صدقه در فقه سیاسی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'قوت' به 'قوت') |
(←منابع) برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
||
| (۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = صدقه | |||
| عنوان مدخل = [[صدقه]] | |||
| مداخل مرتبط = [[صدقه در قرآن]] - [[صدقه در حدیث]] - [[صدقه در نهج البلاغه]] - [[صدقه در معارف مهدویت]] - [[صدقه در معارف و سیره نبوی]] - [[صدقه در فقه سیاسی]] - [[صدقه در معارف دعا و زیارات]] - [[صدقه در معارف و سیره سجادی]] - [[صدقه در معارف و سیره رضوی]] - [[صدقه در جامعه‌شناسی اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
اعطاهای صحیح و تام و واجد شرایط در [[راه خدا]]<ref>حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۲۱۶.</ref>، [[مالی]] که در [[راه خدا]] به [[فقرا]] عطا می‌شود<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ج۱۰، ص۱۹۶.</ref>. اصل آن "صدق" به معنای قوت در چیزی<ref>ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۳۳۹.</ref> و تام، صحیح و بر [[حق]] بودن<ref>حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۲۱۵.</ref> در مقابل [[کذب]]<ref>خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۵، ص۵۶.</ref>. | اعطاهای صحیح و تام و واجد شرایط در [[راه خدا]]<ref>حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۲۱۶.</ref>، [[مالی]] که در [[راه خدا]] به [[فقرا]] عطا می‌شود<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ج۱۰، ص۱۹۶.</ref>. اصل آن "صدق" به معنای قوت در چیزی<ref>ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۳۳۹.</ref> و تام، صحیح و بر [[حق]] بودن<ref>حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۲۱۵.</ref> در مقابل [[کذب]]<ref>خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۵، ص۵۶.</ref>. | ||
{{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref>. | {{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref>. | ||
"صدقه" به معنای اِنعام و [[بخشش مال]] از [[فرایض الهی]] است. [[آیه]] {{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref> [[دستور]] صریح [[خداوند]] به [[رسول اکرم]]{{صل}} برای اخذ [[صدقه]] [[واجب]] از [[اموال]] [[مسلمانان]] است که به [[زکات]] [[تفسیر]] شده است. مقدار [[زکات]] و دوره اخذ آن در [[سنت]] مشخص شده و [[موارد مصرف]] [[زکات]] را [[قرآن]] چنین بیان کرده است {{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ}}<ref>«زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>.<ref>وهبة بن مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر، ج۱۰، ص۲۵۸ و ۲۷۵.</ref>. نتیجه اعطای [[زکات]] در [[زندگی]] [[انسان]]، [[تطهیر نفس]]، [[رضایت الهی]] و [[برکت]] و [[حفظ]] [[مال]] است<ref>وهبة بن مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر، ج۱۱، ص۲۹.</ref>. | "صدقه" به معنای اِنعام و [[بخشش مال]] از [[فرایض الهی]] است. [[آیه]] {{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref> [[دستور]] صریح [[خداوند]] به [[رسول اکرم]] {{صل}} برای اخذ [[صدقه]] [[واجب]] از [[اموال]] [[مسلمانان]] است که به [[زکات]] [[تفسیر]] شده است. مقدار [[زکات]] و دوره اخذ آن در [[سنت]] مشخص شده و [[موارد مصرف]] [[زکات]] را [[قرآن]] چنین بیان کرده است {{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ}}<ref>«زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>.<ref>وهبة بن مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر، ج۱۰، ص۲۵۸ و ۲۷۵.</ref>. نتیجه اعطای [[زکات]] در [[زندگی]] [[انسان]]، [[تطهیر نفس]]، [[رضایت الهی]] و [[برکت]] و [[حفظ]] [[مال]] است<ref>وهبة بن مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر، ج۱۱، ص۲۹.</ref>. | ||
نقش [[امام]] و [[رهبر]] [[جامعه اسلامی]] در اخذ [[مالیات‌های اسلامی]] نظیر [[زکات]] و توزیع آن میان آسیب‌دیدگان [[اجتماعی]] که در [[قرآن]] مشخص شده‌اند، عامل اصلی برای توزیع [[مجدد]] [[ثروت]] و امکانات [[اجتماعی]] و ضمانتی برای [[عدالت توزیعی]] است. یک مورد از [[صدقه]] [[واجب]] در عصر [[حضرت رسول]]{{صل}} [[تشریع]] شد که در همان دوره [[نسخ]] شد: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً ذَلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَأَطْهَرُ}}<ref>«ای مؤمنان! چون می‌خواهید با پیامبر رازگویی کنید پیش از رازگویی‌تان صدقه‌ای بپردازید، این برای شما بهتر و پاکیزه‌تر است ولی اگر (چیزی) نیابید بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مجادله، آیه ۱۲.</ref> و صدقاتی هم به عنوان [[کفاره]] و [[مجازات]] در برخی جرایم [[تشریع]] شده است: {{متن قرآن|فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ}}<ref>«روزه گرفتن یا صدقه دادن یا قربانی | نقش [[امام]] و [[رهبر]] [[جامعه اسلامی]] در اخذ [[مالیات‌های اسلامی]] نظیر [[زکات]] و توزیع آن میان آسیب‌دیدگان [[اجتماعی]] که در [[قرآن]] مشخص شده‌اند، عامل اصلی برای توزیع [[مجدد]] [[ثروت]] و امکانات [[اجتماعی]] و ضمانتی برای [[عدالت توزیعی]] است. یک مورد از [[صدقه]] [[واجب]] در عصر [[حضرت رسول]] {{صل}} [[تشریع]] شد که در همان دوره [[نسخ]] شد: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً ذَلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَأَطْهَرُ}}<ref>«ای مؤمنان! چون می‌خواهید با پیامبر رازگویی کنید پیش از رازگویی‌تان صدقه‌ای بپردازید، این برای شما بهتر و پاکیزه‌تر است ولی اگر (چیزی) نیابید بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مجادله، آیه ۱۲.</ref> و صدقاتی هم به عنوان [[کفاره]] و [[مجازات]] در برخی جرایم [[تشریع]] شده است: {{متن قرآن|فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ}}<ref>«روزه گرفتن یا صدقه دادن یا قربانی کردن» سوره بقره، آیه ۱۹۶.</ref>. | ||
[[صدقه]] غیر واجب عبارت است از اعطای [[مال]] بدون [[محدودیت]] و قانونمندی [[شرعی]] که بر [[مؤمنان]] و [[اغنیا]] سفارش شده است: {{متن قرآن|وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ}}<ref>«و در دارایی‌هایشان بخشی برای (مستمند) خواهنده و بی‌بهره بود» سوره ذاریات، آیه ۱۹.</ref>.<ref>[[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم]]، ص: ۳۸۸-۳۸۹.</ref> | [[صدقه]] غیر واجب عبارت است از اعطای [[مال]] بدون [[محدودیت]] و قانونمندی [[شرعی]] که بر [[مؤمنان]] و [[اغنیا]] سفارش شده است: {{متن قرآن|وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ}}<ref>«و در دارایی‌هایشان بخشی برای (مستمند) خواهنده و بی‌بهره بود» سوره ذاریات، آیه ۱۹.</ref>.<ref>[[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم]]، ص: ۳۸۸-۳۸۹.</ref> | ||
==درآمد مالی حکومت اسلامی== | == درآمد مالی حکومت اسلامی == | ||
[[صدقات]] و [[اوقاف جاریه]]، نوعی از [[درآمد مالی]]، برای [[حاکم اسلامی]] می‌باشد. این [[اموال]] برخلاف [[زکات]]، [[خراج]] و [[خمس]]، نصاب و حدّ معینی ندارند، بلکه منبعی عام و فراگیر است. هم چنانکه [[مصرف]] آن نیز اختصاص به مورد مشخصی نداشته و جهت رفع همه احتیاجات [[جامعه]]، می‌توان از آن استفاده کرد<ref>جامع الشتات، ج۴، ص۷۴.</ref>. ویژگی عمده این نوع [[ثروت]] آن است که افراد با [[اختیار]] و [[رضایت]] [[باطنی]] خود و با [[امید]] به [[پاداش اخروی]]، بخشی از اموالشان را به صورت [[صدقه]] یا [[وقف]]، در [[خدمت]] [[جامعه]] قرار می‌دهند؛ چنانکه [[علی]]{{ع}} [[موقوفات]] بسیاری را در [[طول عمر]] [[مبارک]] خویش، به ویژه در طول ۲۵ سال برکناری از [[خلافت]]، با کار و زحمت، برای [[جامعه]] از خود بر جای نهاد؛ از جمله [[چاه]] قنات "[[ینبع]]" و [[وقف]] آن برای [[زائران]] [[خانه خدا]] و رهگذران. [[وقف]] مساجدی مانند [[مسجد]] "الفتح" [[مدینه]]، مسجدی در کنار [[قبر]] [[حضرت]] [[حمزه]]، مسجدی در [[میقات]]، [[کوفه]] و [[بصره]]. همچنین درآمد سالانه [[موقوفات]] [[علی]]{{ع}} که بالغ بر [[چهل]] هزار [[دینار]] می‌شد، به [[مصرف]] بینوایان می‌رسید<ref>روضه کافی، ج۲، ص۱۸۱؛ فروع کافی، ج۵، ص۷۴؛ بحار الانوار، ج۴۱، ص۴۳؛ المناقب، ج۱، ص۳۲۳؛ وسایل الشیعه، ج۱۳، ص۳۰۳؛ کشف المحجّه، ص۱۲۴. راجع به صدقات رسول اکرم{{صل}} [هفت باغستان مخیریق، اراضی بنی نظیر، سه قلعه از قلاع خیبر، نیمی از فدک، یک سوم از زمین‌های وادی القری، و بازار مهروز مدینه]، ر.ک: ابویعلی، الاحکام السلطانیه، ص۱۹۹؛ شرح السیر الکبیر، ج۲، ص۶۱۱؛ وسایل الشیعه، ج۱۳، ص۳۰۳.</ref><ref>[[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۱۳۰.</ref>. | [[صدقات]] و [[اوقاف جاریه]]، نوعی از [[درآمد مالی]]، برای [[حاکم اسلامی]] می‌باشد. این [[اموال]] برخلاف [[زکات]]، [[خراج]] و [[خمس]]، نصاب و حدّ معینی ندارند، بلکه منبعی عام و فراگیر است. هم چنانکه [[مصرف]] آن نیز اختصاص به مورد مشخصی نداشته و جهت رفع همه احتیاجات [[جامعه]]، می‌توان از آن استفاده کرد<ref>جامع الشتات، ج۴، ص۷۴.</ref>. ویژگی عمده این نوع [[ثروت]] آن است که افراد با [[اختیار]] و [[رضایت]] [[باطنی]] خود و با [[امید]] به [[پاداش اخروی]]، بخشی از اموالشان را به صورت [[صدقه]] یا [[وقف]]، در [[خدمت]] [[جامعه]] قرار می‌دهند؛ چنانکه [[علی]] {{ع}} [[موقوفات]] بسیاری را در [[طول عمر]] [[مبارک]] خویش، به ویژه در طول ۲۵ سال برکناری از [[خلافت]]، با کار و زحمت، برای [[جامعه]] از خود بر جای نهاد؛ از جمله [[چاه]] قنات "[[ینبع]]" و [[وقف]] آن برای [[زائران]] [[خانه خدا]] و رهگذران. [[وقف]] مساجدی مانند [[مسجد]] "الفتح" [[مدینه]]، مسجدی در کنار [[قبر]] [[حضرت]] [[حمزه]]، مسجدی در [[میقات]]، [[کوفه]] و [[بصره]]. همچنین درآمد سالانه [[موقوفات]] [[علی]] {{ع}} که بالغ بر [[چهل]] هزار [[دینار]] می‌شد، به [[مصرف]] بینوایان می‌رسید<ref>روضه کافی، ج۲، ص۱۸۱؛ فروع کافی، ج۵، ص۷۴؛ بحار الانوار، ج۴۱، ص۴۳؛ المناقب، ج۱، ص۳۲۳؛ وسایل الشیعه، ج۱۳، ص۳۰۳؛ کشف المحجّه، ص۱۲۴. راجع به صدقات رسول اکرم {{صل}} [هفت باغستان مخیریق، اراضی بنی نظیر، سه قلعه از قلاع خیبر، نیمی از فدک، یک سوم از زمین‌های وادی القری، و بازار مهروز مدینه]، ر. ک: ابویعلی، الاحکام السلطانیه، ص۱۹۹؛ شرح السیر الکبیر، ج۲، ص۶۱۱؛ وسایل الشیعه، ج۱۳، ص۳۰۳.</ref><ref>[[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۱۳۰.</ref>. | ||
==انفاق و صدقه== | |||
از آنجا که [[تحقق عدالت اجتماعی]] در جامعه اسلامی از اصول و اولویت‌های نظام اسلامی به شمار می‌آید، [[اسلام]] افزون بر [[احکام تکلیفی]] همچون خمس و زکات، با استفاده از تشویق‌های [[روحی]] و [[وعده]] [[ثواب]] در [[آخرت]]، کوشیده تعدیل ثروت و [[تحقق عدالت]] در جامعه را هر چه بیشتر میسر کند. [[خداوند]] در [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ}}<ref>«و داستان (بخشش) کسانی که دارایی‌های خود را در جست و جوی خشنودی خداوند و برای استواری (نیّت خالصانه) خودشان می‌بخشند، همچون باغساری بر پشته‌واره‌ای است که بارانی تند- و اگر نه بارانی تند، بارانی نرمریز- بدان برسد و میوه‌هایش را دوچندان کند و خداوند به آن» سوره بقره، آیه ۲۶۵.</ref> و {{متن قرآن|الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«آنان که دارایی‌های خود را در شب و روز پنهان و آشکار می‌بخشند پاداششان نزد خداوند است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۷۴.</ref>. | |||
دادن [[اموال]] به [[مستمندان]] بدون عوض، به [[قصد قربت]] به [[خداوند]]، [[صدقه]] خوانده می‌شود. در [[قرآن]] و [[روایات]] به صدقه بسیار اهمیت داده شده است. [[روایت]] شده که صدقه حرارت [[قبر]] را خاموش می‌کند و [[مؤمن]] را از [[آتش دوزخ]] مصون می‌دارد. صدقه موجب [[خشنودی خداوند]] می‌شود، [[بلا]] را دفع و از [[مرگ]] ناگوار [[پیشگیری]] می‌کند، موجب [[درمان]] [[بیماری‌ها]] و از بین رفتن [[فقر]] می‌شود، روزی را بسیار و [[عمر]] را طولانی می‌سازد<ref>محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج۲، ص۱۵۹۴.</ref>. [[رسول خدا]]{{صل}} در [[تحسین]] صدقه می‌فرماید: «هر کس یک در هم در [[راه خدا]] بدهد، خداوند برای او هفتصد [[حسنه]] می‌نویسد»<ref>محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج۴، ص۳۳۵۰.</ref>. | |||
در [[قرآن کریم]] شش بار به [[قرض الحسنه]] اشاره شده و آن را [[مدح]] کرده است<ref>محمود روحانی، المعجم الاحصایی لألفاظ القرآن الکریم، ج۳، ص۱۱۵۷.</ref>؛ از جمله خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: {{متن قرآن|يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ}}<ref>«خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد» سوره بقره، آیه ۲۷۶.</ref> مضمون این [[آیه]] نشان‌دهنده آن است که [[خدای متعال]] در برابر [[ذم]] شدید [[ربا]]، [[انفاق]] را [[ستایش]] و توصیه کرده است و به همین علت ده‌ها [[آیه]] از [[قرآن]] را به این ویژگی [[ممدوح]] اختصاص داده و آن را مایه [[آرامش]] و [[ایمنی]] [[اقتصادی]]، [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] قرار داده است. | |||
از مثال‌ها و شواهد عالی [[قرآنی]] در این زمینه، [[آیات]] ۲۶۱-۲۶۲ [[سوره بقره]] است که [[خداوند]] ضمن آنکه [[صدقه]] و [[انفاق]] را مایه افزایش روزی و [[گشایش]] وسیع اقتصادی می‌داند، انفاق را سبب دوری [[بیم]] و [[اندوه]] از انفاق کننده نیز می‌داند؛ یعنی بیم و اندوه به عنوان یک [[تهدید]] و [[ناامنی]] برای [[حیات بشر]]، با احکامی همچون انفاق، کاهش می‌یابد یا از بین می‌رود.<ref>[[محمد اسماعیل نباتیان|نباتیان، محمد اسماعیل]]، [[فقه و امنیت (کتاب)|فقه و امنیت]] ص ۳۵۵.</ref> | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:11677.jpg|22px]] [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|'''واژه‌نامه فقه سیاسی''']] | |||
# [[پرونده:1379779.jpg|22px]] [[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|'''فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم''']] | |||
# [[پرونده:IM010643.jpg|22px]] [[محمد اسماعیل نباتیان|نباتیان، محمد اسماعیل]]، [[فقه و امنیت (کتاب)|'''فقه و امنیت''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
{{ | {{مدخل وابسته}} | ||
* [[تحریم صدقه بر اهل بیت]] | * [[تحریم صدقه بر اهل بیت]] | ||
* [[تحریم صدقه بر سادات]] | * [[تحریم صدقه بر سادات]] | ||
| خط ۵۳: | خط ۶۲: | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | |||
{{ | |||
[[رده:صدقه | [[رده:صدقه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۰۴
این مدخل زیرشاخهٔ بحث صدقه است. صدقه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: صدقه در قرآن - صدقه در حدیث - صدقه در نهج البلاغه - صدقه در معارف مهدویت - صدقه در معارف و سیره نبوی - صدقه در فقه سیاسی - صدقه در معارف دعا و زیارات - صدقه در معارف و سیره سجادی - صدقه در معارف و سیره رضوی - صدقه در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
اعطاهای صحیح و تام و واجد شرایط در راه خدا[۱]، مالی که در راه خدا به فقرا عطا می‌شود[۲]. اصل آن "صدق" به معنای قوت در چیزی[۳] و تام، صحیح و بر حق بودن[۴] در مقابل کذب[۵].
﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا﴾[۶].
"صدقه" به معنای اِنعام و بخشش مال از فرایض الهی است. آیه ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا﴾[۷] دستور صریح خداوند به رسول اکرم (ص) برای اخذ صدقه واجب از اموال مسلمانان است که به زکات تفسیر شده است. مقدار زکات و دوره اخذ آن در سنت مشخص شده و موارد مصرف زکات را قرآن چنین بیان کرده است ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ﴾[۸].[۹]. نتیجه اعطای زکات در زندگی انسان، تطهیر نفس، رضایت الهی و برکت و حفظ مال است[۱۰].
نقش امام و رهبر جامعه اسلامی در اخذ مالیات‌های اسلامی نظیر زکات و توزیع آن میان آسیب‌دیدگان اجتماعی که در قرآن مشخص شده‌اند، عامل اصلی برای توزیع مجدد ثروت و امکانات اجتماعی و ضمانتی برای عدالت توزیعی است. یک مورد از صدقه واجب در عصر حضرت رسول (ص) تشریع شد که در همان دوره نسخ شد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً ذَلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَأَطْهَرُ﴾[۱۱] و صدقاتی هم به عنوان کفاره و مجازات در برخی جرایم تشریع شده است: ﴿فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ﴾[۱۲].
صدقه غیر واجب عبارت است از اعطای مال بدون محدودیت و قانونمندی شرعی که بر مؤمنان و اغنیا سفارش شده است: ﴿وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ﴾[۱۳].[۱۴]
درآمد مالی حکومت اسلامی
صدقات و اوقاف جاریه، نوعی از درآمد مالی، برای حاکم اسلامی می‌باشد. این اموال برخلاف زکات، خراج و خمس، نصاب و حدّ معینی ندارند، بلکه منبعی عام و فراگیر است. هم چنانکه مصرف آن نیز اختصاص به مورد مشخصی نداشته و جهت رفع همه احتیاجات جامعه، می‌توان از آن استفاده کرد[۱۵]. ویژگی عمده این نوع ثروت آن است که افراد با اختیار و رضایت باطنی خود و با امید به پاداش اخروی، بخشی از اموالشان را به صورت صدقه یا وقف، در خدمت جامعه قرار می‌دهند؛ چنانکه علی (ع) موقوفات بسیاری را در طول عمر مبارک خویش، به ویژه در طول ۲۵ سال برکناری از خلافت، با کار و زحمت، برای جامعه از خود بر جای نهاد؛ از جمله چاه قنات "ینبع" و وقف آن برای زائران خانه خدا و رهگذران. وقف مساجدی مانند مسجد "الفتح" مدینه، مسجدی در کنار قبر حضرت حمزه، مسجدی در میقات، کوفه و بصره. همچنین درآمد سالانه موقوفات علی (ع) که بالغ بر چهل هزار دینار می‌شد، به مصرف بینوایان می‌رسید[۱۶][۱۷].
انفاق و صدقه
از آنجا که تحقق عدالت اجتماعی در جامعه اسلامی از اصول و اولویت‌های نظام اسلامی به شمار می‌آید، اسلام افزون بر احکام تکلیفی همچون خمس و زکات، با استفاده از تشویق‌های روحی و وعده ثواب در آخرت، کوشیده تعدیل ثروت و تحقق عدالت در جامعه را هر چه بیشتر میسر کند. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾[۱۸] و ﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾[۱۹].
دادن اموال به مستمندان بدون عوض، به قصد قربت به خداوند، صدقه خوانده می‌شود. در قرآن و روایات به صدقه بسیار اهمیت داده شده است. روایت شده که صدقه حرارت قبر را خاموش می‌کند و مؤمن را از آتش دوزخ مصون می‌دارد. صدقه موجب خشنودی خداوند می‌شود، بلا را دفع و از مرگ ناگوار پیشگیری می‌کند، موجب درمان بیماری‌ها و از بین رفتن فقر می‌شود، روزی را بسیار و عمر را طولانی می‌سازد[۲۰]. رسول خدا(ص) در تحسین صدقه می‌فرماید: «هر کس یک در هم در راه خدا بدهد، خداوند برای او هفتصد حسنه می‌نویسد»[۲۱].
در قرآن کریم شش بار به قرض الحسنه اشاره شده و آن را مدح کرده است[۲۲]؛ از جمله خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ﴾[۲۳] مضمون این آیه نشان‌دهنده آن است که خدای متعال در برابر ذم شدید ربا، انفاق را ستایش و توصیه کرده است و به همین علت ده‌ها آیه از قرآن را به این ویژگی ممدوح اختصاص داده و آن را مایه آرامش و ایمنی اقتصادی، سیاسی و اجتماعی قرار داده است. از مثال‌ها و شواهد عالی قرآنی در این زمینه، آیات ۲۶۱-۲۶۲ سوره بقره است که خداوند ضمن آنکه صدقه و انفاق را مایه افزایش روزی و گشایش وسیع اقتصادی می‌داند، انفاق را سبب دوری بیم و اندوه از انفاق کننده نیز می‌داند؛ یعنی بیم و اندوه به عنوان یک تهدید و ناامنی برای حیات بشر، با احکامی همچون انفاق، کاهش می‌یابد یا از بین می‌رود.[۲۴]
منابع
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۲۱۶.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ج۱۰، ص۱۹۶.
- ↑ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۳۳۹.
- ↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۲۱۵.
- ↑ خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۵، ص۵۶.
- ↑ «از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.
- ↑ «از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.
- ↑ «زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.
- ↑ وهبة بن مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر، ج۱۰، ص۲۵۸ و ۲۷۵.
- ↑ وهبة بن مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر، ج۱۱، ص۲۹.
- ↑ «ای مؤمنان! چون می‌خواهید با پیامبر رازگویی کنید پیش از رازگویی‌تان صدقه‌ای بپردازید، این برای شما بهتر و پاکیزه‌تر است ولی اگر (چیزی) نیابید بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مجادله، آیه ۱۲.
- ↑ «روزه گرفتن یا صدقه دادن یا قربانی کردن» سوره بقره، آیه ۱۹۶.
- ↑ «و در دارایی‌هایشان بخشی برای (مستمند) خواهنده و بی‌بهره بود» سوره ذاریات، آیه ۱۹.
- ↑ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص: ۳۸۸-۳۸۹.
- ↑ جامع الشتات، ج۴، ص۷۴.
- ↑ روضه کافی، ج۲، ص۱۸۱؛ فروع کافی، ج۵، ص۷۴؛ بحار الانوار، ج۴۱، ص۴۳؛ المناقب، ج۱، ص۳۲۳؛ وسایل الشیعه، ج۱۳، ص۳۰۳؛ کشف المحجّه، ص۱۲۴. راجع به صدقات رسول اکرم (ص) [هفت باغستان مخیریق، اراضی بنی نظیر، سه قلعه از قلاع خیبر، نیمی از فدک، یک سوم از زمین‌های وادی القری، و بازار مهروز مدینه]، ر. ک: ابویعلی، الاحکام السلطانیه، ص۱۹۹؛ شرح السیر الکبیر، ج۲، ص۶۱۱؛ وسایل الشیعه، ج۱۳، ص۳۰۳.
- ↑ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۱۳۰.
- ↑ «و داستان (بخشش) کسانی که دارایی‌های خود را در جست و جوی خشنودی خداوند و برای استواری (نیّت خالصانه) خودشان می‌بخشند، همچون باغساری بر پشته‌واره‌ای است که بارانی تند- و اگر نه بارانی تند، بارانی نرمریز- بدان برسد و میوه‌هایش را دوچندان کند و خداوند به آن» سوره بقره، آیه ۲۶۵.
- ↑ «آنان که دارایی‌های خود را در شب و روز پنهان و آشکار می‌بخشند پاداششان نزد خداوند است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۷۴.
- ↑ محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج۲، ص۱۵۹۴.
- ↑ محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج۴، ص۳۳۵۰.
- ↑ محمود روحانی، المعجم الاحصایی لألفاظ القرآن الکریم، ج۳، ص۱۱۵۷.
- ↑ «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد» سوره بقره، آیه ۲۷۶.
- ↑ نباتیان، محمد اسماعیل، فقه و امنیت ص ۳۵۵.