اثبات عصمت پیامبران در قرآن

محتوای خام

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عصمت پیامبران است. اثبات عصمت پیامبران از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اثبات عصمت پیامبران در قرآن - اثبات عصمت پیامبران در حدیث - اثبات عصمت پیامبران در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

در قرآن کریم به صراحت دربارۀ عصمت پیامبران سخنی گفته نشده است، اما به صورت التزامی از طریق آیات قرآن می‌‌توان عصمت آنان را ثابت کرد:

1. در قرآن کریم از عصمت و امانتداری فرشتۀ وحی سخن گفته شده است به نحوی که خداوند دربارۀ آنان فرموده است: ﴿لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾، بنابراین اگر حاملِ اول وحی یعنی فرشتگان از جمله جبرئیل دارای عصمت باشد، حامل دیگر آن یعنی پیامبر هم چنین صفتی باید داشته باشد، زیرا نداشتن عصمت همانطور که نقض امانتداری فرشته وحی محسوب می‌‌شود، نقض امانتداری پیامبران هم خواهد بود.
2. در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که در آن شیطان قسم یاد می‌‌کند تمام بندگان خداوند را گمراه می‌‌کند مگر بندگان مخلص خداوند را: ﴿فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾، ﴿قَالَ رَبّ‏ِ بمَِا أَغْوَيْتَنىِ لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فىِ الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنهَُّمْ أَجْمَعِين إِلَّا عِبَادَكَ مِنهُْمُ الْمُخْلَصِينَ﴾، پیامبران چون مصداق اصلی بندگان مخلص خداوند هستند، وسوسه شیطان نمی‌تواند در آنان اثری کند و این معنایی غیر از عصمت پیامبران نخواهد داشت.
3. همچنین آیات دیگری وجود دارد که در آن پیامبر، امید و آرزوی هدایت انسان‌ها را دارد، ولی شیطان برخلاف این آرزو انسان‌ها را وسوسه می‌‌کند و یا اینکه شیطان در تلاوت قرآن توسط پیامبر، القائاتی را انجام می‌‌دهد اما خداوند تمام این القائات و آرزوهایی شیطانی را از بین می‌‌برد: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾. برخی این آیات در جهت اثبات عصمت وحی الهی از صدور وحی تا ابلاغ آن است و وقتی این مطلب یعنی عصمت وحی از مرحله صدور تا مرحلۀ وصول ثابت شد، لازمه‌اش اثبات عصمت پیامبر هم خواهد بود، چراکه مسئولیت ابلاغ و وصول وحی بر عهدۀ پیامبران است.

دلایل قرآنی بر عصمت پیامبران

قرآن پیامبر را معصوم می‌داند هم در بینش و علم، هم در عمل. در ذیل بعضی از دلایل قرآنی بر عصمت انبیا می‌آید:

عصمت عملی:

مخلَصین از تیررس وسوسه شیطان به دور و معصوم‌اند. پیامبران مخلَص‌اند، پس پیامبران معصومند. اینک توضیح مقدّمات برهان: شیطان بعد از تمرّد از فرمان خدا و رانده شدن از درگاه الهی، تقاضا کرد تا قیامت به او مهلت داده شود و خداوند نیز تا زمان معلومی به او مهلت داد، در این حال چنین اظهار داشت ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾. این معنا در سوره «ص» آیات ۸۲ و ۸۳ نیز آمده است. از این آیه استفاده می‌شود، شیطان، از گمراه نمودن مخلَصین ناامید است و سراغشان نمی‌رود، وجه آن نیز روشن است، زیرا کسی که صرفاً برای خدا خالص شده است. طوری که فکر و ذکر و عمل و رفتار او همگی برای خدا و زبان حال او این است: ﴿قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ دیگر جای پایی برای شیطان در وجودش باقی نمانده است. چون شیطان باید یک راه ورود در وجود انسان داشته باشد، تا بتواند او را وسوسه کند و این راه یا راه‌ها عبارتند از: همان ناخالصی‌ها که در بینش و نظر یا در عمل و یا در خصایل و ویژگی‌های روحی انسان وجود دارد، و مخلص هیچ یک از این ناخالصی‌ها را ندارد. از سوی دیگر قرآن پیامبران را مخلَص معرفی می‌کند. از جمله ﴿وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ﴾.

ذیل آیه ﴿إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ﴾ که به منزله تعلیل برای عدم ارتکاب گناه از سوی یوسف محسوب می‌شود. هم کبرای برهان را اثبات می‌کند و هم صغرا را. به عبارت دیگر دو نکته از آیه استفاده می‌شود: اولاً مخلصین از گناه مصونند، و ثانیاً یوسف پیامبر خدا از مخلصین است. در سوره صافات آیه ۴۰ و ۷۴ بندگان مخلص را از عذاب دردناک در امان می‌داند، و در آیه ۱۲۸ می‌فرماید: الیاس را که از مرسلین بود همگی تکذیب کردند، مگر بندگان مخلص. و در آیه ۱۶۰ تنها بندگان مخلص را شایسته برای توصیف خداوند دانسته است. در سوره مریم آیه ۵۱ حضرت موسی(ع) را از مخلَصین معرفی می‌کند و می‌فرماید: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا﴾ و در جای دیگر می‌فرماید: ﴿وَاذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَالْأَبْصَارِ * إِنَّا أَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ ﴾. یعنی (و باز ای پیامبر) از بندگان (مخلص) ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب بادکن، که همگی (در انجام رسالت خود) صاحب اقتدار و بینش بودند، زیرا ما آنان را خالص گردانیدیم به خلوص یاد سرای دیگر. در آیات دیگری نیز پیامبران الهی به عنوان مخلص معرّفی شده‌اند، که همین مقدار برای اثبات مدّعا کافی است.

پیامبران صدّیق می‌باشند. و صدّیق کسی است که قول و فعل او همواره قرین صداقت و راستی باشد. پس انبیا هم در قول و هم در فعل جز براساس صدق و درستی حرکت نمی‌کنند: به عنوان مثال قرآن در سوره مریم آیه ۴۱ می‌فرماید: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا﴾ یعنی ای پیامبر در کتاب خود شرح حال ابراهیم را یاد کن؛ زیرا او صدیق و نبی بود. در همین سوره آیه ۵۶ می‌فرماید: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا﴾ بقیه مقدمات برهان روشن است.

پیامبران به طور مطلق هدایت شده و راه یافته هستند، گناهکار گمراه است، پس پیامبران هیچ گاه گناه نمی‌کنند قرآن می‌فرماید: ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ كُلًّا هَدَيْنَا وَنُوحًا هَدَيْنَا مِنْ قَبْلُ وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ وَأَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ * وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِحِينَ * وَإِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطًا وَكُلًّا فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ * وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ * أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ﴾.

اینکه خدا به طور مطلق امر می‌کند که از هدایت پیامبران پیروی کنیم، دلیلی است بر این مطلب که هر کار می‌کنند مطابق رضای خدا است. و از آنجا که ارتکاب گناه مورد رضای خدا نیست، پس پیامبران گناه نمی‌کنند. و در برخی آیات قرآن از عصیان و گناه به ضلالت تعبیر می‌شود. پس هرکه گناه کند هدایت نشده است: قرآن می‌فرماید: ﴿أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ * وَأَنِ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ * وَلَقَدْ أَضَلَّ مِنْكُمْ جِبِلًّا كَثِيرًا أَفَلَمْ تَكُونُوا تَعْقِلُونَ﴾. بدیهی است که مراد از ضلالت به وسیله شیطان وادار نمودن مردم به گناه و نافرمانی خدا است.

حاصل آن‌که انبیا به هدایت خاصّ الهی هدایت شده‌اند، طوری که هرگز گناهی نمی‌تواند در ساخت قدسی آنان راه یابد.

اطاعت از پیامبران را قرآن به طور مطلق لازم دانسته است. در حالی که اگر کسی امر به گناه کند، اطاعت‌اش حرام است، پس پیامبران لزوماً به لحاظ قول و فعل از گناه مصونند. توضیح این که: اطاعت از قول و فعل و تقریر پیامبر، مصداق اَتمِّ اطاعت است و اگر پیامبر مرتکب گناه شود، از باب اطاعت از فعل او ارتکاب گناه لازم می‌شود، در حالی که ارتکاب گناه حرام است.

این دلیل را این گونه نیز می‌توان بیان کرد: قرآن اطاعت از پیامبر را همراه و در کنار اطاعت از خدا به طور مطلق لازم دانسته است. و اگر امر و نهی قولی و فعلی پیامبر خلاف امر و نهی الهی باشد، مکلّف دچار تناقض می‌شود، زیرا فعل خاصّی را هم واجب است انجام دهد (مثلاً امر پیامبر) و هم واجب است انجام ندهد (برحسب نهی خداوند) و این محال است. آیات در این زمینه متعدد است. در اینجا تنها به یک مورد اشاره می‌شود: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ * قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ﴾.

در این آیه، نخست دوست داشتن خدا را مساوی پیروی از پیامبر قرار داده است، بدیهی است که خداوند گناه و گناهکار را دوست ندارد. پس هرچه پیامبر می‌کند، محبوب خدا است.

دیگر اینکه اطاعت از خداوند را قرین اطاعت پیامبر قرار داده است، و اطلاق آیه دالِّ بر این است که آن‌چه پیامبر می‌کند و می‌گوید همگی مطابق امر و نهی الهی است و نافرمانی در آن نیست».

دلایل قرآنی عصمت پیامبران

مخلَصین: دسته‌ای از آیات قرآن کریم، گروهی از بندگان خداوند را به‌عنوان "مخلَصین" معرفی می‌کنند. این آیات جزو صریح‌ترین و متقّن‌ترین آیاتی هستند که عصمت انبیا را اثبات می‌نمایند. برای تبیین دلالت این آیات بر عصمت، نخست توضیحی درباره واژه مخلَص داده، سپس خصوصیات مخلَصین در قرآن را بیان می‌کنیم.

قرآن کریم، بعضی از انسان‌ها را مُخلِص - به صیغه اسم فاعل - خوانده است و برخی دیگر را با عنوان "مخلَص" - به صیغه اسم مفعول - مورد مدح و ستایش قرار می‌دهد.

"مخلِصین" انسان‌های والایی هستند که کارهایشان را برای خداوند و در پر تو تبعیت از فرامین او انجام داده و هر شائبه غیر الهی را از دامن زندگی خویش زدوده‌اند؛ به طوری که عبودیت حق تعالی در همه حرکات و سکنات آنها تجسّم یافته است. اما "مخلَصین" به معنی "خالص شده‌ها" است؛ انسان‌هایی که خداوند آنها را خالص کرده و خودش پاکی و خلوص آنها را ضمانت نموده است. این مرتبه و موقعیت والای معنوی، بسیار بالاتر از مقام مخلِصین می‌باشد و هر کسی شایستگی بهره‌مندی از آن را ندارد. می‌توان گفت که از دیدگاه اسلام، عالی‌ترین و والاترین مرتبه کمال آدمی همین مرتبه است. به نظر می‌رسد که اصطلاح "مخلَص" در قرآن کریم تقریباً معادل همان اصطلاح "معصوم" می‌باشد. برای آشنایی بیشتر با این مقام معنوی و اوصاف بهره‌مندان از این عنایت الهی، به طور خلاصه به بیان ویژگی‌های آنها در قرآن کریم می‌پردازیم. در آیات قرآن مجموعاً سه ویژگی برای مخلَصین، ذکر شده است:

1. مصونیت از اغرائات و تسویلات شیطانی: ﴿قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾.
2. برخورداری از رحمت غیر متناهی خداوند: ﴿وَمَا تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ * إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ﴾.
3. شایستگی توصیف خداوند: ﴿سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ * إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ﴾

از آنجا که مخلَصین را خود خداوند خالص نموده و غیر خود را از فکر و دل آنان بیرون رانده است و فقط خدا را می‌شناسند و می‌بینند و دیگران را هم به واسطه او می‌شناسند، اگر در ضمیر و نهان دل خویش، خداوند را توصیف نمایند، او را آن‌گونه که مناسب با ساحت قدس الهی است، می‌ستایند. و اگر هم با زبان و الفاظ به توصیف او بپردازند - چون الفاظ از بیان حقایق، قاصرند - به قصور بیان خود معترفند. از این رو پیامبر گرامی اسلام - که پیشوای مخلَصین است - به خداوند متعال عرض می‌کند: لا أحصی ثناء علیک. انت کما اثنیت علی نفسک؛ توان ستایش تو را [آنگونه که سزاوار توست] ندارم؛ تو همچنانی که خود خویشتن را ستوده‌ای.

با دقّت در این آیات که ویژگی‌های بندگان مخلَص خداوند را برمی‌شمرند، مخصوصاً با توجه به مصونیت و امنیت آنان از تسویلات شیطان، روشن می‌شود که "مخلَصین" انسان‌هایی هستند که از هر گونه گناه و لغزش و خطایی معصومند؛ زیرا اینان در عالم، جز تجلیات ذات اقدس خداوند را نمی‌بینند و در همه جا و همه وقت تنها محبوب خویش را می‌نگرند و او را حاضر و ناظر بر تمامی امور می‌یابند و جز خواسته او خواهشی ندارند. از این رو هر گاه شیاطین بخواهند به نحوی در اینان تأثیر گذاشته، آنان را از ذکر و یاد خدا غافل کنند، موفق نخواهند شد.

اما اینکه چه کسانی به این مقام دست یافته و از این موهبت الهی برخوردارند، باید گفت: شناخت آنها برای ما امکان ندارد و تنها خداوند است که می‌داند چه کسی را خالص گردانیده است. اما به طور قطع می‌توان گفت که انبیای عظام، جزو این گروه هستند. زیرا:

اولاً: پیامبران برترین انسان‌ها هستند، و اگر آنها از این موقعیت و منزلت والای معنوی برخوردار نباشند، کس دیگری به یقین نمی‌تواند به آن مقام دست یابد.

ثانیاً: خداوند متعال در قرآن کریم، عده‌ای از انبیا را نام برده و آنها را به صفت والای "مخلَص" توصیف کرده است، مثلاً: ﴿وَاذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَالْأَبْصَارِ * إِنَّا أَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ * وَإِنَّهُمْ عِنْدَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْأَخْيَارِ﴾. ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا﴾. ﴿وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ﴾.

در این آیه شریفه، دلیل اعطای الطاف خاص الهی به حضرت یوسف مخلَص بودن ایشان دانسته شده است. یعنی، از آنجا که یوسف از بندگان مخلَص خداوند بود، توانست از آن شرایط استثنایی پاک و طاهر بیرون آید و حتی برای یک لحظه هم فکر گناه را در سر نپروراند. پس "مخلَصین" - که قدر متقین از آنها انبیای عظامند - افرادی هستند که خداوند آنها را برای خود پاک و پاکیزه گردانیده است؛ از این رو، شیطان هیچ‌گونه تسلّطی در گمراه ساختن آنان ندارد.

مطهَّرین: دسته‌ای دیگر از آیات قرآنی که بر عصمت عملی انبیا دلالت دارند، آیاتی هستند که گروهی از انسان‌ها را به‌عنوان "مطهرین" معرفی کرده و ویژگی‌هایی برای آنان بیان نموده‌اند. از جمله اینکه مطهرین افرادی هستند که با حقیقت و روح قرآن در تماس و با لوح محفوظ در ارتباطند: ﴿إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ * فِي كِتَابٍ مَكْنُونٍ * لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ﴾. قرآن کریم، حضرت مریم(س) را به این صفت ستوده، می‌فرماید: ﴿وَإِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِينَ﴾

همچنین در سوره احزاب، درباره اهل‌بیت(ع) می‌خوانیم: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾

از این آیه می‌توان عصمت عملی انبیا را استفاده نمود. نحوه دلالت آن با دقّت در چند نکته روشن می‌شود:

1. واژه "مطهر" اسم مفعول باب تفعیل می‌باشد که غالباً کاربرد این باب، برای متعدی ساختن فعل است. طهر الله فلاناً، یعنی خداوند فلان شخص را پاک گردانید. بنابراین "مطهَّر" یعنی پاک گردانیده شده.
2. نه تنها تطهیر یاد شده در آیه، مقیّد و منحصر به مورد خاصی نشده، بلکه با "مفعول مطلق تأکیدی" (تطهیراً) تأکید شده است. بنابراین ﴿يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ به معنای آن است که خداوند ایشان را از هرگونه آلودگی و پلیدی پیراسته است، پس می‌توان نتیجه گرفت که "مطهَرین" همان "معصومین" می‌باشند؛ زیرا منظور از عصمت، عنایت ویژه الهی به تطهیر و پاکی گروهی از انسان‌هاست. (البته به گونه‌ای که اختیار از آنها سلب نمی‌شود).
3. هر چند آیه تطهیر از بین پیامبران، فقط پیامبر اسلام(ص) را به "دلالت مطابقی" شامل است، اما با توجه به اینکه در این جهت، تفاوتی بین انبیا نیست - و کسی هم قائل به فرق نشده است - می‌توان دلالت این آیه را بر عصمت تمام انبیا پذیرفت.

عهد الهی: در فصل پیشین برای اثبات عصمت اعتقادی انبیا، به آیه‌ای از سوره بقره استدلال نمودیم که می‌فرماید: ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾.

در آنجا گفتیم با توجه به اینکه قرآن، مشرک را "ظالم" می‌نامد، چنین شخصی شایستگی عهده‌دار شدن منصب نبوت را ندارد. از این آیه می‌توان عصمت عملی پیامبران را نیز استفاده نمود. این استدلال بر پایه چند مقدمه استوار است:

1. همچنان که پیشتر یادآور شدیم، منظور از "عهد الهی" منصب‌ها و سمت‌هایی است که از ناحیه خداوند برای اغراض خاصی به پاره‌ای از بندگان شایسته عطا می‌شود. بنابراین، عهد الهی یک عنوان کلی و فراگیر است که دامنه‌ای فراتر از نبوت و امامت دارد؛ هر چند قدر متّیقن از آن، مقام پیامبری و جانشینی پیامبر است.
2. استعمال قرآنیِ واژه "ظلم" و مشتقات آن به مراتب گسترده‌تر از کاربرد عرفی و لغوی آن می‌باشد. این لغت در کاربردهای عرفی، بیشتر در مواردی که شخصی به حقوقِ انسان‌های دیگر و یا حیوانات تجاوز نماید، استعمال می‌شود. امّا در استعمالات قرآنی، هم در مورد ظلم به خویشتن و و هم در مورد ظلم به حقوق دیگران و هم در مورد ظلم به خداوند - که شرک بارزترین مصداق آن می‌باشد- به کار رفته است. به‌طور کلی می‌توان معنای این واژه را در قرآن، مساوی با "عصیان" و "ارتکاب گناه" دانست. از این رو "ظالم" در اصطلاح و کاربرد قرآن به معنای "گناهکار" است.
3. با توجه به مطالبی که در فصل پیشین درباره "مشتقات" گذشت، روشن می‌شود که "ظالم" منحصر در کسی که فعلاً گنه‌کار باشد، نیست؛ بلکه اگر کسی - هر چند در یک لحظه از عمر خویش - به گناهی آلوده شده باشد، عنوان ظالم او را نیز شامل می‌گردد.

بنابراین، پیامبران پیش و پس از تصدی مقام نبوت، نباید به گناهی (صغیره یا کبیره) آلوده باشند.

اطاعت و عصمت: قرآن مجید هدف از برانگیختن پیامبران را فرمانبرداری مردم از آنان می‌داند: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ﴾

از این آیه - که اطاعت مطلق از پیامبران را بر مردم لازم می‌شمارد - بسیاری از مراتب عصمت انبیا استفاده می‌شود. پیشتر چگونگی دلالت آیه را بر عصمت در مقام تلقی و ابلاغ باز گفتیم. اینک نحوه دلالت آن را بر عصمت از معاصی با ذکر چند مقدمه، بیان می‌کنیم:

1. کردار و گفتار، هر دو وسیله رسانیدن پیام و ارائه اندیشه و افکار انسان می‌باشند؛ بلکه تأثیر کردار در تبلیغ یک اندیشه به مراتب بیشتر از گفتار می‌باشد. بنابراین، همچنان که سخن و گفتار شخص، شایستگی آن را دارد که مورد اطاعت و پیروی قرار گیرد، عمل او نیز چنین است.
2. هرگونه معصیت و نافرمانی از دستورات خداوند، خلاف حق و رضای خداوند است؛ ازاین‌رو، مورد اذن و اراده تشریعی الهی نیست؛ زیرا اذن و اراده خداوند به باطل تعلق نمی‌گیرد.
3. به دلالت صریح آیه، اذن و اراده تشریعی خداوند به اطاعت و پیروی بی‌چون و چرا و تبعیت مطلق از تمامی گفتار و کردار انبیا تعلق گرفته است؛ به عبارت دیگر، اطاعت از پیامبران مقیّد و مشروط به هیچ قید و شرطی نشده است.

نتیجه آن می‌شود که انبیا هیچ‌گونه معصیتی را اعم از کبیره و صغیره، مرتکب نمی‌شوند؛ که اگر جز این باشد اراده خداوند به باطل تعلق گرفته است! افزون بر آن، اگر از پیامبران گناهی سرزند، لازم می‌آید که هم در مورد بغض و نهی خداوند باشد و هم در مورد حبّ و امر او؛ زیرا به دلالت آیه، اذن خداوند به آن تعلق گرفته است، پس باید مورد حبّ و امر او باشد. و از طرف دیگر، ارتکاب گناه و معصیت موجب بغض و مورد نهی الهی است. یعنی اجتماع امر و نهی، و حبّ و بغض در شیء واحد و از جهت واحد، لازم می‌آید؛ که از محالات است.

آیات دیگری نیز وجود دارند که تبعیت مطلق از پیامبر گرامی اسلام را، به‌عنوان اسوه حسنه، واجب دانسته است. با توجه به این آیات، عصمت پیامبر گرامی اسلام را می‌توان به‌آسانی اثبات کرد. عصمت سایر انبیا را هم می‌توان از آنها استفاده نمود. چون روشن است که پیامبر گرامی اسلام(ص) خصوصیتی در این، زمینه نداشته، سایر انبیا در این ویژگی با او شریکند. به چند نمونه از این آیات، اشاره می‌کنیم:

1. ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾. این آیه، مهر تأیید بر تمامی افکار و اعمال و گفتار پیامبر زده، او را به‌عنوان نمونه اعلا و الگوی کامل انسانیت معرفی می‌نماید. به عبارت دیگر، تأسی و تبعیت از کردار و گفتار او را، از لوازم رسالت آن حضرت می‌داند.
2. ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ * قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ﴾. در این آیه، شرط رضایت‌مندی و محبت خداوند، تبعیت و فرمانبرداری مطلق از پیامبر قلمداد شده است.
3. در آیه‌ای دیگر، سرانجام سخت و دردناکِ کسانی را که از پیامبر پیروی نکرده‌اند، باز چنین می‌گوید: ﴿وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾
4. ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَمَنْ تَوَلَّى فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا﴾. در آیه شریفه، اطاعت خداوند در اطاعت از پیامبر دانسته شده است؛ چنان‌که خود حضرت -طبق روایتی در الدرالمنثور - به این آیه اشاره کرده و بر وجوب اطاعت از خود و امامان، چنین احتجاج نمودند: «فَقَالَ: يَا هَؤُلَاءِ ألستم تعلمُونَ أَنِّي رَسُول الله إِلَيْكُم قَالُوا: بلَى قَالَ: ألستم تعلمُونَ أَن الله أنزل فِي كِتَابه أَنه من أَطَاعَنِي فقد أطَاع الله قَالُوا: بلَى نشْهد أَنه من أطاعك فقد أطَاع الله وَإِن من طَاعَته طَاعَتك قَالَ: فَإِن من طَاعَة الله أَن تطيعوني وَإِن من طَاعَتي أَن تطيعوا أئمتكم وَإِن صلوا قعُودا فصلوا قعُودا أَجْمَعِينَ»؛

پیامبر اکرم(ص)] فرمود: ای مردم! آیا نمی‌دانید که من فرستاده خدا به سوی شمایم؟ گفتند: آری. فرمود: آیا خبر دارید که خداوند در کتاب خود مقرر فرموده که هرکس مرا اطاعت کند خدا را اطاعت نموده است؟ گفتند: آری. گواهی می‌دهیم که هر کس که فرمان تو را برد، خدای را اطاعت کرده است، و اینکه از [لوازم] اطاعت خدا، اطاعت از شماست. [[[پیامبر]](ص)] فرمود: [آری] از [لوازم] اطاعت خدا این است که از من فرمانبرداری کنید. و از [لوازم]اطاعت من این است که از پیشوایانتان فرمان ببرید. [به نحوی که] اگر نشسته نماز خواندند، همه نشسته بخوانید.

مرحوم علامه طباطبایی پس از نقل روایت می‌فرمایند: این سخن پیامبر که "اگر نشسته نماز خواندند..." کنایه از این است که باید تبعیت کامل از آنها داشته باشید.

هدایت و عصمت: پاره‌ای از بزرگان با پیوست آیاتی چند از قرآن، برآنند که هدایت‌یافتگی انبیا را دلیل عصمت آنان شمارند. به این بیان که: خداوند متعال در سوره انعام بعد از آنکه نام هجده تن از انبیا را ذکر می‌کند، آنان را به‌عنوان بهره‌مندان از هدایت الهی، مورد مدح و ستایش قرار داده، می‌فرماید: ﴿ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ...﴾.

سپس پیامبر اکرم(ص) را مورد خطاب قرار داده، می‌فرماید: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ﴾

تا اینجا معلوم شد که به تصریح قرآن کریم، تمامی پیامبران از هدایت ویژه خداوند برخوردارند. از طرفی، قرآن کریم در آیات دیگری - که خصوصیات و ویژگی‌های راه یافتگان به هدایت الهی را بیان کرده است- یکی از ویژگی‌های آنان را دوری از ضلالت و گمراهی می‌داند: ﴿وَمَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُضِلٍّ...﴾؛

پس مهتدیان به هدایت الهی از هرگونه ضلالتی در امانند. اما در آیه‌ای دیگر مراد قرآن از "ضلالت" چنین بیان شده است: ﴿أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ * وَأَنِ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ * وَلَقَدْ أَضَلَّ مِنْكُمْ جِبِلًّا كَثِيرًا أَفَلَمْ تَكُونُوا تَعْقِلُونَ﴾.

پس، قرآن کریم ضلالت را در معصیت و نافرمانی از خداوند می‌داند و هر گناهی را گمراهی‌ای می‌شمارد که در اثر فریب شیطان، حاصل شده است.

از انضمام این آیات به یکدیگر چنین برمی‌آید که چون پیامبران راه‌یافتگان به هدایت الهی‌اند، هیچ موجودی قادر به گمراه کردن آنان نیست، قهراً هیچ‌گونه معصیتی، چه کبیره و چه صغیره، از ایشان سر نمی‌زند.

پرسش مستقیم

• دلایل قرآنی اثبات عصمت انبیاء چیست؟ (پرسش)

منابع

1. احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی
2. علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن
3. یوسفیان، حسن، شریفی، احمد حسین، پژوهشی در عصمت معصومان
4. محمدی، رضا، عصمت در قرآن