]]، دچار [[انحراف]] و [[فساد]] خواهند شد. [[رهبری]] که نتواند تصمیم [[درستی]] در [[مبارزه]] با مفاسد، خصوصاً [[مفاسد اقتصادی]]، اتخاذ نماید، در اجرای عدالت نیز دچار مشکل خواهد شد. و از آنجا که تأثیر [[اقتصاد]] در [[زندگی]] و [[معیشت]] [[مردم]] ملموس و قابل [[درک]] مستقیم است، رهبری در جامعه موفق خواهد بود که این مسأله را به درستی و با [[علم]] به [[مشکلات]] و معضلات آن [[مدیریت]] نماید. در این مهم، چه دستور و سیره‌ای بهتر و دقیق‌تر از [[سیره امام]] [[معصوم]] و [[عادل]] می‌تواند به اجرای صحیح آن کمک نماید؟ مادام که [[جامعه اسلامی]] به مدیریت [[امامان معصوم]] [[تمسک]] نماید، مشکلات آن قابل حل و راهحلهای آن در دسترس و مورد [[اطمینان]] خواهد بود.<ref>[[فاطمه ترابی|ترابی، فاطمه]]، [[ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی (مقاله)|مقاله «ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی»]].</ref> | | [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} در دوره‌ای زمام حکومت ظاهری را بر دست گرفتند که [[انحرافات]] و [[مفاسد]] به وجود آمده در [[حکومت]] و [[زمامداران]] و [[کارگزاران حکومتی]]، به اوج رسیده بود. ایشان می‌دانستند که هر چقدر هم در اجرای عدالت موفق باشند و [[موازین]] [[حق]] و [[عدل]] را در [[جامعه]] برقرار سازند، افرادی بنا بر عادات قبلی و یا بر حسب [[اختیار]] و دارا بودن نیروی زیادهخواهی [[انسانی]]، دچار [[انحراف]] و [[فساد]] خواهند شد. [[رهبری]] که نتواند تصمیم [[درستی]] در [[مبارزه]] با مفاسد، خصوصاً [[مفاسد اقتصادی]]، اتخاذ نماید، در اجرای عدالت نیز دچار مشکل خواهد شد. و از آنجا که تأثیر [[اقتصاد]] در [[زندگی]] و [[معیشت]] [[مردم]] ملموس و قابل [[درک]] مستقیم است، رهبری در جامعه موفق خواهد بود که این مسأله را به درستی و با [[علم]] به [[مشکلات]] و معضلات آن [[مدیریت]] نماید. در این مهم، چه دستور و سیره‌ای بهتر و دقیق‌تر از [[سیره امام]] [[معصوم]] و [[عادل]] می‌تواند به اجرای صحیح آن کمک نماید؟ مادام که [[جامعه اسلامی]] به مدیریت [[امامان معصوم]] تمسک نماید، مشکلات آن قابل حل و راهحلهای آن در دسترس و مورد [[اطمینان]] خواهد بود<ref>[[فاطمه ترابی|ترابی، فاطمه]]، [[ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی (مقاله)|مقاله «ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی»]].</ref>. |
|
| |
|
| ==اصل مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی== | | == اقدامات امام علی{{ع}} در اصلاحات اقتصادی== |
| {{اصلی|مبارزه با فساد اقتصادی}} | | {{اصلی|اصلاح اقتصادی در معارف و سیره علوی}} |
| [[قرآن کریم]] در [[دستورات]] [[هدایتی]] خود، همواره مردم را از [[تجاوز به حقوق]] مادی و [[معنوی]] [[نهی]] کرده و راهکارهایی برای داشتن جامعه‌ای سالم و [[امن]] به مخاطبان ارائه داده است. در بعد مسائل اقتصادی نیز [[خداوند متعال]] همواره [[انسان]] را به رعایت عدل [[تشویق]] کرده و از [[ظلم]] و [[تعدی]] به [[اموال]] مردم نهی نموده است. یکی از آیاتی که به صراحت با مفاسد اقتصادی مبارزه می‌کند [[آیه]] ۱۸۸ [[سوره مبارکه]] البقره است. در این [[آیه]] چنین آمده: {{متن قرآن|وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ}}<ref>«و دارایی‌های همدیگر را میان خود به نادرستی مخورید و آنها را (با رشوه) به سوی داوران سرازیر نکنید تا بخشی از دارایی‌های مردم را آگاهانه به حرام بخورید» سوره بقره، آیه ۱۸۸.</ref>. | | تحولاتی که قبل از دوره [[حکومت امیرمؤمنان]]{{ع}} شکل گرفته بود، جامعه را دچار ناهنجاریها و بحرانهای بسیاری نموده بود. در رأس این ناهنجاریها، [[مفاسد اقتصادی]] وجود داشت. و مردمانی که علیه سیاست‌های دوره [[عثمان]] [[قیام]] کردند، از جمله [[دلایل]] قیام خود را نابسامانی اقتصادی، بی‌توجهی به [[معیشت]] [[مردم]] و [[چپاول]] [[اموال عمومی]] ذکر کرده‌اند<ref>ابن الطقطقی، محمد بن علی بن طباطبا، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، ص۱۰۲.</ref>. |
|
| |
|
| در تبیین این آیه لازم است برخی از واژگان آن توضیح داده شود؛ منظور از «اکل [[اموال]] [[مردم]]»: گرفتن آن و یا مطلق [[تصرف]] در آن است، که به‌طور مجاز «خوردن [[مال]] مردم» نامیده می‌شود، مصحح این اطلاق مجازی، آن است که خوردن نزدیک‌ترین و قدیمیترین عمل طبیعی است که [[انسان]] محتاج به انجام آن است، برای اینکه [[آدمی]] از آغازین [[روز]] پیدایش‌اش اولین حاجتی که [[احساس]] می‌کند، و اولین عملی که بدان مشغول می‌شود تغذی است، سپس رفته رفته به [[حوائج]] دیگر طبیعی خود از قبیل: [[لباس]]، [[مسکن]] و [[ازدواج]] پی می‌برد، پس اولین تصرفی که از خود در مال احساس می‌کند همان خوردن است، و به همین جهت هر قسم تصرف و گرفتن و مخصوصاً در مورد اموال را خوردن مال مینامند، و این اختصاص به لغت [[عرب]] ندارد، [[زبان فارسی]] و سایر لغات نیز این اصطلاح را دارند. بنابر همین مطلبی که عرض شد، کلمه اموال به معنای هر چیزی است که مورد [[رغبت]] [[انسان‌ها]] قرار بگیرد، و بخواهند که مالک آن شوند، و گویا این کلمه از مصدر میل گرفته شده، چون مال چیزی است که [[دل]] آدمی به سوی آن متمایل است. | | چنین فضایی، امام علی{{ع}} را در معرض اتخاذ روشی به منظور مهار این ناهنجاریها قرار داد و از آنجایی که به هم ریختگی اوضاع [[اقتصادی]] کشور و دستدرازیهای گسترده به [[اموال]] مردم، پایههای محبوبیت [[حکومت دینی]] را در جامعه، [[سست]] کرده بود، [[انتخاب]] تدبیری درست در [[تغییر]] و تبدیل [[تفکر]] جامعه نسبت به [[دین]]، کاری بس مشکل می‌نمود و شاید تغییر اوضاع و احوال اقتصادی جامعه در آن وضعیت، از دشوارترین مواضع [[مدیریتی]] [[امیرمؤمنان]]{{ع}} بود. در مقابل جرائم بسیاری که در مرزهای گسترده [[اسلامی]] در آن [[زمان]]، رخ داده بود، [[امام]]{{ع}} سعی کرد مهمترین و تأثیرگذارترین آنها را مهار کند. اولین قدمی که امیرمؤمنان{{ع}} در برقراری [[ثبات]] اقتصادی جامعه برداشت، ساماندهی امور مربوط به [[بیت المال]] و رسیدگی به وضع معیشت مردم بود. امام در اجرای این کار و در راستای تحقق [[عدالت اجتماعی]] و اقتصادی، [[مساوات]] در تقسم بیت المال را، در مورد همه مردم، اعم از [[مهاجر]] و [[انصار]]، [[عرب]] و [[عجم]] و... برقرار نمود: «و هر کس که [[دعوت]] [[خدا]] و [[پیامبر]] را پذیرفت و به [[دین]] ما درآمد و رو به [[قبله]] ما ایستاد، مستحق [[حقوق]] و حدود [[اسلام]] است؛ شما [[بندگان]] خدایید و [[مال]]، مال خدا است، و میان شما برابر بخش خواهد شد و هیچ کس را در آن بر دیگری [[برتری]] نیست»<ref>{{متن حدیث|وَ أَيُّمَا رَجُلٍ اسْتَجَابَ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ فَصَدَّقَ مِلَّتَنَا وَ دَخَلَ فِي دِينِنَا وَ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا فَقَدِ اسْتَوْجَبَ حُقُوقَ الْإِسْلَامِ وَ حُدُودَهُ فَأَنْتُمْ عِبَادُ اللَّهِ وَ الْمَالُ مَالُ اللَّهِ يُقْسَمُ بَيْنَكُمْ بِالسَّوِيَّةِ لَا فَضْلَ فِيهِ لِأَحَدٍ عَلَى أَحَدٍ}}، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۷، ص۳۷؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۲، ص۱۷.</ref>. |
|
| |
|
| ذکر این نکته نیز لازم است که [[بشر]] از اولین روزی که در روی پهنای [[زمین]] [[زندگی]] و سکونت کرده تا آنجا که [[تاریخ]] نشان می‌دهد فی الجمله اصل [[مالکیت]] را به رسمیت شناخته است و این اصل در [[قرآن کریم]] در بیش از صد مورد به لفظ [[ملک]] و مال و یا لام ملک و یا [[جانشینی]] افرادی در [[تصرف]] [[اموال]] افرادی دیگر تعبیر شده و نیز در مواردی از [[قرآن کریم]] با معتبر شمردن لوازم [[مالکیت شخصی]]، این نوع [[مالکیت]] را [[امضا]]، فرموده، مثلاً یکی از لوازم مالکیت [[صحت]] [[خرید و فروش]] است، که [[اسلام]] فرموده: {{متن قرآن|أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ}}<ref>«خداوند خرید و فروش را حلال کرده است» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref> یعنی: [[خداوند]] خرید و فروش را [[حلال]] کرده است. یکی دیگر، [[معاملات]] دیگری است که با تراضی طرفین صورت بگیرد که در این باره فرموده: {{متن قرآن|لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ}}<ref>«دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد» سوره نساء، آیه ۲۹.</ref> و نیز فرموده: {{متن قرآن|تِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا}}<ref>«و تجارتی که از کساد آن بیم دارید» سوره توبه، آیه ۲۴.</ref> و آیاتی دیگر به ضمیمه [[روایات]] متواتره‌ای که این لوازم را معتبر میشمارد، و [[آیات]] نامبرده را [[تأیید]] می‌کند.
| | بدین‌سان، [[امام]] توانست با این کار، زیرساختهای [[جامعه]] را ترمیم نماید. زیرساختهایی که [[سستی]] در آن، باعث به وجود آمدن بسیاری [[مفاسد]] در جامعه می‌گردد. [[امیرمؤمنان]]{{ع}} برای حل مشکل جرایم و [[مفاسد اقتصادی]]، از دو شیوه مؤثر استفاده کرد. سیره مدیریتی ایشان در سامان بخشی [[اقتصاد]] به هم ریخته آن عصر، از سویی پیشگیرانه و از طرف دیگر، سرکوبگرانه بود. |
| | |
| در [[آیه]] مورد نظر، کلمه {{متن قرآن|تُدْلُوا}} مضارع از باب [[افعال]] «ادلاء» است و ادلاء به معنای آویزان کردن دلو در [[چاه]] برای بیرون کشیدن آب است و این کلمه را به عنوان کنایه در دادن [[رشوه]] به [[حکام]] تا بر طبق میل [[آدمی]] [[رأی]] دهند، استعمال می‌کنند و این کنایه‌ای است لطیف که می‌فهماند مثل رشوه دهنده که می‌خواهد [[حکم]] [[حاکم]] را به [[سود]] خود جلب کند با [[مادیات]] [[عقل]] و و جدان او را بدزدد، مثل کسی است که با دلو خود آب را از چاه بیرون میکشد.
| |
| | |
| بدین ترتیب مجموع آیه، [[کلام]] واحدی می‌شود، که یک غرض را افاده می‌کند، و آن [[نهی]] از مصالحه‌ای است که راشی و مرتشی بر سر خوردن [[مال]] [[مردم]] می‌کنند و مال مردم را بین خود تقسیم نموده حاکم یک مقدار از آن را که راشی به سویش ادلاء می‌کند، بگیرد و خود راشی هم یک مقدار دیگر را، با اینکه می‌دانند این مال [[باطل]] است، و حقی در آن ندارند<ref>ر.ک: طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۵۱ و۵۲.</ref>.
| |
| | |
| در [[سیره امیرمؤمنان]]{{ع}} بازتاب اصول [[قرآنی]]، کاملاً مشهود و محسوس است. آن چه از [[سیره]] ایشان از کتابهای [[تاریخ]] و [[منابع اسلامی]] بر می‌آید، نشان می‌دهد ایشان در [[پایبندی به اصول]] قرآنی همواره [[استقامت]] داشتند و این اصول را به شکل کامل و عادلانه در [[جامعه]] [[اجرا]] می‌کردند.<ref>[[فاطمه ترابی|ترابی، فاطمه]]، [[ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی (مقاله)|مقاله «ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی»]].</ref>
| |
| | |
| == اقدامات [[امام علی]]{{ع}} در [[اصلاح اقتصادی]]==
| |
| تحولاتی که قبل از دوره [[حکومت امیرمؤمنان]]{{ع}} شکل گرفته بود، جامعه را دچار ناهنجاریها و بحرانهای بسیاری نموده بود. در رأس این ناهنجاریها، [[مفاسد اقتصادی]] وجود داشت. و مردمانی که علیه سیاست‌های دوره [[عثمان]] [[قیام]] کردند، از جمله [[دلایل]] قیام خود را [[نابسامانی اقتصادی]]، بی‌توجهی به [[معیشت]] [[مردم]] و [[چپاول]] [[اموال عمومی]] ذکر کرده‌اند<ref>ابن الطقطقی، محمد بن علی بن طباطبا، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، ص۱۰۲.</ref>.
| |
| | |
| چنین فضایی، امام علی{{ع}} را در معرض اتخاذ روشی به منظور مهار این ناهنجاریها قرار داد. و از آنجایی که به هم ریختگی اوضاع [[اقتصادی]] کشور و دستدرازیهای گسترده به [[اموال]] مردم، پایههای [[محبوبیت]] [[حکومت دینی]] را در جامعه، [[سست]] کرده بود، [[انتخاب]] تدبیری درست در [[تغییر]] و تبدیل [[تفکر]] جامعه نسبت به [[دین]]، کاری بس مشکل می‌نمود و شاید تغییر اوضاع و احوال اقتصادی جامعه در آن وضعیت، از دشوارترین مواضع [[مدیریتی]] [[امیرمؤمنان]]{{ع}} بود. در مقابل [[جرائم]] بسیاری که در مرزهای گسترده [[اسلامی]] در آن [[زمان]]، رخ داده بود، [[امام]]{{ع}} سعی کرد مهمترین و تأثیرگذارترین آنها را مهار کند. اولین قدمی که امیرمؤمنان{{ع}} در برقراری [[ثبات]] اقتصادی جامعه برداشت، ساماندهی امور مربوط به [[بیت المال]] و رسیدگی به وضع معیشت مردم بود. امام در اجرای این کار و در راستای تحقق [[عدالت اجتماعی]] و اقتصادی، [[مساوات]] در تقسم بیت المال را، در مورد همه مردم، اعم از [[مهاجر]] و [[انصار]]، [[عرب]] و [[عجم]] و... برقرار نمود: {{متن حدیث|وَ أَيُّمَا رَجُلٍ اسْتَجَابَ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ فَصَدَّقَ مِلَّتَنَا وَ دَخَلَ فِي دِينِنَا وَ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا فَقَدِ اسْتَوْجَبَ حُقُوقَ الْإِسْلَامِ وَ حُدُودَهُ فَأَنْتُمْ عِبَادُ اللَّهِ وَ الْمَالُ مَالُ اللَّهِ يُقْسَمُ بَيْنَكُمْ بِالسَّوِيَّةِ لَا فَضْلَ فِيهِ لِأَحَدٍ عَلَى أَحَدٍ}}<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۷، ص۳۷؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۲، ص۱۷.</ref>؛
| |
| | |
| یعنی: و هر کس که [[دعوت]] [[خدا]] و [[پیامبر]] را پذیرفت و به [[دین]] ما درآمد و رو به [[قبله]] ما ایستاد، مستحق [[حقوق]] و حدود [[اسلام]] است؛ شما [[بندگان]] خدایید و [[مال]]، مال خدا است، و میان شما برابر بخش خواهد شد و هیچ کس را در آن بر دیگری [[برتری]] نیست.
| |
| بدین‌سان، [[امام]] توانست با این کار، زیرساختهای [[جامعه]] را ترمیم نماید. زیرساختهایی که [[سستی]] در آن، باعث به وجود آمدن بسیاری [[مفاسد]] در جامعه می‌گردد. [[امیرمؤمنان]]{{ع}} برای حل مشکل جرایم و [[مفاسد اقتصادی]]، از دو شیوه مؤثر استفاده کرد. [[سیره مدیریتی]] ایشان در سامان بخشی [[اقتصاد]] به هم ریخته آن عصر، از سویی پیشگیرانه و از طرف دیگر، سرکوبگرانه بود. | |
|
| |
|
| ==اقدامات پیشگیرانه== | | ==اقدامات پیشگیرانه== |
| [[فساد اقتصادی]] از جمله جرائمی است که معمولاً مخفیانه و به طور پنهانی رخ می‌دهد. بنابراین یک [[مدیر]] [[توانمند]]، باید با روشهای گوناگون، بتواند جلوی این مسأله خطرآفرین را بگیرد. | | [[فساد اقتصادی]] از جمله جرائمی است که معمولاً مخفیانه و به طور پنهانی رخ می‌دهد. بنابراین یک [[مدیر]] [[توانمند]]، باید با روشهای گوناگون، بتواند جلوی این مسأله خطرآفرین را بگیرد. |
|
| |
|
| راه‌هایی که امیرمؤمنان{{ع}} را موفق کرد تا [[حکومتی]] نمونه را در [[تاریخ]] ثبت کند، بینظیر و شگفتانگیز است. امام{{ع}} با شفاف‌سازی در [[شیوه زندگی]] خود، [[نظارت]] همه جانبه بر [[مسئولان حکومتی]]، [[انتخاب]] افراد شایسته برای [[مناصب]] دولتی و در نظر گرفتن حقوق کافی برای آنان، توانست راه‌های [[خیانت]] و [[فساد مالی]] را در جامعه، به طور چشمگیری، مسدود نماید. | | راه‌هایی که امیرمؤمنان{{ع}} را موفق کرد تا [[حکومتی]] نمونه را در [[تاریخ]] ثبت کند، بینظیر و شگفتانگیز است. امام{{ع}} با شفاف‌سازی در [[شیوه زندگی]] خود، [[نظارت]] همه جانبه بر [[مسئولان حکومتی]]، [[انتخاب]] افراد شایسته برای مناصب دولتی و در نظر گرفتن حقوق کافی برای آنان، توانست راه‌های [[خیانت]] و [[فساد مالی]] را در جامعه، به طور چشمگیری، مسدود نماید. از راه‌های مختلفی که [[امام علی]]{{ع}} در پیشگیری از وقوع جرائم [[اقتصادی]] پیش گرفت، می‌‌توان به موارد زیر اشاره نمود: |
| | |
| از راه‌های مختلفی که [[امام علی]]{{ع}} در [[پیشگیری]] از وقوع [[جرائم]] [[اقتصادی]] پیش گرفت، می‌‌توان به موارد زیر اشاره نمود: | |
| ===شفافیت [[زندگی]] [[رهبر]] برای افراد جامعه===
| |
| [[امیر]] حقمداران آن هنگام که به صورت رسمی با [[مردم]] [[بیعت]] کرد و [[زمامداری]] [[حکومت اسلامی]] را در دستان [[مبارک]] خویش گرفت، با انتخاب سبک متفاوتی از زندگی، نسبت به خلفای پیشین، اولین گام را در [[مبارزه با مفاسد اقتصادی]] برداشت. [[امام]]{{ع}} از همان ابتدا به نحوی [[زندگی]] کرد که [[میزان]] دارایی‌های خود و خانوادهاش، در معرض دید همگان قرار داشت. حضرت{{ع}} چنان شیوه سادهزیستی را برگزیده بود، که تنگدستترین [[مردم]] نیز، با [[مشاهده]] وضع زندگی [[رهبر]] [[جامعه]]، به خود [[اجازه]] [[اعتراض]] و [[شکایت]] نمیداد. در نگاه پر مهر [[امام علی]]{{ع}} اگر [[ثروت]]، در دست [[حاکمان]] و [[زمامداران]] جمع شود، تنگدستان به ستوه و [[طغیان]] خواهند آمد: {{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى فَرَضَ عَلَى أَئِمَّةِ الْحَقِّ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ كَيْلَا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، خطبه ۲۰۹.</ref>؛
| |
| | |
| یعنی: [[خداوند]] بر [[پیشوایان حق]] [[واجب]] کرده که خود را با مردم [[ناتوان]] همسو کنند، تا [[فقر]] و نداری، تنگدست را به [[هیجان]] نیاورد، و به طغیان نکشاند.
| |
| | |
| [[امیرمؤمنان]] خود درباره میزان دارایی‌اش، قبل و بعد از [[حکومت]]، چنین می‌گوید: {{متن حدیث|دَخَلْتُ بِلَادَكُمْ بِأَشْمَالِي هَذِهِ وَ رَحْلَتِي وَ رَاحِلَتِي هَا هِيَ فَإِنْ أَنَا خَرَجْتُ مِنْ بِلَادِكُمْ بِغَيْرِ مَا دَخَلْتُ فَإِنَّنِي مِنَ الْخَائِنِينَ}}<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۰، ص۳۲۵؛ ابن شهر آشوب، المناقب، ج۲، ص۹۸.</ref>؛
| |
| | |
| یعنی: با این جامه‌ها(ی مندرس) به [[سرزمین]] شما آمدم، و بار و بنهام همین است که می‌‌بینید، اکنون اگر از بلاد شما با چیزی جز آنچه با آن آمده بودم بیرون [[روم]]، از خیانتکاران خواهم بود.
| |
| | |
| در این سخن [[نورانی]]، امیرمؤمنان{{ع}}، هر گونه افزایش [[دارایی]] را در طول [[زمامداری]]، [[خیانت]] میشمارد و علاوه بر اینکه خود را بدان ملزم نموده بود، [[والیان]] و [[کارگزاران]] را از [[جمع‌آوری ثروت]] و افزایش دارایی از سرانه مردمی منع می‌کرد: {{متن حدیث|وَ كَانَ عُثْمَانُ اسْتَعْمَلَهُ عَلَى آذَرْبِيجَانَ فَأَصَابَ مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَبَعْضٌ يَقُولُ أَقْطَعَهُ عُثْمَانُ إِيَّاهَا وَ بَعْضٌ يَقُولُ أَصَابَهَا الْأَشْعَثُ فِي عَمَلِهِ فَأَمَرَهُ عَلِيٌّ بِإِحْضَارِهَا فَدَافَعَهُ وَ قَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ لَمْ أُصِبْهَا فِي عَمَلِكَ قَالَ وَ اللَّهِ لَئِنْ أَنْتَ لَمْ تُحْضِرْهَا بَيْتَ مَالِ الْمُسْلِمِينَ لَأَضْرِبَنَّكَ بِسَيْفِي هَذَا أَصَابَ مِنْكَ مَا أَصَابَ فَأَحْضَرَهَا وَ أَخَذَهَا مِنْهُ وَ صَيَّرَهَا فِي بَيْتِ مَالِ الْمُسْلِمِينَ وَ تَتَبَّعَ عُمَّالَ عُثْمَانَ فَأَخَذَ مِنْهُمْ كُلَّ مَا أَصَابَهُ قَائِماً فِي أَيْدِيهِمْ وَ ضَمَّنَهُمْ مَا أَتْلَفُوا}}<ref>تمیمی مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام، ج۱، ص۳۹۶.</ref>؛
| |
| | |
| یعنی: علی{{ع}}، [[اشعث بن قیس]] را احضار کرد، وی از سوی [[عثمان]]، [[فرماندار آذربایجان]] بود و صد هزار درهم به دست آورد. برخی گویند آن را عثمان به وی بخشید و برخی دیگر گویند که آن را در کارش به دست آورد. [[امام علی]]{{ع}} [[فرمان]] داد آن را آماده سازد؛ ولی وی سرباز زد و گفت: ای [[امیرمؤمنان]]! این [[ثروت]] را در دوران [[حکومت]] تو به دست نیاوردهام. [[امام]] فرمود: «به [[خدا]] [[سوگند]]، اگر آن را در [[بیت المال مسلمانان]] حاضر نسازی، این [[شمشیر]] را چنان بر تو فرود آورم که هرچه خواست، از تو باز ستانَد». پس [[اشعث]]، [[اموال]] را آورد و امام، آنها را از او گرفت و در [[بیت المال]] قرار داد. [این جستجو و پیگیری را] نسبت به [[کارگزاران]] عثمان، پی گرفت و هر چه از ثروت در دستشان بود، باز ستاند و در آن چه از میان برده بودند، آنها را ضامن کرد.
| |
| | |
| علاوه بر این، امیرمؤمنان{{ع}} هرگز [[فرزندان]] خود را، با وجود [[لیاقت]] [[حقیقی]] آن بزرگواران، به سمت‌ها و [[مناصب]] [[حکومتی]] قرار نداد و بدین ترتیب، راه بهانهجویی خائنان و سوء استفادهکنندگان را بست. ایشان در این زمینه به [[فرمانداران]] نیز هشدار داده‌اند که هرگونه [[سوء استفاده]] [[نزدیکان]] را ریشهکن کنند، و [[تکلیف]] همگان را در برابر موضع خویش روشن نمایند: {{متن حدیث|ثُمَّ إِنَّ لِلْوَالِي خَاصَّةً وَ بِطَانَةً فِيهِمُ اسْتِئْثَارٌ وَ تَطَاوُلٌ وَ قِلَّةُ إِنْصَافٍ فِي مُعَامَلَةٍ فَاحْسِمْ مَادَّةَ أُولَئِكَ بِقَطْعِ أَسْبَابِ تِلْكَ الْأَحْوَالِ وَ لَا تُقْطِعَنَّ لِأَحَدٍ مِنْ حَاشِيَتِكَ وَ حَامَّتِكَ قَطِيعَةً وَ لَا يَطْمَعَنَّ مِنْكَ فِي اعْتِقَادِ عُقْدَةٍ تَضُرُّ بِمَنْ يَلِيهَا مِنَ النَّاسِ فِي شِرْبٍ أَوْ عَمَلٍ مُشْتَرَكٍ يَحْمِلُونَ مَئُونَتَهُ عَلَى غَيْرِهِمْ فَيَكُونَ مَهْنَأُ ذَلِكَ لَهُمْ دُونَكَ وَ عَيْبُهُ عَلَيْكَ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>؛
| |
| | |
| یعنی: همانا [[زمامداران]] را [[خواص]] و نزدیکانی است که [[خوی]] [[برتری]] جستن و خودگزینی، و به [[حق دیگران]] [[دست]] دراز کردن، دارند و در [[معاملات]] [[انصاف]] ندارند، ریشه ستمکاریشان را با بریدن اسباب آن بخشکان، و به هیچ کدام از اطرافیان و خویشاوندانت [[زمین]] را واگذار مکن، و به گونه‌ای با آنان [[رفتار]] کن که [با استفاده از [[نفوذ]] تو] قرار دادی به سودشان منعقد نگردد که به [[مردم]] [[زیان]] رساند، مانند: آبیاری مزارع، یا [[زراعت]] مشترک، که هزینه‌های آن را بر دیگران [[تحمیل]] کنند، در آن صورت سودش برای آنان، و [[عیب]] و ننگش در [[دنیا]] و [[آخرت]] برای تو خواهد ماند.
| |
| | |
| ===[[شایسته‌سالاری]]===
| |
| از دیگر اقدامات مؤثر [[امیرمؤمنان]]{{ع}} در [[پیشگیری]] از [[مفاسد اقتصادی]]، [[انتخاب کارگزاران]] شایسته و با [[تقوا]] بود. [[امام علی]]{{ع}} در [[نامه]] آموزنده خود به [[مالک اشتر]]، او را به [[آزمودن]] افراد برای [[انتخاب]] فرد [[اصلح]] و شایسته، سفارش نمودهاند:
| |
| {{متن حدیث|ثُمَّ انْظُرْ فِي أُمُورِ عُمَّالِكَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ اخْتِبَاراً وَ لَا تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَ أَثَرَةً فَإِنَّهُمَا جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَ الْخِيَانَةِ}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>؛
| |
| | |
| یعنی: آن‌گاه در کارهای کارگزارانت [[نیک]] بنگر، و آنان را از روی آزمودن به کار گمار، و بر پایه [[دوستی]] و [[تبعیض]] [و دلخواه خود] آنان را [[سرپرست]] مکن، که آن دو، گونه‌هایی از شاخه‌های [[ستمگری]] و خیانتورزی است.
| |
| | |
| امام علی{{ع}} در مورد خطر انتخاب کارگزاران [[زیرک]] و خیانتکار، به فرمانده‌اش هشدار می‌دهد:
| |
| {{متن حدیث|ثُمَّ لَا يَكُنِ اخْتِيَارُكَ إِيَّاهُمْ عَلَى فِرَاسَتِكَ وَ اسْتِنَامَتِكَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِهِمْ فَإِنَّ الرِّجَالَ يَتَعَرَّضُونَ لِفِرَاسَاتِ الْوُلَاةِ بِتَصَنُّعِهِمْ وَ حُسْنِ خِدْمَتِهِمْ وَ لَيْسَ وَرَاءَ ذَلِكَ مِنَ النَّصِيحَةِ وَ الْأَمَانَةِ شَيْءٌ}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>؛
| |
| | |
| یعنی: مبادا در [[گزینش]] نویسندگان و [[منشیان]]، بر [[تیزهوشی]] و [[اطمینان]] شخصی و خوش باوری خود تکیه نمایی؛ زیرا افراد زیرک با ظاهر‌سازی و خوش خدمتی، نظر [[زمامداران]] را به خود جلب مینمایند، که در پس این ظاهرسازیها، نه [[خیرخواهی]] وجود دارد، و نه از امانتداری نشانی یافت می‌شود.
| |
| | |
| [[امام]]{{ع}} سپس معیارهای [[انتخاب کارگزاران]] را برای او بر میشمارد: {{متن حدیث|وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَيَاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُيُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَ الْقَدَمِ فِي الْإِسْلَامِ الْمُتَقَدِّمَةِ فَإِنَّهُمْ أَكْرَمُ أَخْلَاقاً وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً وَ أَقَلُّ فِي الْمَطَامِعِ إِشْرَاقاً وَ أَبْلَغُ فِي عَوَاقِبِ الْأُمُورِ نَظَراً}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>؛
| |
| | |
| یعنی: و کسانی را جستجو کن و برگزین که [[تجربه]] و [[حیا]] دارند، از خاندانهای شایسته و [[پارسا]] که در [[مسلمانی]] قدمی پیشتر دارند؛ زیرا اینان دارای [[اخلاق]] گرامیترند و آبروهایی پاکتر و طمعشان کمتر است و [[عاقبت]] نگریشان فزونتر.
| |
|
| |
|
| بنابر آموزه‌های [[ارزشمند]] [[امام علی]]{{ع}}، کفایت‌مندی افراد، تجربه و [[علم]] آنان، در کنار امانتداری و [[تقوا]] مؤثر خواهد بود، و [[انتخاب]] چنین افرادی برای [[مناصب]] [[حکومتی]]، از رواج [[فساد]] و [[جرائم]] [[اقتصادی]] پیشگیری خواهد کرد.
| |
| ===تخصیص درآمد کافی برای [[کارگزاران]]=== | | ===تخصیص درآمد کافی برای [[کارگزاران]]=== |
| [[انسان]]، همواره در معرض [[خطا]] و [[اشتباه]] است. انگیزه تعرض و دستاندازی به [[اموال]] و دارایی‌هایی که در دست او [[امانت]] است، آن‌گاه به وجود می‌آید که [[مشکلات]] اقتصادی فردی و [[خانوادگی]]، فرد را زیر فشار قرار دهد. [[امیرمؤمنان]]{{ع}} که می‌دانست، تنها انتخاب افراد شایسته برای مناصب حکومتی برای [[رهایی]] از دستدرازی به بیت المال کافی نیست، با تخصیص درآمد کافی برای کارگزاران، [[حجت]] را بر آنان تمام نمود. ایشان در [[عهدنامه مالک اشتر]] او را به این مهم، سفارش می‌نماید: {{متن حدیث|ثُمَّ أَسْبِغْ عَلَيْهِمُ الْأَرْزَاقَ فَإِنَّ ذَلِكَ قُوَّةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِصْلَاحِ أَنْفُسِهِمْ وَ غِنًى لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَيْدِيهِمْ وَ حُجَّةٌ عَلَيْهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَكَ أَوْ ثَلَمُوا أَمَانَتَكَ}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>؛ | | [[انسان]]، همواره در معرض [[خطا]] و [[اشتباه]] است. انگیزه تعرض و دستاندازی به [[اموال]] و دارایی‌هایی که در دست او [[امانت]] است، آن‌گاه به وجود می‌آید که [[مشکلات]] اقتصادی فردی و [[خانوادگی]]، فرد را زیر فشار قرار دهد. [[امیرمؤمنان]]{{ع}} که می‌دانست، تنها انتخاب افراد شایسته برای مناصب حکومتی برای [[رهایی]] از دستدرازی به بیت المال کافی نیست، با تخصیص درآمد کافی برای کارگزاران، [[حجت]] را بر آنان تمام نمود. ایشان در [[عهدنامه مالک اشتر]] او را به این مهم، سفارش می‌نماید: «سپس روزی فراوان بر آنان ارزانی دار، که با گرفتن [[حقوق]] کافی در اصلاح خود بیشتر میکوشند، و با [[بی‌نیازی]]، [[دست]] به اموال بیت المال نمیزنند، و اتمام حجتی است بر آنان اگر فرمانت را نپذیرند یا در امانت تو [[خیانت]] کنند»<ref>{{متن حدیث|ثُمَّ أَسْبِغْ عَلَيْهِمُ الْأَرْزَاقَ فَإِنَّ ذَلِكَ قُوَّةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِصْلَاحِ أَنْفُسِهِمْ وَ غِنًى لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَيْدِيهِمْ وَ حُجَّةٌ عَلَيْهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَكَ أَوْ ثَلَمُوا أَمَانَتَكَ}}، سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>. |
| | |
| یعنی: سپس روزی فراوان بر آنان ارزانی دار، که با گرفتن [[حقوق]] کافی در [[اصلاح خود]] بیشتر میکوشند، و با [[بی‌نیازی]]، [[دست]] به اموال بیت المال نمیزنند، و اتمام حجتی است بر آنان اگر فرمانت را نپذیرند یا در امانت تو [[خیانت]] کنند.
| |
| | |
| در [[نامه]] دیگری که امیرمؤمنان{{ع}} به یکی از مأموران [[جمع‌آوری زکات]] نوشته، به خوبی می‌‌توان به توجه ویژه حضرت، به پرداخت [[حقوق]] مکفی به [[کارگزاران]] پی برد: {{متن حدیث|إِنَّا مُوَفُّوكَ حَقَّكَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۲۶.</ref>؛
| |
| | |
| یعنی: [همان‌گونه که] ما [[حق]] تو را به طور کامل می‌دهیم، تو هم باید نسبت به حقوق آنان [[وفادار]] باشی.
| |
| ===[[نظارت بر کارگزاران]]===
| |
| در هر جامعه‌ای، یکی از مهمترین اموری که [[رهبر]] آن [[جامعه]]، باید به [[درستی]] به آن بپردازد تا آن [[نظام]] از گردشی سالم و [[استوار]] برخوردار شود، [[نظارت]] بر عملکرد [[مسئولان]] و [[کارمندان]] بخشهای مختلف و [[بازرسی]] و پیگیری امور آنهاست. این اصل مهم، خود یکی از اصول سفارش شده [[قرآن کریم]] می‌باشد. آنجا که [[خداوند]]، [[پیامبر گرامی]] خود را [[گواه]] [[اعمال]] [[مردم]] معرفی کرده و فرموده: {{متن قرآن|إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا}}<ref>«ای پیامبر! ما تو را گواه و نویدبخش و بیم‌دهنده فرستاده‌ایم» سوره احزاب، آیه ۴۵.</ref>.
| |
| | |
| در [[حکومت علوی]] نیز، علاوه بر آنکه [[امیرمؤمنان]]{{ع}} خود بدین مسأله اهمیت می‌داد، از مسئولان نیز میخواست که این امر را به دقت رعایت نمایند<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.
| |
| | |
| نظارت بر کارگزاران، در آنان این [[احساس]] را به وجود می‌آورد که همواره تحت کنترل نیروهای نظارتی هستند، و اگر تخلفی از آنان سر زند، [[مجازات]] خواهند شد. بنابراین وجود چنین نیروهایی، امکان ارتکاب [[فساد]] را، تا حد بسیاری، کاهش خواهد داد.
| |
| | |
| با وجود اینکه [[امام علی]]{{ع}} کارگزارانی شایسته، باتقوا و مطمئن را به کار گماردند، و تدابیری در پیشگیری از [[جرائم]]، اتخاذ نمودند، باز هم نسبت به [[حفظ]] [[بیت المال]] نگران بودند. به همین دلیل بر گماردن نیروهای نظارتی [[مؤمن]] و [[متعهد]] [[اصرار]] داشت، و از امرای بلاد مختلف میخواست، بر کارگزاران خود افرادی را بگمارند: {{متن حدیث|ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ وَ ابْعَثِ الْعُيُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَيْهِمْ فَإِنَّ تَعَاهُدَكَ فِي السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَةِ وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِيَّةِ}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>؛
| |
| | |
| یعنی: سپس [[رفتار]] کارگزاران را بررسی کن، و جاسوسانی [[راستگو]]، و [[وفا]] پیشه بر آنان بگمار، که [[مراقبت]] و بازرسی پنهانی تو از کار آنان، سبب امانتداری، و [[مهربانی]] با [[رعیت]] خواهد بود.
| |
| | |
| [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} [[نظارت]] و [[بازرسی]] را امری ضروری مطرح می‌کند، و آن را ضامن امانتداری، [[خوش رفتاری]] و درستکاری [[کارگزاران]] عنوان می‌نماید. نامه‌های رسیده از [[امام علی]]{{ع}} روشن می‌کند که آن [[امام همام]] در دوران [[زمامداری]] خویش، همواره بر [[اعمال]] و [[رفتار]]، مناسبات و حتی نوع [[زندگی]] کارگزاران خویش نظارت داشت و تمامی امور مربوط به آنها را مورد بازرسی و پیگیری قرار می‌داد. به طور کلی می‌‌توان گفت در [[سیستم حکومتی امام علی]]{{ع}} کنترل و نظارت، یکی از اساسی‌ترین محورهای [[مدیریت]] ایشان به حساب میآمد.
| |
| | |
| نوع نگاه [[امیرمؤمنان]]{{ع}} به افراد [[جامعه]]، برگرفته از [[حسی]] دلسوزانه و پدرانه بود، و چنان به کارهای مربوط به آنان اهمیت می‌داد که گویی [[پدری]] [[مهربان]] به دنبال کار فرزندانش است. این نوع نگاه [[امام]]{{ع}} در نامه‌هایی که به کارگزارانش نوشته، منعکس شده است. امام{{ع}} به [[مالک اشتر]] چنین می‌نویسد: {{متن حدیث|ثُمَّ تَفَقَّدْ مِنْ أُمُورِهِمْ مَا يَتَفَقَّدُ الْوَالِدَانِ مِنْ وَلَدِهِمَا وَ لَا يَتَفَاقَمَنَّ فِي نَفْسِكَ شَيْءٌ قَوَّيْتَهُمْ بِهِ وَ لَا تَحْقِرَنَّ لُطْفاً تَعَاهَدْتَهُمْ بِهِ وَ إِنْ قَلَّ فَإِنَّهُ دَاعِيَةٌ لَهُمْ إِلَى بَذْلِ النَّصِيحَةِ لَكَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِكَ وَ لَا تَدَعْ تَفَقُّدَ لَطِيفِ أُمُورِهِمُ اتِّكَالًا عَلَى جَسِيمِهَا فَإِنَّ لِلْيَسِيرِ مِنْ لُطْفِكَ مَوْضِعاً يَنْتَفِعُونَ بِهِ وَ لِلْجَسِيمِ مَوْقِعاً لَا يَسْتَغْنُونَ}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>؛
| |
| | |
| یعنی: پس در کارهای آنان به گونه‌ای بیاندیش که پدری مهربان درباره فرزندش میاندیشد، و مبادا آنچه را که آنان را بدان نیرومند می‌کنی در نظرت بزرگ جلوه کند، و [[نیکوکاری]] تو نسبت به آنان - هر چند اندک باشد- [[خوار]] مپ‌ندار؛ زیرا [[نیکی]]، آنان را به [[خیرخواهی]] تو خواند، و گمانشان را نسبت به تو [[نیکو]] گرداند، و رسیدگی به امور کوچک آنان را به خاطر رسیدگی به کارهای بزرگشان وامگذار؛ زیرا از نیکی اندک تو [[سود]] می‌برند، و به نیکیهای بزرگ تو [[بی‌نیاز]] نیستند.
| |
| | |
| با توجه به اینکه نظارت در اداره یک [[جامعه]] نقشی اساسی و مهم دارد، هیچ جامعه‌ای بدون [[نظارت]] و [[بازرسی]] نمیتواند به سوی اهداف خود [[سیر]] کند، و [[سلامت]] و [[صلابت]] خود را مستحکم سازد. این مسأله و در [[مدیریت اقتصادی]] حساس‌تر و دقیق‌تر است،؛ چراکه یک جامعه، بدون [[اقتصادی]] سالم و پویا نمیتواند [[رضایت مردم]] را در پی داشته باشد، و رسیدن به یک [[اقتصاد سالم]] و اثرگذار، بدون نظارت بر [[اعمال]] و [[رفتار]] [[کارگزاران]] و دستاندرکاران در بخش مربوط به [[مسائل مالی]] جامعه امکان پذیر نخواهد بود.<ref>[[فاطمه ترابی|ترابی، فاطمه]]، [[ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی (مقاله)|مقاله «ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی»]].</ref>
| |
| | |
| == اقدامات نظارتی==
| |
| از مجموعه آموزه‌های [[امام]]{{ع}} می‌‌توان دریافت که ایشان بر بخشهای مختلف [[حکومتی]]، به دو روش کلی [[نهان]] و آشکار [[نظارت]] می‌نمودند:
| |
| === نظارت به روش نهان===
| |
| امام{{ع}} در [[عهدنامه مالک اشتر]] از وی می‌خواهد که با [[گماردن مأموران]] مخفی برای نظارت و پیگیری امور [[کارگزاران]]، زمینه امانتداری و [[نرمی]] با [[مردم]] را آماده نماید: {{متن حدیث|ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ وَ ابْعَثِ الْعُيُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَيْهِمْ فَإِنَّ تَعَاهُدَكَ فِي السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَةِ وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِيَّةِ}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>؛
| |
| | |
| یعنی: سپس [[رفتار]] کارگزاران را بررسی کن، و جاسوسانی [[راستگو]]، و [[وفا]] پیشه بر آنان بگمار، که [[مراقبت]] و [[بازرسی]] پنهانی تو از کار آنان، سبب امانتداری، و [[مهربانی]] با [[رعیت]] خواهد بود.
| |
| | |
| [[امام علی]]{{ع}} در [[نظام مدیریتی]] خود، چنان بر کار [[مسئولان]] نظارت می‌کرد که [[اجازه]] کمترین [[نافرمانی]] و [[بی‌عدالتی]] به آنان داده نشود. امام{{ع}} به محض دریافت گزارش بی‌عدالتی کارگزاران، به سرعت دست به اقدامات لازم و مناسب میزدند. این دقت و سرعت امام در نامه‌ای که در [[توبیخ]] [[عثمان بن حنیف]]، به خاطر حضورش در میهمانی یکی از [[ثروتمندان]] [[بصره]] نوشته، نمایان است<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۴۵.</ref>.
| |
| | |
| این [[نامه]] نمایانگر [[میزان]] دقت و حساسیت امام در نظارت کارگزارش است. به نحوی که امام، [[گرایش]] وی را به سرمایهداران تاب نمی‌آورد و فوراً او را توبیخ می‌کند.
| |
| | |
| نامه دیگری که امام{{ع}} به «[[مصلقة بن هبیرة شیبانی]]»، [[فرماندار اردشیر خره]]، از شهرهای فارس، نوشته بیانگر وجود مأموران مخفی امام{{ع}} برای [[نظارت بر کارگزاران]] می‌باشد<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۴۳.</ref>.
| |
| | |
| نمونه دیگری که نشان می‌دهد امام{{ع}} از روش نظارت مخفی بر کارگزارانش استفاده می‌نمودند، حتی کسانی که به آنان [[اعتماد]] دارند، قضیه [[شریح]] است: به امام{{ع}} گزارش دادند که [[شریح قاضی]] در [[کوفه]] [[خانه]] گران قیمتی خریده، و با [[شهادت]] [[شهود]]، قباله‌ای برای آن تنظیم کرده است چون خانه بالاتر از [[شأن]] یک [[کارگزار]] بود، مورد [[نکوهش]] امام{{ع}} قرار گرفت و حضرت{{ع}} [[نامه]] تندی به او نوشت<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۳.</ref>.
| |
| | |
| شیوه [[نهان]] و غیرعلنی در [[نظارت]] فوایدی دارد که یکی از آنها، پیشگیری از خلاف و [[رفتار]] نادرست است. در این روش، گزارش کنندگان در محذورهایی که در شیوه مستقیم و آشکار نظارت وجود دارد، قرار نمی‌گیرند، و برای [[کارگزاران]] نیز امکان مخفی کردن امور و ظاهر‌سازی وجود ندارد.
| |
| | |
| علاوه بر این مسائل، در این روش به سرعت می‌‌توان جلوی [[کجی]]، [[انحراف]] و مناسبات نادرست را گرفت<ref>ر.ک: دلشاد تهرانی، رایت درایت، اخلاق مدیریتی در عهدنامه مالک اشتر، ص۱۸۷؛ دلشاد تهرانی، مصطفی، دولت آفتاب: اندیشه سیاسی و سیره حکومتی علی{{ع}}، ص۴۴۴.</ref>.<ref>[[فاطمه ترابی|ترابی، فاطمه]]، [[ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی (مقاله)|مقاله «ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی»]].</ref>
| |
| === نظارت علنی و آشکار===
| |
| استفاده از شیوه نهان به معنای [[نفی]] شیوه‌های دیگر، از جمله شیوه نظارت و [[بازرسی]] آشکار و علنی نیست. بلکه در مواردی برای برخورد با خلاف و رفتارهای خودکامانه و چپاولگرایانه، لازم است با شیوه علنی با خلافکار برخورد شود تا اینگونه [[اعمال]] و رفتار در امارات و سازمانها ریشهکن گردد. [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} در اصول [[مدیریتی]] خود از این شیوه نیز استفاده می‌کردند.
| |
| | |
| حضرت{{ع}} در نامه‌ای که به [[کعب بن مالک]] نوشت، به او [[فرمان]] داد تا منطقه‌ای را به شیوه علنی و آشکار بازرسی نماید، و از اعمال و رفتار کارگزاران آن منطقه جویا شود<ref>نک: تستری، محمدتقی، بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغه، ج۸، ص۵۵۷؛ میر جهانی طباطبایی، سید حسن، مصباح البلاغة فی مشکاة الصیاغه، ج۴، ص۱۵۸؛ محمودی، محمدباقر، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغه، ج۴، ص۱۴۱؛ نیز ر.ک: یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ص۲۰۴ و۲۰۵، با اندکی تغییر در الفاظ.</ref>.<ref>[[فاطمه ترابی|ترابی، فاطمه]]، [[ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی (مقاله)|مقاله «ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی»]].</ref>
| |
| === [[نظارت بر بازار]]===
| |
| [[بازار]]، تلاشهای [[اقتصادی]] [[جامعه]] را عرضه می‌کند و [[داد و ستد]] در بازار شکل میگیرد، و [[بازاریان]] به گونه‌ای مستقیم با [[مردم]] در پیوندند؛ [[سلامت]] بازار، سلامت داد و ستد را در پی خواهد داشت. سلامت بازار، بهرهوری درست مردم از فرایند تلاشهای اقتصادی و معیشتی را در برخواهد داشت، و بیگمان اولین [[ضرر]] [[ناهنجاری]] در روابط نادرست در [[داد و ستد]] [[بازار]]، متوجه [[مردم]] خواهد بود.
| |
| | |
| علی{{ع}} به لحاظ اهمیت [[بازار]] و نقشآفرینی شگرف آن در [[اقتصاد]] و [[معیشت]] مردم، به گونه‌ای مستقیم بر بازار و چگونگی داد و ستد در آن، [[نظارت]] می‌کرد. آن [[بزرگوار]] هر [[روز]] صبح به بازار [[کوفه]] میرفت، و به تعبیر «[[راوی]]» چونان [[معلم]] [[کودکان]]، [[بازاریان]] را به [[تقوا]] و دوری از کمفروشی، [[دروغ]]، [[خیانت]] و [[ظلم]] سفارش می‌کرد. متونی که این نظارت مستقیم را گزارش کرده، بسی خواندنی و درسآموز است<ref>نک: کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۵، ص۱۵۱؛ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج۷، ص۶؛ مجلسی، محمدباقر، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، ج۱۰، ص۴۶۰؛ فیض کاشانی، محمد محسن، الوافی، ج۱۷، ص۴۳۸؛ مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول، ج۱۹، ص۱۳۳.</ref>. [[امام]]{{ع}} در میان [[مسلمانان]] فریاد بر می‌آورد که در [[معامله]] «[[غش]]» نکنند [[احتکار]] را روا ندارند، [[انصاف]] را پیشه سازند و کالا را بدان گونه که هست، عرضه کنند، [[نیک]] نمایی نکنند، با مراجعه کنندگان با [[خلق و خوی]] [[انسانی]] برخورد کنند، به هنگام خرید کالا، فروشنده را کمارزش نسازند، و چون آهنگ فروش چیزی داشتند، کالای خود را چنین و چنان وا ننمایند. همه این [[گفتارها]] و [[هشدارها]] و توصیه‌های امام{{ع}} به بازاریان در رعایت انصاف، [[عدالت]] و خلق و خوی انسانی و [[کرامت]] و [[رادمردی]] شایان توجه‌اند.
| |
| | |
| گزارش [[امام حسین]]{{ع}} نیز از نظارت [[امام علی]]{{ع}} بر بازار بسیار آوزنده و خواندنی است<ref>ر.ک: ابن اشعث، محمد بن محمد، الجعفریات (الأشعثیات)، ص۲۳۸-۲۳۹؛ نوری طبرسی، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستبط المسائل، ج۱۶، ص۱۵۷.</ref>.
| |
| | |
| نقل‌های بسیاری از روش نظارتی [[امیرمؤمنان]]{{ع}} بر بازار وارد شده که اهمیت این اصل را در [[سیره]] آن بزرگوار نشان می‌دهد<ref>ر.ک: تمیمی مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام، ج۲، ص۵۳۸؛ نوری طبرسی، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستبط المسائل، ج۱۳، ص۲۳۵؛ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، ص۱۱۲؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۶، ص۳۱۰.</ref>.
| |
| | |
| [[امیرمؤمنان]]{{ع}} علاوه بر [[نظارت]] مستقیم توسط خویش، [[بازار]] [[شهرها]] را با نیروهای نظارتی نیز، زیر نظر داشت، تا به [[مردم]] [[ستم]] روا ندارند و با گرانفروشی و [[احتکار]] اساس [[نظام]] را [[تضعیف]] نکنند<ref>تمیمی مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام، ج۲، ص۵۳۲؛ نوری طبرسی، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستبط المسائل، ج۱۷، ص۳۷۹.</ref>.
| |
| | |
| بنابراین در [[سیستم حکومتی امام علی]]{{ع}} کنترل و نظارت یکی از اساسی‌ترین محورهای [[مدیریتی]] به حساب میآمد و [[امام]]، کار همه [[کارگزاران]] را به وسیله نیروهای [[مؤمن]] ارزیابی میفرمود و سریع و به موقع عکس العمل نشان می‌داد.<ref>[[فاطمه ترابی|ترابی، فاطمه]]، [[ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی (مقاله)|مقاله «ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی»]].</ref>
| |
| | |
| == اقدامات جزایی==
| |
| در [[سیره مدیریتی امیرمؤمنان]]{{ع}}، [[تجاوز به حقوق]] [[اجتماعی]] و دارایی‌های مردمی، [[جرم]] بزرگی بود و [[مجازات]] سنگینی در پی داشت. چنانچه پس از اجرای تمامی اقدامات پیشگیرانه از سوی [[امام]]، گزارشهایی مبنی بر ارتکاب جرایم و [[مفاسد]] [[کارگزاران]]، به [[دست امام]] می‌رسید، حضرت اقدامات سرکوبگرانه را [[اجرا]] می‌نمود.
| |
| | |
| در برابر مجازاتها و مفاسد رخ داده از سوی افراد مختلف، نیز{{ع}} امام سیره‌ای ویژه و کارآمد داشت. حضرت{{ع}} در [[تنبیه]] و [[مجازات مجرمان]] به نوع [[جرم]] ارتکابی، ویژگی‌های شخصیتی [[مجرمان]] و [[جایگاه اجتماعی]] آنان توجه داشت. در نگاه [[امیرمؤمنان]]{{ع}} مجازات باید درست، به اندازه و متناسب با جرم [[مجرم]] باشد تا تأثیری مثبت و سازنده از خود برجای گذارد:
| |
| {{متن حدیث|الْإِفْرَاطُ فِي الْمَلَامَةِ يُشِبُّ نِيرَانَ اللَّجَاجَةِ}}<ref>آمدی تیمی، عبدالواحد بن محمد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص۲۲۳؛ در مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۴، ص۲۱۴ و ابن شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول، ص۸۴ آمده است: {{متن حدیث|يَشُبُّ نِيرَانَ اللَّجَاجِ}}.</ref>؛ یعنی: [[افراط]] در [[سرزنش]]، [[آتش]] [[لجاجت]] را افزون می‌کند.
| |
| | |
| بنابراین امیرمؤمنان{{ع}} با در نظر گرفتن همه جوانب و به تناسب [[شناختی]] که از اطرافیان خود داشت، برخی از مجرمان را فقط با [[نوشتن]] [[نامه]] سرزنشآمیز<ref>مانند نامه‌ای که عثمان بن حنیف، فرماندار بصره، نوشت و او را به خاطر شرکت در یک مهمانی اشرافی سرزنش نمود. ن.ک: سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۴۵.</ref> و برخی را با برکناری از کار و برخی دیگر را با مجازاتهای سنگینتری چون [[تنبیه بدنی]] و [[زندانی]] کردن، اشتهار (مانند [[منذر بن جارود]] و [[ابن هرمه]]) و... مجازات می‌نمود.<ref>[[فاطمه ترابی|ترابی، فاطمه]]، [[ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی (مقاله)|مقاله «ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی»]].</ref>
| |
| === [[سخت‌گیری]] نسبت به [[اقوام]] و [[یاران]] نزدیک===
| |
| امیرمؤمنان{{ع}} در بخشهایی از [[عهدنامه مالک اشتر]]، به او دستور می‌دهد، در صورتی که یکی از [[نزدیکان]] او [[خیانت]] ورزید، با او چنین کند: {{متن حدیث|فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ يَدَهُ إِلَى خِيَانَةٍ اجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَيْهِ عِنْدَكَ أَخْبَارُ عُيُونِكَ اكْتَفَيْتَ بِذَلِكَ شَاهِداً فَبَسَطْتَ عَلَيْهِ الْعُقُوبَةَ فِي بَدَنِهِ وَ أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّةِ وَ وَسَمْتَهُ بِالْخِيَانَةِ وَ قَلَّدْتَهُ عَارَ التُّهَمَةِ}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>؛
| |
| | |
| یعنی: پس اگر یکی از آنان دستش را به [[خیانت]] گشود و گزارش دیدهبانانت همگی بر خیانت او همداستان بود، بدین [[گواه]] بسنده کن، و [[کیفر]] او را با تننبیه بدنی بدو برسان و آنچه به‌دست آورده بستان. سپس او را در جایگاه [[خواری]] بدار و [[خیانتکار]] شمار و طوق بدنامی را در گردنش آر.
| |
| | |
| [[امام]]{{ع}} نسبت به رفتارهای [[نزدیکان]] خود بسیار حساس بودند، چنان که در نامه‌ای به [[مصقله بن هبیره]]، که در مورد بیت المال دست و دلبازی به [[خرج]] داده بود، می‌نویسد: {{متن حدیث|بَلَغَنِي عَنْكَ أَمْرٌ إِنْ كُنْتَ فَعَلْتَهُ فَقَدْ أَسْخَطْتَ إِلَهَكَ وَ عَصَيْتَ إِمَامَكَ أَنَّكَ تَقْسِمُ فَيْءَ الْمُسْلِمِينَ الَّذِي حَازَتْهُ رِمَاحُهُمْ وَ خُيُولُهُمْ وَ أُرِيقَتْ عَلَيْهِ دِمَاؤُهُمْ فِيمَنِ اعْتَامَكَ مِنْ أَعْرَابِ قَوْمِكَ فَوَالَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَئِنْ كَانَ ذَلِكَ حَقّاً لَتَجِدَنَّ لَكَ عَلَيَّ هَوَاناً وَ لَتَخِفَّنَّ عِنْدِي مِيزَاناً فَلَا تَسْتَهِنْ بِحَقِّ رَبِّكَ وَ لَا تُصْلِحْ دُنْيَاكَ بِمَحْقِ دِينِكَ فَتَكُونَ مِنَ الْأَخْسَرِينَ أَعْمَالًا أَلَا وَ إِنَّ حَقَّ مَنْ قِبَلَكَ وَ قِبَلَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ فِي قِسْمَةِ هَذَا الْفَيْءِ سَوَاءٌ يَرِدُونَ عِنْدِي عَلَيْهِ وَ يَصْدُرُونَ عَنْهُ}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۴۳.</ref>؛
| |
| | |
| یعنی: گزارشی از تو به من دادند که اگر چنان کرده باشی، خدای خود را به [[خشم]] آورده‌ای، و امام خویش را [[نافرمانی]] کرده‌ای، خبر رسید که تو [[غنیمت]] [[مسلمانان]] را که نیزه‌ها و اسبهایشان گرد آورده و با ریخته شدن خون‌هایشان به دست آمده، به [[اعرابی]] که [[خویشاوندان]] تواند، و تو را برگزیدند، میبخشی! به خدایی که دانه را شکافت، و پدیده‌ها را آفرید، اگر این گزارش درست باشد، در نزد من [[خوار]] شده و [[منزلت]] تو سبک گردیده است! پس [[حق]] پروردگارت را سبک مشمار، و دنیای خود را با نابودی [[دین]] آباد نکن، که زیانکارترین [[انسانی]].
| |
| | |
| [[آگاه]] باش، [[حق]] مسلمانانی که نزد من یا پیش تو هستند در [[تقسیم بیت المال]] مساوی است، همه باید به نزد من آیند و سهم خود را از من گیرند.
| |
| | |
| [[امیرمؤمنان]]{{ع}} نسبت به [[بیت المال]]، بسیار دقت می‌کرد و در برابر کم و زیاد شدن چیزی از آن، به شدت عکسالعمل نشان می‌داد. نقل شده یکی از [[دختران]] [[امام]]، از [[ابو رافع]] که [[خزانه]] دارد بیت المال بود، گردنبندی [[امانت]] گرفت و ضمانت کرد که پس از سه [[روز]] آن را بازگرداند. وقتی امام{{ع}} متوجه گردنبند شد، [[ابورافع]] را [[نکوهش]] کرد و دستور داد آن را به بیت المال بازگرداند وگرنه از جانب حضرت{{ع}} [[عقوبت]] می‌شود. امام{{ع}} سپس رو به ابورافع کرد و فرمود: «اگر دخترم آن را به صورت عاریه مضمونه نگرفته بود، اولین [[زن]] [[هاشمی]] بود که دستش به خاطر [[دزدی]] قطع میشد» وقتی دختر امام{{ع}} ین سخن را شنید و به پدرش [[اعتراض]] کرد که من فقط آن را عاریه گرفتم و قول دادم به بیتالمال برگردانم، امام{{ع}} فرمود: «دخترم از [[حق]] [[کناره‌گیری]] نکن. آیا همه [[زنان]] [[مهاجر]]، در [[عید قربان]] می‌توانستند از این نوع مروارید استفاده کنند؟»<ref>ابن شهر آشوب، المناقب، ج۲، ص۱۰۸؛ مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، ج۱۰، ص۲۳۴؛ فیض کاشانی، محمد محسن، الوافی، ج۱۵، ص۵۵۴؛ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج۱۰، ص۱۵۲.</ref>.
| |
| | |
| آن‌گاه که [[کارگزاران]]، چنین [[رفتاری]] را از [[رهبر]] [[جامعه]]، در برابر نزدیک‌ترین افرادش، ببینند، به خود [[جرأت]] [[تخلف]] نمی‌دهند و این مسأله، باعث کاهش قابل توجهی از جرایم و [[مفاسد]] خواهد شد.
| |
| | |
| نمونه دیگری که امام{{ع}} با [[نزدیکان]] خود، برخورد نمودند، واکنش ایشان در برابر دستدرازی [[ابن عباس]]، پسر عموی امیرمؤمنان{{ع}} است. امام{{ع}} [[نامه]] تندی به او نوشت و در ضمن آن فرمود: {{متن حدیث|أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّي كُنْتُ أَشْرَكْتُكَ فِي أَمَانَتِي وَ جَعَلْتُكَ شِعَارِي وَ بِطَانَتِي وَ لَمْ يَكُنْ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِي أَوْثَقَ مِنْكَ فِي نَفْسِي لِمُوَاسَاتِي وَ مُوَازَرَتِي وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَيَّ فَلَمَّا رَأَيْتَ الزَّمَانَ عَلَى ابْنِ عَمِّكَ قَدْ كَلِبَ وَ الْعَدُوَّ قَدْ حَرِبَ وَ أَمَانَةَ النَّاسِ قَدْ خَزِيَتْ... خُنْتَهُ مَعَ الْخَائِنِينَ فَلَا ابْنَ عَمِّكَ آسَيْتَ وَ لَا الْأَمَانَةَ أَدَّيْتَ... فَاتَّقِ اللَّهَ وَ ارْدُدْ إِلَى هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ أَمْوَالَهُمْ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ ثُمَّ أَمْكَنَنِي اللَّهُ مِنْكَ لَأُعْذِرَنَّ إِلَى اللَّهِ فِيكَ وَ لَأَضْرِبَنَّكَ بِسَيْفِي الَّذِي مَا ضَرَبْتُ بِهِ أَحَداً إِلَّا دَخَلَ النَّارَ وَ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ فَعَلَا مِثْلَ الَّذِي فَعَلْتَ مَا كَانَتْ لَهُمَا عِنْدِي هَوَادَةٌ وَ لَا ظَفِرَا مِنِّي بِإِرَادَةٍ حَتَّى آخُذُ الْحَقَّ مِنْهُمَا وَ أُزِيحَ الْبَاطِلَ عَنْ مَظْلَمَتِهِمَا وَ أُقْسِمُ بِاللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ مَا يَسُرُّنِي أَنَّ مَا أَخَذْتَهُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ حَلَالٌ لِي أَتْرُكُهُ مِيرَاثاً لِمَنْ بَعْدِي فَضَحِّ رُوَيْداً فَكَأَنَّكَ قَدْ بَلَغْتَ الْمَدَى وَ دُفِنْتَ تَحْتَ الثَّرَى وَ عُرِضَتْ عَلَيْكَ أَعْمَالُكَ بِالْمَحَلِّ الَّذِي يُنَادِي الظَّالِمُ فِيهِ بِالْحَسْرَةِ وَ يَتَمَنَّى الْمُضَيِّعُ فِيهِ الرَّجْعَةَ وَ لَاتَ حِينَ مَناصٍ}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۴۱.</ref>؛
| |
| | |
| یعنی: همانا من تو را در [[امانت]] خود شرکت دادم، و همراز خود گرفتم، و هیچ یک از افراد خاندانم برای [[یاری]] و مددکاری، و امانتداری، چون تو مورد اعتمادم نبود. آن هنگام که دیدی [[روزگار]] بر پسرعمویت سخت گرفته، و [[دشمن]] به او [[هجوم]] آورده، و امانت [[مسلمانان]] تباه گردیده... با دیگر [[خیانت]] کنندگان خیانت کردی. نه پسرعمویت را یاری کردی، و نه امانتها را رساندی... پس از [[خدا]] بترس، و [[اموال]] آنان را بازگردان، و اگر چنین نکنی و خدا مرا [[فرصت]] دهد تا بر تو دست یابم، تو را [[کیفر]] خواهم کرد، که نزد خدا عذرخواه من باشد، و با شمشیری تو را میزنم که به هر کس زدم وارد [[دوزخ]] گردید. [[سوگند]] به خدا! اگر حسن و حسین چنان می‌کردند که تو انجام دادی، از من [[روی خوش]] نمی‌دیدند و به [[آرزو]] نمیرسیدند تا آنکه [[حق]] را از آنان باز پس ستانم، و باطلی را که به دستم پدید آمده نابود سازم. به [[پروردگار]] جهانیان سوگند، اگر آنچه که تو از [[اموال مسلمانان]] به ناحق بردی، بر من [[حلال]] بود، [[خشنود]] نبودم که آن را [[میراث]] بازماندگانم قرار دهم، پس دست نگهدار و [[اندیشه]] نما، [[فکر]] کن که به پایان [[زندگی]] رسیده‌ای، و در زیر خاکها پنهان شده، و [[اعمال]] تو را بر تو عرضه داشتند، آنجا که [[ستمکار]] با [[حسرت]] فریاد میزند، و تباهکننده [[عمر]] و [[فرصت‌ها]]، آرزوی بازگشت دارد اما «راه [[فرار]] و چاره مسدود است».<ref>[[فاطمه ترابی|ترابی، فاطمه]]، [[ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی (مقاله)|مقاله «ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی»]].</ref>
| |
| === سخت‌گیری نسبت به [[والیان]] و [[کارگزاران دولتی]]===
| |
| [[نامه‌ها]] و نقل‌های رسیده از شیوه جزایی [[امام علی]]{{ع}} حاکی از این است که مجازاتهای شدیدی را که [[امام]]، در مورد [[کارگزاران]] و [[کارکنان دولتی]] اتخاذ می‌کردند، برای اشخاص غیردولتی در نظر نمی‌گرفتند.
| |
| | |
| آن‌گاه که گزارشی از [[تخلف]] [[کارگزاری]]، به امام{{ع}} می‌رسید، حضرت{{ع}} در ابتدا نامه‌ای به فرد مینوشت و از او توضیح میخواست و چون جرمش به [[اثبات]] می‌رسید، در نامه‌ای جرمش را شرح می‌داد و او را احضار می‌نمود یا فرد امینی را برای [[مجازات]] او می‌فرستاد.
| |
| | |
| امام علی{{ع}} فرستاده‌ای را نزد زیاد فرستاد تا مالیاتهایی را که جمع کرده بود، از او بستاند. زیاد به فرستاده گفت: کُردها مالیاتها را نابود کرده‌اند، اما تو این سخن را به امام{{ع}} نگو. امام چون از این ماجرا با خبر شد و دانست که زیاد [[دروغ]] گفته، نامه‌ای به او نوشت و فرمود: «فرستادهام خبری شگفت به من داد، گفت که تو میان خود و او گفته‌ای که کُردها تو را برانگیخته‌اند تا بسیاری از [[خراج]] را بر خود شکسته‌ای و به او گفته‌ای که [[امیرمؤمنان]] را بدان خبر مده، ای زیاد به [[خدا]] [[سوگند]] همانا تو دروغگویی و هر آینه اگر خراجت را نفرستادی چنان بر تو فشار آورم که تو را تهیدست و سنگین بار سازد جز آنکه آنچه را از خراج نقض کرده‌ای، در عهده‌گیری»<ref>ن.ک: بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، ج۲، ص۱۶۲؛ یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۰۴.</ref>.
| |
| | |
| شیوه‌های مجازات والیان [[مجرم]]، از سوی امیرمؤمنان، بسیار سرسختانه و در عین حال، اثربخش بود. امام{{ع}} در مواردی به شلاق زدن مجرم اقدام می‌کرد و همه اموالی را که در [[اختیار]] گرفته بود، به [[بیت المال]] باز میگرداند و گاه با شهره کردن فرد، درس عبرتی برای دیگر [[کارگزاران]] به شمار میآمد.
| |
|
| |
|
| این [[مجازات]] در مورد «[[ابن هرمه]]» که خود، [[مأمور]] [[مراقبت]] و [[نظارت]] [[بازار]] [[اهواز]] بود، به [[جرم]] رشوهخواریاش، [[اجرا]] شد: {{متن حدیث|إِذَا قَرَأْتَ كِتَابِي فَنَحِّ ابْنَ هَرْمَةَ عَنِ السُّوقِ وَ أَوْقِفْهُ لِلنَّاسِ وَ اسْجُنْهُ وَ نَادِ عَلَيْهِ وَ اكْتُبْ إِلَى أَهْلِ عَمَلِكَ تُعْلِمُهُمْ رَأْيِي فِيهِ}}<ref>تمیمی مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام، ج۲، ص۵۳۲؛ نوری طبرسی، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستبط المسائل، ج۱۷، ص۳۷۹.</ref>؛
| | در [[نامه]] دیگری که امیرمؤمنان{{ع}} به یکی از مأموران [[جمع‌آوری زکات]] نوشته، به خوبی می‌‌توان به توجه ویژه حضرت، به پرداخت [[حقوق]] مکفی به [[کارگزاران]] پی برد: «[همان‌گونه که] ما [[حق]] تو را به طور کامل می‌دهیم، تو هم باید نسبت به حقوق آنان [[وفادار]] باشی»<ref>{{متن حدیث|إِنَّا مُوَفُّوكَ حَقَّكَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ}}، سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۲۶.</ref>. |
|
| |
|
| یعنی: هنگامی که [[نامه]] مرا خواندی، ابن هرمه را از نظارت بازار برکنار دار، و او را به [[مردم]] معرفی کن، و به زندانش افکن، و رسوایش ساز، و به همه بخشهای تابع «اهواز» بنویس که من اینگونه عقوبتی (شدید) برای او معین کردهام. | | == توسعه اقتصادی == |
| | ===سفارش به [[آبادانی زمین]]=== |
| | حضور [[دولت]] در حوزه [[اقتصاد]]، برای تحقق اهداف اقتصادی است. [[عدالت]]، [[امنیت]] و رشد اقتصادی، اهداف مقدمی اقتصاد برای رسیدن به [[هدف]] عالی [[اقتصادی]]، یعنی [[رفاه عمومی]] به شمار می‌آید. تحقق اهداف اقتصادی آن است که همه افراد [[جامعه]] از سطح کفاف [[زندگی]] بهره‌مند شوند. از جمله اقدام‌های دولت برای رسیدن به هدف رشد اقتصادی، [[آبادانی]] است که می‌تواند هم از ابزارهای سیاست‌گذاری<ref>سیاست‌های مالی: سیاست‌هایی هستند که دولت درباره درآمدها و هزینه‌ها اتخاذ می‌کند. دولت می‌تواند درباره منابع درآمدی خود و نیز هزینه کردن آنها سیاست‌هایی را در پیش بگیرد که در وصول نظام اقتصادی به اهدافش مؤثر باشد (احمد علی یوسفی، نظام اقتصادی علوی ص۴۴۹). سیاست‌های پولی به سیاست‌هایی که باعث تغییر حجم پول می‌شود، سیاست‌های پول اطلاق می‌کنند (همان، ص۴۶۰).</ref> استفاده کند و هم به طور مستقیم به آبادانی بپردازد. آبادانی، سبب رونق فعالیت‌های اقتصادی و افزایش [[تولید]] می‌شود و در واقع با [[عمران]]، بستر تولید و رشد اقتصادی برای جامعه فراهم می‌آید. از این رو، یکی از [[سیاست‌های اقتصادی امام علی]]{{ع}}، توسعه اقتصادی و بسترسازی مناسب برای رشد اقتصادی از راه آبادانی زمین بود تا به سبب آن، درآمد فعالان اقتصادی و نیز درآمد دولت افزایش یابد و دولت بتواند با اجرای [[سیاست‌های اقتصادی]]، به اهداف خود برسد. [[امیر مؤمنان]]، علی{{ع}} در ابتدای [[عهدنامه مالک اشتر]]، [[وظیفه]] او را [[اصلاح]] کار [[مردم]] و آبادسازی شهرهای [[مصر]] می‌داند: {{متن حدیث|وَ اسْتِصْلَاحَ أَهْلِهَا وَ عِمَارَةَ بِلَادِهَا}}<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>؛ «و کار مردمش را به [[صلاح]] آورد و شهرهایش را آباد سازد». |
|
| |
|
| [[امام علی]]{{ع}} این شیوه جزایی را به [[فرماندهان]] خود نیز سفارش می‌نمود تا در برابر [[مجرمان]]، آن را به کار برند و از به وجود آمدن ناهنجاریهای ناشی از جرایم کارگزاران جلوگیری نمایند.<ref>[[فاطمه ترابی|ترابی، فاطمه]]، [[ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی (مقاله)|مقاله «ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی»]].</ref> | | با آنکه یکی از وظایف دولت، گردآوری [[خراج]] است، ولی تاوقتی اموالی در درست مردم نباشد، نمی‌توان از آنها خراج گرفت. در نتیجه، دولت باید در جهت [[رشد]] و آبادانی اقدام کند و زمینه‌های لازم را فراهم آورد، و گرنه گردآوری مالیات بدون آبادانی، به معنای نابودی [[شهرها]]، کشاورزان و تولیدکنندگان است که سرانجام به نابودی [[حکومت]] می‌انجامد. همان طور که در عهدنامه به مالک می‌فرماید که ابتدا زمینه‌های [[تولید]] را آماده کند و آن‌گاه از [[مردمان]] [[خراج]] بگیرد<ref>[[مهدی محمدی صیفار|محمدی صیفار، مهدی]]، [[اندیشه و روش اصلاح جامعه از دیدگاه امام علی (کتاب)|اندیشه و روش اصلاح جامعه از دیدگاه امام علی]]، ص ۲۵۱.</ref>. |
| === [[مسامحه]] در مجازات اشخاص غیردولتی===
| |
| امام علی{{ع}} در بخشهایی از نامه مشهور خود به [[مالک اشتر]]، پس از آنکه به خطر وجود [[احتکار]] در [[جامعه]]، از سوی برخی [[بازرگانان]]، اشاره می‌کند، از او می‌خواهد با جرم آنان برخورد نماید: {{متن حدیث|وَ اعْلَمْ مَعَ ذَلِكَ أَنَّ فِي كَثِيرٍ مِنْهُمْ ضِيقاً فَاحِشاً وَ شُحّاً قَبِيحاً وَ احْتِكَاراً لِلْمَنَافِعِ وَ تَحَكُّماً فِي الْبِيَاعَاتِ وَ ذَلِكَ بَابُ مَضَرَّةٍ لِلْعَامَّةِ وَ عَيْبٌ عَلَى الْوُلَاةِ فَامْنَعْ مِنَ الِاحْتِكَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صمَنَعَ مِنْهُ وَ لْيَكُنِ الْبَيْعُ بَيْعاً سَمْحاً بِمَوَازِينِ عَدْلٍ وَ أَسْعَارٍ لَا تُجْحِفُ بِالْفَرِيقَيْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَ الْمُبْتَاعِ فَمَنْ قَارَفَ حُكْرَةً بَعْدَ نَهْيِكَ إِيَّاهُ فَنَكِّلْ بِهِ وَ عَاقِبْهُ فِي غَيْرِ إِسْرَافٍ}}<ref>سید رضی، نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>؛
| |
|
| |
|
| یعنی: این را هم بدان که در میان بازرگانان، کسانی هم هستند که تنگنظر و بد [[معامله]] و [[بخیل]] و احتکار کننده‌اند، که تنها با [[زورگویی]] به [[سود]] خود میاندیشند و کالا را به هر قیمتی که می‌خواهند، میفروشند، که این [[سودجویی]] و گرانفروشی برای همه افراد [[جامعه]] زیانبار، و [[عیب]] بزرگی بر [[زمامدار]] است. پس، از [[احتکار]] کالا جلوگیری کن، که [[رسول خدا]]{{صل}} از آن جلوگیری می‌کرد، باید [[خرید و فروش]] در [[جامعه اسلامی]]، به [[سادگی]] و با [[موازین]] [[عدالت]] انجام گیرد، با نرخ‌هایی که بر فروشنده و خریدار زیانی نرساند، کسی که پس از منع تو احتکار کند، او را [[کیفر]] ده تا [[عبرت]] دیگران شود، اما در کیفر او [[اسراف]] نکن.
| | ===[[حفظ]] اصل سرمایه و گسترش آن=== |
| | [[امام علی]]{{ع}}، در بیانی بر [[ضرورت]] حفظ اصل سرمایه تأکید و [[وصیت]] می‌کند اصل [[مال]] را نگه دارند و در [[رشد]] آن بکوشند: «و با کسی که این کار را بر عهده دارد، شرط می‌کنم اصل مال را به همان‌گونه که هست، باقی گذارد و از ثمره آن [[هزینه]] کند، به شیوه‌ای که بدان [[مأمور]] شده و [[راهنمایی]] گشته است. دیگر اینکه نهال‌های نخل‌های آن قریه‌ها را نفروشد تا به قدری فراوان شوند که شناختن نخلستان‌ها برای کسی که آنها را پیش از این دیده است، دشوار باشد»<ref>{{متن حدیث|وَ يَشْتَرِطُ عَلَى الَّذِي يَجْعَلُهُ إِلَيْهِ أَنْ يَتْرُكَ الْمَالَ عَلَى أُصُولِهِ وَ يُنْفِقَ مِنْ ثَمَرِهِ حَيْثُ أُمِرَ بِهِ وَ هُدِيَ لَهُ وَ أَلَّا يَبِيعَ مِنْ أَوْلَادِ نَخِيلِ هَذِهِ الْقُرَى وَدِيَّةً حَتَّى تُشْكِلَ أَرْضُهَا غِرَاساً}}، نهج البلاغه، نامه ۲۴.</ref>.<ref>[[مهدی محمدی صیفار|محمدی صیفار، مهدی]]، [[اندیشه و روش اصلاح جامعه از دیدگاه امام علی (کتاب)|اندیشه و روش اصلاح جامعه از دیدگاه امام علی]]، ص ۲۵۲.</ref> |
|
| |
|
| نکته قابل توجه در [[نامه امام]] این است که، [[امام]]{{ع}} از مالک می‌خواهد که در برابر جرایم [[بازرگانان]] [[محتکر]]، زیادهروی نکند و به نحوی برخورد نکند که به [[تشکیلات]] [[اقتصادی]] جامعه، آسیب وارد کرده، [[سرمایه‌گذاری]] را کاهش دهد. شاید علت این برخورد، این باشد که ممکن است مجازاتهای شدید و [[خشن]] سبب [[ترس]] آنان از سرمایه‌گذاری و در نتیجه، کاهش آن و خروج [[سرمایه]] از جامعه شود. این در حالی است که [[کارگزاران]]، به [[اموال عمومی]] دستبرد زده‌اند و به [[ملت]] و [[دولت]]، که آنان را [[امین]] دانسته‌اند، پشت کرده و [[خیانت]] ورزیده‌اند <ref>سرکشیان، محمد حسین، «سازوکارهای مبارزه با مفاسد اقتصادی در نظام حکومتی امام علی{{ع}}»، مجله کارآگاه، ش۷، ص۷۶.</ref>.<ref>[[فاطمه ترابی|ترابی، فاطمه]]، [[ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی (مقاله)|مقاله «ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی»]].</ref>
| | ===[[توسعه]] و اصلاح کارهای بازرگانان=== |
| | کشاورزان به زمین‌ها‌ی [[کشاورزی]] نیازمندند تا بتوانند با [[امنیت]] کامل به تولید محصولات کشاورزی بپردازند، ولی ابزار کار [[بازرگانان]] چیز دیگری است. در [[نهج البلاغه]]، بازرگانان به سه گروه تقسیم شده‌اند: بازرگانان ساکن در [[شهرها]]، بازرگانان غیرساکن و بازرگانانی که خود کار می‌کنند. [[حضرت امیر]]{{ع}} درباره هر سه دسته به مالک سفارش می‌کند که در کار آنان (چه بازرگانان دور یا نزدیک و همشهری) [[اندیشه]] و بررسی کند و کارهایشان را [[اصلاح]] سازد و رونق دهد؛ چراکه آنان با زحمت فراوان از شهرهای دور کالاهای ضروری و مورد نیاز [[مردم]] را تهیه می‌کنند. ناامن بودن جاده‌ها، نبودن وسایل نقلیه و [[بی‌ثباتی]] قیمت‌ها (به سبب [[احتکار]]، [[فریب‌کاری]] و...) از [[مشکلات]] بازرگانان است. [[وظیفه]] والی آن است که با [[برنامه‌ریزی]] دقیق، مشکلات را از میان بردارد و موجب رشد اقتصادی شود: «سفارش مرا در [[حق]] [[بازرگانان]] و پیشه‌وران بپذیر و درباره آنها به کارگزارانت [[نیکو]] سفارش کن. خواه آنها که بر یک جای مقیم‌اند و خواه آنها که با سرمایه خویش این سو و آن سو [[سفر]] و با دسترنج خود [[زندگی]] می‌کنند؛ زیرا این گروه، خود مایه‌های منافع‌اند و اسباب [[رفاه]] و آسودگی و به دست آورندگان آن از راه‌های دشوار و دور و خشکی و دریا و دشت‌ها و کوهساران و جای‌هایی که [[مردم]] در آن جای‌ها گرد نیایند و جرئت رفتن به آن جای‌ها ننمایند... در کارشان نظر کن؛ خواه در حضرت تو باشند یا در شهرهای تو»<ref>{{متن حدیث|ثُمَّ اسْتَوْصِ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِي الصِّنَاعَاتِ وَ أَوْصِ بِهِمْ خَيْراً الْمُقِيمِ مِنْهُمْ وَ الْمُضْطَرِبِ بِمَالِهِ وَ الْمُتَرَفِّقِ بِبَدَنِهِ فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ وَ أَسْبَابُ الْمَرَافِقِ وَ جُلَّابُهَا مِنَ الْمَبَاعِدِ وَ الْمَطَارِحِ فِي بَرِّكَ وَ بَحْرِكَ وَ سَهْلِكَ وَ جَبَلِكَ وَ حَيْثُ لَا يَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا وَ لَا يَجْتَرِءُونَ عَلَيْهَا... وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِكَ وَ فِي حَوَاشِي بِلَادِكَ}}، نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.<ref>[[مهدی محمدی صیفار|محمدی صیفار، مهدی]]، [[اندیشه و روش اصلاح جامعه از دیدگاه امام علی (کتاب)|اندیشه و روش اصلاح جامعه از دیدگاه امام علی]]، ص ۲۵۳.</ref> |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| # [[پرونده:1368105.jpg|22px]] [[فاطمه ترابی|ترابی، فاطمه]]، [[ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی (مقاله)| '''ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی''']] | | # [[پرونده:1368105.jpg|22px]] [[فاطمه ترابی|ترابی، فاطمه]]، [[ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی (مقاله)| '''ارتقاء و توسعه اقتصادی به کمک مبارزه با نابسامانی‌های اقتصادی در سیره امیرالمؤمنین علی''']] |
| | # [[پرونده:IM010602.jpg|22px]] [[مهدی محمدی صیفار|محمدی صیفار، مهدی]]، [[اندیشه و روش اصلاح جامعه از دیدگاه امام علی (کتاب)|'''اندیشه و روش اصلاح جامعه از دیدگاه امام علی''']] |
| {{پایان منابع}} | | {{پایان منابع}} |
|
| |
|
| خط ۱۸۱: |
خط ۴۳: |
| {{پانویس}} | | {{پانویس}} |
|
| |
|
| [[رده:توسعه اقتصادی]] | | [[رده:اقتصاد]] |
این مدخل زیرشاخهٔ بحث توسعه اقتصادی است. توسعه اقتصادی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: توسعه اقتصادی در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد
