اهداف قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۷: | خط ۷: | ||
}} | }} | ||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
[[هدف]] به معانی نشانه تیر<ref>ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۹، ص۳۴۵-۳۴۶؛ دهخدا، ج۱۴، ص۲۰۷۱۲ | [[هدف]] به معانی نشانه تیر<ref>ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۹، ص۳۴۵-۳۴۶؛ دهخدا، ج۱۴، ص۲۰۷۱۲.</ref> و غرض<ref>فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۴، ص۲۸؛ عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق فی اللغة، ص۲۶.</ref> است. در اصطلاح مراد از اهداف قرآن، [[غایت]] و مقصدی است که [[خداوند متعال]] با نزول قرآن در پی تحقق آن است<ref>حکیم طباطبایی، سید محمد باقر، علوم القرآن، ص۴۵ -۴۹؛ مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، ج۲، ص۲۳.</ref>. قرآن، کتاب [[معرفت]]، [[اخلاق]] و [[دعوت]] به [[سعادت]] و کمال است و هر مفسری که از این امر [[غفلت]] کرده و یا چشم پوشیده یا به آن اهمیت نداده، از مقصود قرآن غفلت ورزیده است؛ چنان که معنای [[تفسیر]] نیز شرح مقاصد [[کلام الهی]] است و [[مفسر]] وقتی مقصد از [[نزول]] را بفهماند، مفسر است<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲-۱۹۳.</ref>.<ref>[[مهدی رضوانی‌پور|رضوانی‌پور، مهدی]]، [[اهداف قرآن (مقاله)| مقاله «اهداف قرآن»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۴۵۵.</ref> | ||
==پیشینه== | == پیشینه == | ||
هدف از نزول قرآن کریم، [[هدایت]]<ref>بقره، ۲؛ زمر، ۴۱.</ref>، [[تفکر]] و [[توسعه]] معرفت<ref>حشر، ص۲۱.</ref> و [[تعقل]] و [[تدبر]]<ref>ص، ۲۹؛ یوسف، ۲.</ref>و ... است. | |||
از آنجا که [[قرآن کریم]] [[کتاب هدایت]] است، | از آنجا که [[قرآن کریم]] [[کتاب هدایت]] است، در ضمن قیود و اوصاف و [[حکمت‌ها]]، به برخی شرایط و اهداف خود، و گاه در ضمن وسایل [[اعتقادی]]، [[اخلاقی]] و [[قصص]]، به مقاصد خود اشاره کرده است<ref>ایازی، ملاکات احکام و شیوه‌های استکشاف آن، ص۱۱۶ ـ ۱۲۶.</ref> که روشن شدن مقاصد و اهداف قرآن، در چگونگی نگرش [[مفسر]] به [[قرآن]] مؤثر است<ref>ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۹۰.</ref>. [[هدف]] تفسیر نیز به هدف [[شناخت قرآن]]، به عنوان [[کتاب آسمانی]] و کتاب درس زندگی و کسب [[سعادت]] بازمی‌گردد<ref>ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۱۸۸.</ref>. | ||
یکی از ویژگی‌های این [[کتاب آسمانی]] هدف‌دار بودن آن است<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۴ - ۱۸۵؛ تفسیر حمد، ص۱۰۹ - ۱۱۰؛ حدیث جنود، ص۱۱.</ref>. مفسری می‌تواند [[تفسیر]] [[واقعی]] قرآن را به دست دهد که مقاصد قرآن را [[درک]] کرده باشد<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲ -۱۹۳.</ref> و [[هدف]] از تفسیر به هدف [[نزول قرآن]] بر می‌گردد<ref>تفسیر حمد، ص۹۱-۹۳؛ تقریرات، ج۳، ص۳۶۱- ۳۶۲؛ صحیفه، ج۸، ص۱۹.</ref>. | |||
بر [[مفسر]] لازم است در تفسیر [[حقیقی]] قرآن، [[معارف]] و حکمت‌های دریافتی را در قالب مقاصد قرآن به [[متعلم]] تفهیم کند<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲- ۱۹۳.</ref> و در بیان این مقاصد بکوشد؛ زیرا [[غفلت]] از این روش، موجب [[محرومیت]] از [[آموزه‌های قرآنی]] و بستن [[راه هدایت]] به روی [[مردم]] می‌شود<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۳.</ref>.<ref>مهدی رضوانی‌پور|رضوانی‌پور، مهدی]]، [[اهداف قرآن (مقاله)| مقاله «اهداف قرآن»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۴۵۵.</ref> | |||
[[ | |||
[[ | == راه‌های [[شناخت]] اهداف قرآن == | ||
[[مفسران]] در تعیین راه‌های شناخت اهداف قرآن، به دو روش توجه کرده‌اند: | |||
# مراجعه به خود قرآن؛ | |||
# استفاده از منابع خارجی. | |||
در راه نخست، به استفاده از [[آیات]] زیربنایی و [[معارف]] کلیدی [[قرآن]] برای [[فهم]] آیات و مقاصد قرآن<ref>زحیلی، ج۱، ص۴۴۴؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۸۶.</ref> و در راه دوم به استفاده از [[روایات تفسیری]] در فهم مقاصد قرآن و [[شناخت]] سبب [[نزول آیات]] و مکی یا [[مدنی]] بودن آنان توجه می‌کنند<ref>طاهری، ج۲، ص۳۰۲؛ رجبی، ص۲۷۲.</ref>. | |||
از | |||
یکی از دانشمندان معاصر در به دست آوردن مقصود و اهداف قرآن به دو شیوه برون متنی ([[عقلی]]) و درون متنی که در آن از خود قرآن برای دستیابی به اهداف کمک گرفته می‌شود، استفاده کرده و [[معتقد]] است گذشته از جهات عقلی و برهانی که مقصد از [[تنزیل]] را می‌فهماند، باید مقصود و [[هدف]] قرآن را از خود کتاب و قرآن برگرفت؛ زیرا مصنف کتاب، مقصد خود را بهتر می‌داند<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۳.</ref>. | |||
== اهداف اصلی و فرعی قرآن == | |||
از جمله [[ویژگی‌های قرآن]] کریم که آن را [[جهان شمول]] و [[ابدی]] کرده، [[هدف‌داری]] [[قرآن کریم]] و [[قانون‌مندی]] این اهداف است<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۵۹- ۶۲ و ج۲، ص۱۳۲- ۱۳۳.</ref>. [[مفسران]] اهداف قرآن را به اعتبار اینکه بعضی مقاصد مهم‌ترند و دیگر موارد به آن باز می‌گردد و آن را تکمیل می‌کند، تقسیم کرده‌اند<ref>ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر والتنویر، ج۱، ص۱۳۱؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص۴۹.</ref>. | |||
اهداف و مقاصد اصلی [[قرآن]] عبارت‌اند از: | |||
# [[دعوت به توحید]] و [[معرفت خداوند]]: مقصد اصلی [[بعثت پیامبران]]{{عم}} و فرستادن [[کتب آسمانی]]، نشر [[توحید]]، بیان [[معرفت الهی]]<ref>کسار، جواد علی، فهم القرآن، ص۱۵۳.</ref> و قطع ریشه [[کفر]] و [[شرک]] است<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۵۳، ۱۸۵، ۱۸۹ و ۱۹۴؛ صحیفه، ج۱۹، ص۲۸۴- ۲۸۵.</ref>. | |||
# [[هدایت]] و پندگرفتن: از جمله مقاصد [[نزول قرآن]]، [[هدایت مردم]] و پندگرفتن آنهاست و خود قرآن نیز در موارد فراوانی<ref>بقره، ۲؛ نحل، ۴۴؛ ص، ۲۹.</ref> به این مقصد اشاره کرده است<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۴ و ۱۹۳؛ تقریرات، ج۳، ص۳۶۱- ۳۶۲.</ref> تا [[انسان]] را به سوی عالم [[نور]] و [[راه راست]]، هدایت کند<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۲۰۳.</ref>. | |||
# [[انسان‌سازی]]، [[دعوت]] به [[تهذیب]] [[نفوس]] و تحصیل [[سعادت]]: این [[هدف]] خود دارای دو شاخه است: یکی [[تقوا]] به جمیع مراتب آن و دیگری [[ایمان]] به تمام مراتب و [[شئون]] که شامل اقبال به [[حق تعالی]] و [[رجوع]] به آن [[ذات مقدس]] می‌شود<ref>امام خمینی، تقریرات، ج۳، ص۱۸۶.</ref>. | |||
#[[بیان احکام]] [[الهی]]: [[قرآن کریم]] با اینکه روشن‌گر همه چیز و همه امور بوده و واجد همه [[دستورها]] و احکامی است که [[بشر]] برای سعادت خود بدان نیازمند است<ref>امام خمینی، ولایت فقیه، ص۲۹.</ref>. | |||
#احوال [[معاد]]: [[هدف]] دیگر [[قرآن]] پرداختن به احوال معاد و [[براهین]] آن، کیفیت [[عقاب]] و [[ثواب]] و تفاصیل [[بهشت و جهنم]] است<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۹ - ۱۹۱؛ صحیفه، ج۱۵، ص۵۰۴.</ref>. | |||
#اجرای [[عدالت اجتماعی]]: یکی از مقاصد [[قرآن کریم]] و [[بعثت]] [[انبیای الهی]]{{عم}}، [[رفع ظلم]] و [[برقراری عدالت]] در عرصه [[اجتماع]] به منظور [[اداره امور]] [[زندگی]] [[بشر]] است<ref>امام خمینی، ولایت فقیه، ص۷۰ -۷۱ و ص۱۳۸ - ۱۴۱؛ صحیفه، ج۷، ص۱۱۷ و ج۱۷، ص۴۳۴.</ref>.<ref>[[مهدی رضوانی‌پور|رضوانی‌پور، مهدی]]، [[اهداف قرآن (مقاله)| مقاله «اهداف قرآن»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۴۵۶.</ref> | |||
== اهداف قصه‌های قرآن == | |||
قرآن کریم در آیات متعددی نیز به بیان [[قصص]] و [[تاریخ انبیا]]{{عم}} می‌پردازد<ref>بقره، ۵۱؛ مائده، ۲۷؛ یوسف، ۴.</ref> که نشان دهنده اهمیت و [[هدفمند بودن]] بیان قصه‌ها در قرآن است. [[اندیشمندان اسلامی]] اهداف مختلفی برای ذکر این قصه‌ها در قرآن برشمرده‌اند؛ از جمله: | |||
#[[اثبات وحی]] رسالی<ref>شحاته، عبدالله محمود، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۲۱۴۲.</ref>؛ | |||
#[[وحدت دین]] و [[عقیده]] در جمیع [[انبیا]]{{عم}}<ref>حکیم طباطبایی، سید محمد باقر، علوم القرآن، ص۳۵۶.</ref>؛ | |||
#[[بشارت]] به [[مؤمنان]] به شمول [[نصرت]] و [[لطف الهی]] برای انبیا{{عم}} و مؤمنان<ref>حکیم طباطبایی، سید محمد باقر، علوم القرآن، ص۳۶۰.</ref>؛ | |||
#[[تربیت]] [[انسان]]<ref>ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر والتنویر، ج۲۳، ص۱۳۷.</ref>. | |||
بیان قصه‌های انبیا{{عم}} در [[قرآن]] به جهت بیان [[تاریخ]] و مجرد [[اخبار]] و [[قصه‌گویی]] نیست؛ بلکه کتاب [[توحید]]، [[معارف]]، [[مواعظ]] و [[حکمت‌ها]] و کتاب [[سیر]] و [[سلوک الی الله]] است و در این قصه‌ها چگونگی [[تربیت]] [[حق تعالی]] نسبت به [[انبیا]]{{عم}} و تربیت انبیا{{عم}} نسبت به [[مردم]] بیان می‌شود و در آن، معارف و تعلیمات بی‌شماری است که [[عقل]] را متحیر می‌کند<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۶.</ref>.<ref>[[مهدی رضوانی‌پور|رضوانی‌پور، مهدی]]، [[اهداف قرآن (مقاله)| مقاله «اهداف قرآن»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۴۵۸.</ref> | |||
==ویژگی‌های مقاصد قرآن== | == ویژگی‌های مقاصد قرآن == | ||
ویژگی اهداف قرآن [[جامعیت]] آن است که منحصر به [[احکام تکلیفی]] نیست<ref>آلوسی، سیدمحمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، ج۱۵، ص۴۸۵.</ref> و همه [[مردم]] را در همه زمان‌ها شامل می‌شود<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۸، ص۲۹ -۳۰.</ref> و سه بُعد [[بینش]]، [[گرایش]] و عمل را دربر می‌گیرد، اما بُعد بینش و [[فکر]] [[انسان]] مانند [[غفلت‌زدایی]]، بُعد گرایش مانند [[انذار]] و پنددادن و بُعد عمل مانند [[هدایت]] به [[صراط مستقیم]] است<ref>مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، ج۲، ص۲۳ -۴۳.</ref>. | |||
# [[فطری]] بودن اهداف قرآن<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۱۲، ص۵۱۱.</ref>: اهداف قرآن فطری است؛ زیرا گرایش به [[توحید]] و [[شناخت خداوند]] و [[عشق به کمال]] مطلق و [[تنفر]] از نقائص | |||
# جامع بودن اهداف قرآن: [[قرآن کریم]] به همه جهات مادی و [[معنوی]] و ابعاد فردی و [[اجتماعی]] [[بشر]] توجه تام می‌کند | اهداف قرآن دارای ویژگی‌های است که برخی از آنها عبارت‌اند از: | ||
# [[فطری]] بودن اهداف قرآن<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۱۲، ص۵۱۱.</ref>: اهداف قرآن فطری است؛ زیرا گرایش به [[توحید]] و [[شناخت خداوند]] و [[عشق به کمال]] مطلق و [[تنفر]] از نقائص از [[امور فطری]] است<ref>امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص۱۸۵ - ۱۸۶ و ۳۵۸؛ ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۸۸.</ref>. | |||
# جامع بودن اهداف قرآن: [[قرآن کریم]] به همه جهات مادی و [[معنوی]] و ابعاد فردی و [[اجتماعی]] [[بشر]] توجه تام می‌کند<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۱۷، ص۴۳۴- ۴۳۵؛ ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۸۹.</ref>. | |||
#تنوع در بیان: مقاصد قرآن با عبارات مختلف و [[مواعظ]] به طرق گوناگونی تکرار شده است تا افزون بر اینکه متنوع باشد و ایجاد کسالت نکند، متناسب با سطح درک و [[معرفت]] قشرهای مختلف باشد و هر یک از آنان را به طریقی [[دعوت]] کند و مقاصد را بفهماند<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۷-۱۸۸؛ صحیفه، ج۱۳، ص۳۹۷.</ref>. | #تنوع در بیان: مقاصد قرآن با عبارات مختلف و [[مواعظ]] به طرق گوناگونی تکرار شده است تا افزون بر اینکه متنوع باشد و ایجاد کسالت نکند، متناسب با سطح درک و [[معرفت]] قشرهای مختلف باشد و هر یک از آنان را به طریقی [[دعوت]] کند و مقاصد را بفهماند<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۷-۱۸۸؛ صحیفه، ج۱۳، ص۳۹۷.</ref>. | ||
#مراتب داشتن اهداف قرآن: مقاصد [[قرآن]] مراتب متعددی دارد و همه افراد در سطح‌های مختلف می‌توانند از آن بهره برند<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۵ – ۱۸۶ | #مراتب داشتن اهداف قرآن: مقاصد [[قرآن]] مراتب متعددی دارد و همه افراد در سطح‌های مختلف می‌توانند از آن بهره برند<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۵ – ۱۸۶.</ref>.<ref>[[مهدی رضوانی‌پور|رضوانی‌پور، مهدی]]، [[اهداف قرآن (مقاله)| مقاله «اهداف قرآن»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۴۵۸.</ref> | ||
== موانع دستیابی به اهداف قرآن == | |||
#[[ | موانعی برای بهره‌مندی از اهداف قرآن بیان شده است؛ از جمله: | ||
#[[حب دنیا]]: [[دوستی دنیا]] سبب می‌شود تمام [[همت]] انسان صرف [[دنیا]] شود و قلب او از ذکر [[خداوند]] [[غافل]] بماند | # [[ایمان]] نداشتن به [[رسالت]] [[اسلامی]] و دعوت قرآن: کسی می‌تواند از مقاصد قرآن بهره‌مند شود که به [[درستی]] رسالت و دعوت قرآن [[ایمان کامل]] داشته باشد؛ اما با [[آلوده]] بودن به [[شرک]] و [[بی‌ایمانی]] هرگز نمی‌توان به مقاصد قرآن دست یافت<ref>عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی و روش‌های تفسیر قرآن، ص۳۲۴.</ref>؛ | ||
#[[خودبینی]] و [[قناعت]] به داشته‌ها: از جمله حجاب‌های بزرگ میان [[انسان]] و [[قرآن]] خودبینی است که سبب [[بی‌نیاز]] دیدن خویش از قرآن | #مشغول شدن به [[علوم]] ادبی و [[تجربی]]<ref>رشید رضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم (المنار)، ج۱، ص۷.</ref>؛ | ||
#[[اعتقادات]] و آرای [[فاسد]]: این [[حجاب]] غالباً از [[تبعیت]] و [[تقلید کورکورانه]] پدید می‌آید | # [[گناه]]: [[حجاب]] [[گناهان]] و تاریکی‌های حاصل از [[طغیان]] و [[سرکشی]] در برابر [[پروردگار]]، مانع از این می‌شود که [[قلب]] انسان [[حقایق]] و [[معارف الهی]] را [[درک]] کند<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۲۰۱.</ref>؛ | ||
#[[حب دنیا]]: [[دوستی دنیا]] سبب می‌شود تمام [[همت]] انسان صرف [[دنیا]] شود و قلب او از ذکر [[خداوند]] [[غافل]] بماند<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۲۰۲.</ref>؛ | |||
#[[خودبینی]] و [[قناعت]] به داشته‌ها: از جمله حجاب‌های بزرگ میان [[انسان]] و [[قرآن]] خودبینی است که سبب [[بی‌نیاز]] دیدن خویش از قرآن می‌شود<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۵ – ۱۹۶.</ref>؛ | |||
#[[اعتقادات]] و آرای [[فاسد]]: این [[حجاب]] غالباً از [[تبعیت]] و [[تقلید کورکورانه]] پدید می‌آید<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۶-۱۹۷.</ref>؛ | |||
#عقیده به انحصار استفاده از قرآن: [[اعتقاد]] و [[جمود]] بر اینکه تنها [[مفسران]]، [[حق]] استفاده از قرآن را دارند و [[تفکر]] و [[تدبر در آیات]] آن، همان [[تفسیر به رأی]] ممنوع است، از حجاب‌های استفاده از قرآن و [[معارف]] متعدد آن است<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۹.</ref>؛ | #عقیده به انحصار استفاده از قرآن: [[اعتقاد]] و [[جمود]] بر اینکه تنها [[مفسران]]، [[حق]] استفاده از قرآن را دارند و [[تفکر]] و [[تدبر در آیات]] آن، همان [[تفسیر به رأی]] ممنوع است، از حجاب‌های استفاده از قرآن و [[معارف]] متعدد آن است<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۹.</ref>؛ | ||
#توجه به [[اختلاف]] دیدگاه مفسران از [[عامه]] و [[خاصه]]<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲.</ref>.<ref>[[مهدی رضوانی‌پور|رضوانی‌پور، مهدی]]، [[اهداف قرآن (مقاله)| مقاله «اهداف قرآن»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۴۵۹.</ref> | #توجه به [[اختلاف]] دیدگاه مفسران از [[عامه]] و [[خاصه]]<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲.</ref>.<ref>[[مهدی رضوانی‌پور|رضوانی‌پور، مهدی]]، [[اهداف قرآن (مقاله)| مقاله «اهداف قرآن»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۴۵۹.</ref> | ||
نسخهٔ ۳۰ اکتبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۸:۴۷
این مدخل زیرشاخهٔ بحث قرآن است. اهداف قرآن از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اهداف قرآن در قرآن - اهداف قرآن در علوم قرآنی - اهداف قرآن در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - اهداف قرآن از دیدگاه برون‌دینی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
هدف به معانی نشانه تیر[۱] و غرض[۲] است. در اصطلاح مراد از اهداف قرآن، غایت و مقصدی است که خداوند متعال با نزول قرآن در پی تحقق آن است[۳]. قرآن، کتاب معرفت، اخلاق و دعوت به سعادت و کمال است و هر مفسری که از این امر غفلت کرده و یا چشم پوشیده یا به آن اهمیت نداده، از مقصود قرآن غفلت ورزیده است؛ چنان که معنای تفسیر نیز شرح مقاصد کلام الهی است و مفسر وقتی مقصد از نزول را بفهماند، مفسر است[۴].[۵]
پیشینه
هدف از نزول قرآن کریم، هدایت[۶]، تفکر و توسعه معرفت[۷] و تعقل و تدبر[۸]و ... است.
از آنجا که قرآن کریم کتاب هدایت است، در ضمن قیود و اوصاف و حکمت‌ها، به برخی شرایط و اهداف خود، و گاه در ضمن وسایل اعتقادی، اخلاقی و قصص، به مقاصد خود اشاره کرده است[۹] که روشن شدن مقاصد و اهداف قرآن، در چگونگی نگرش مفسر به قرآن مؤثر است[۱۰]. هدف تفسیر نیز به هدف شناخت قرآن، به عنوان کتاب آسمانی و کتاب درس زندگی و کسب سعادت بازمی‌گردد[۱۱].
یکی از ویژگی‌های این کتاب آسمانی هدف‌دار بودن آن است[۱۲]. مفسری می‌تواند تفسیر واقعی قرآن را به دست دهد که مقاصد قرآن را درک کرده باشد[۱۳] و هدف از تفسیر به هدف نزول قرآن بر می‌گردد[۱۴].
بر مفسر لازم است در تفسیر حقیقی قرآن، معارف و حکمت‌های دریافتی را در قالب مقاصد قرآن به متعلم تفهیم کند[۱۵] و در بیان این مقاصد بکوشد؛ زیرا غفلت از این روش، موجب محرومیت از آموزه‌های قرآنی و بستن راه هدایت به روی مردم می‌شود[۱۶].[۱۷]
راه‌های شناخت اهداف قرآن
مفسران در تعیین راه‌های شناخت اهداف قرآن، به دو روش توجه کرده‌اند:
- مراجعه به خود قرآن؛
- استفاده از منابع خارجی.
در راه نخست، به استفاده از آیات زیربنایی و معارف کلیدی قرآن برای فهم آیات و مقاصد قرآن[۱۸] و در راه دوم به استفاده از روایات تفسیری در فهم مقاصد قرآن و شناخت سبب نزول آیات و مکی یا مدنی بودن آنان توجه می‌کنند[۱۹].
یکی از دانشمندان معاصر در به دست آوردن مقصود و اهداف قرآن به دو شیوه برون متنی (عقلی) و درون متنی که در آن از خود قرآن برای دستیابی به اهداف کمک گرفته می‌شود، استفاده کرده و معتقد است گذشته از جهات عقلی و برهانی که مقصد از تنزیل را می‌فهماند، باید مقصود و هدف قرآن را از خود کتاب و قرآن برگرفت؛ زیرا مصنف کتاب، مقصد خود را بهتر می‌داند[۲۰].
اهداف اصلی و فرعی قرآن
از جمله ویژگی‌های قرآن کریم که آن را جهان شمول و ابدی کرده، هدف‌داری قرآن کریم و قانون‌مندی این اهداف است[۲۱]. مفسران اهداف قرآن را به اعتبار اینکه بعضی مقاصد مهم‌ترند و دیگر موارد به آن باز می‌گردد و آن را تکمیل می‌کند، تقسیم کرده‌اند[۲۲].
اهداف و مقاصد اصلی قرآن عبارت‌اند از:
- دعوت به توحید و معرفت خداوند: مقصد اصلی بعثت پیامبران(ع) و فرستادن کتب آسمانی، نشر توحید، بیان معرفت الهی[۲۳] و قطع ریشه کفر و شرک است[۲۴].
- هدایت و پندگرفتن: از جمله مقاصد نزول قرآن، هدایت مردم و پندگرفتن آنهاست و خود قرآن نیز در موارد فراوانی[۲۵] به این مقصد اشاره کرده است[۲۶] تا انسان را به سوی عالم نور و راه راست، هدایت کند[۲۷].
- انسان‌سازی، دعوت به تهذیب نفوس و تحصیل سعادت: این هدف خود دارای دو شاخه است: یکی تقوا به جمیع مراتب آن و دیگری ایمان به تمام مراتب و شئون که شامل اقبال به حق تعالی و رجوع به آن ذات مقدس می‌شود[۲۸].
- بیان احکام الهی: قرآن کریم با اینکه روشن‌گر همه چیز و همه امور بوده و واجد همه دستورها و احکامی است که بشر برای سعادت خود بدان نیازمند است[۲۹].
- احوال معاد: هدف دیگر قرآن پرداختن به احوال معاد و براهین آن، کیفیت عقاب و ثواب و تفاصیل بهشت و جهنم است[۳۰].
- اجرای عدالت اجتماعی: یکی از مقاصد قرآن کریم و بعثت انبیای الهی(ع)، رفع ظلم و برقراری عدالت در عرصه اجتماع به منظور اداره امور زندگی بشر است[۳۱].[۳۲]
اهداف قصه‌های قرآن
قرآن کریم در آیات متعددی نیز به بیان قصص و تاریخ انبیا(ع) می‌پردازد[۳۳] که نشان دهنده اهمیت و هدفمند بودن بیان قصه‌ها در قرآن است. اندیشمندان اسلامی اهداف مختلفی برای ذکر این قصه‌ها در قرآن برشمرده‌اند؛ از جمله:
- اثبات وحی رسالی[۳۴]؛
- وحدت دین و عقیده در جمیع انبیا(ع)[۳۵]؛
- بشارت به مؤمنان به شمول نصرت و لطف الهی برای انبیا(ع) و مؤمنان[۳۶]؛
- تربیت انسان[۳۷].
بیان قصه‌های انبیا(ع) در قرآن به جهت بیان تاریخ و مجرد اخبار و قصه‌گویی نیست؛ بلکه کتاب توحید، معارف، مواعظ و حکمت‌ها و کتاب سیر و سلوک الی الله است و در این قصه‌ها چگونگی تربیت حق تعالی نسبت به انبیا(ع) و تربیت انبیا(ع) نسبت به مردم بیان می‌شود و در آن، معارف و تعلیمات بی‌شماری است که عقل را متحیر می‌کند[۳۸].[۳۹]
ویژگی‌های مقاصد قرآن
ویژگی اهداف قرآن جامعیت آن است که منحصر به احکام تکلیفی نیست[۴۰] و همه مردم را در همه زمان‌ها شامل می‌شود[۴۱] و سه بُعد بینش، گرایش و عمل را دربر می‌گیرد، اما بُعد بینش و فکر انسان مانند غفلت‌زدایی، بُعد گرایش مانند انذار و پنددادن و بُعد عمل مانند هدایت به صراط مستقیم است[۴۲].
اهداف قرآن دارای ویژگی‌های است که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- فطری بودن اهداف قرآن[۴۳]: اهداف قرآن فطری است؛ زیرا گرایش به توحید و شناخت خداوند و عشق به کمال مطلق و تنفر از نقائص از امور فطری است[۴۴].
- جامع بودن اهداف قرآن: قرآن کریم به همه جهات مادی و معنوی و ابعاد فردی و اجتماعی بشر توجه تام می‌کند[۴۵].
- تنوع در بیان: مقاصد قرآن با عبارات مختلف و مواعظ به طرق گوناگونی تکرار شده است تا افزون بر اینکه متنوع باشد و ایجاد کسالت نکند، متناسب با سطح درک و معرفت قشرهای مختلف باشد و هر یک از آنان را به طریقی دعوت کند و مقاصد را بفهماند[۴۶].
- مراتب داشتن اهداف قرآن: مقاصد قرآن مراتب متعددی دارد و همه افراد در سطح‌های مختلف می‌توانند از آن بهره برند[۴۷].[۴۸]
موانع دستیابی به اهداف قرآن
موانعی برای بهره‌مندی از اهداف قرآن بیان شده است؛ از جمله:
- ایمان نداشتن به رسالت اسلامی و دعوت قرآن: کسی می‌تواند از مقاصد قرآن بهره‌مند شود که به درستی رسالت و دعوت قرآن ایمان کامل داشته باشد؛ اما با آلوده بودن به شرک و بی‌ایمانی هرگز نمی‌توان به مقاصد قرآن دست یافت[۴۹]؛
- مشغول شدن به علوم ادبی و تجربی[۵۰]؛
- گناه: حجاب گناهان و تاریکی‌های حاصل از طغیان و سرکشی در برابر پروردگار، مانع از این می‌شود که قلب انسان حقایق و معارف الهی را درک کند[۵۱]؛
- حب دنیا: دوستی دنیا سبب می‌شود تمام همت انسان صرف دنیا شود و قلب او از ذکر خداوند غافل بماند[۵۲]؛
- خودبینی و قناعت به داشته‌ها: از جمله حجاب‌های بزرگ میان انسان و قرآن خودبینی است که سبب بی‌نیاز دیدن خویش از قرآن می‌شود[۵۳]؛
- اعتقادات و آرای فاسد: این حجاب غالباً از تبعیت و تقلید کورکورانه پدید می‌آید[۵۴]؛
- عقیده به انحصار استفاده از قرآن: اعتقاد و جمود بر اینکه تنها مفسران، حق استفاده از قرآن را دارند و تفکر و تدبر در آیات آن، همان تفسیر به رأی ممنوع است، از حجاب‌های استفاده از قرآن و معارف متعدد آن است[۵۵]؛
- توجه به اختلاف دیدگاه مفسران از عامه و خاصه[۵۶].[۵۷]
منابع
پانویس
- ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۹، ص۳۴۵-۳۴۶؛ دهخدا، ج۱۴، ص۲۰۷۱۲.
- ↑ فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۴، ص۲۸؛ عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق فی اللغة، ص۲۶.
- ↑ حکیم طباطبایی، سید محمد باقر، علوم القرآن، ص۴۵ -۴۹؛ مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، ج۲، ص۲۳.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲-۱۹۳.
- ↑ رضوانی‌پور، مهدی، مقاله «اهداف قرآن»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۴۵۵.
- ↑ بقره، ۲؛ زمر، ۴۱.
- ↑ حشر، ص۲۱.
- ↑ ص، ۲۹؛ یوسف، ۲.
- ↑ ایازی، ملاکات احکام و شیوه‌های استکشاف آن، ص۱۱۶ ـ ۱۲۶.
- ↑ ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۹۰.
- ↑ ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۱۸۸.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۴ - ۱۸۵؛ تفسیر حمد، ص۱۰۹ - ۱۱۰؛ حدیث جنود، ص۱۱.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲ -۱۹۳.
- ↑ تفسیر حمد، ص۹۱-۹۳؛ تقریرات، ج۳، ص۳۶۱- ۳۶۲؛ صحیفه، ج۸، ص۱۹.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲- ۱۹۳.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۳.
- ↑ مهدی رضوانی‌پور|رضوانی‌پور، مهدی]]، مقاله «اهداف قرآن»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۴۵۵.
- ↑ زحیلی، ج۱، ص۴۴۴؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۸۶.
- ↑ طاهری، ج۲، ص۳۰۲؛ رجبی، ص۲۷۲.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۳.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۵۹- ۶۲ و ج۲، ص۱۳۲- ۱۳۳.
- ↑ ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر والتنویر، ج۱، ص۱۳۱؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص۴۹.
- ↑ کسار، جواد علی، فهم القرآن، ص۱۵۳.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۵۳، ۱۸۵، ۱۸۹ و ۱۹۴؛ صحیفه، ج۱۹، ص۲۸۴- ۲۸۵.
- ↑ بقره، ۲؛ نحل، ۴۴؛ ص، ۲۹.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۴ و ۱۹۳؛ تقریرات، ج۳، ص۳۶۱- ۳۶۲.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۲۰۳.
- ↑ امام خمینی، تقریرات، ج۳، ص۱۸۶.
- ↑ امام خمینی، ولایت فقیه، ص۲۹.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۹ - ۱۹۱؛ صحیفه، ج۱۵، ص۵۰۴.
- ↑ امام خمینی، ولایت فقیه، ص۷۰ -۷۱ و ص۱۳۸ - ۱۴۱؛ صحیفه، ج۷، ص۱۱۷ و ج۱۷، ص۴۳۴.
- ↑ رضوانی‌پور، مهدی، مقاله «اهداف قرآن»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۴۵۶.
- ↑ بقره، ۵۱؛ مائده، ۲۷؛ یوسف، ۴.
- ↑ شحاته، عبدالله محمود، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۲۱۴۲.
- ↑ حکیم طباطبایی، سید محمد باقر، علوم القرآن، ص۳۵۶.
- ↑ حکیم طباطبایی، سید محمد باقر، علوم القرآن، ص۳۶۰.
- ↑ ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر والتنویر، ج۲۳، ص۱۳۷.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۶.
- ↑ رضوانی‌پور، مهدی، مقاله «اهداف قرآن»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۴۵۸.
- ↑ آلوسی، سیدمحمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، ج۱۵، ص۴۸۵.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۸، ص۲۹ -۳۰.
- ↑ مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، ج۲، ص۲۳ -۴۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۲، ص۵۱۱.
- ↑ امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص۱۸۵ - ۱۸۶ و ۳۵۸؛ ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۸۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۷، ص۴۳۴- ۴۳۵؛ ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۸۹.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۷-۱۸۸؛ صحیفه، ج۱۳، ص۳۹۷.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۵ – ۱۸۶.
- ↑ رضوانی‌پور، مهدی، مقاله «اهداف قرآن»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۴۵۸.
- ↑ عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی و روش‌های تفسیر قرآن، ص۳۲۴.
- ↑ رشید رضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم (المنار)، ج۱، ص۷.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۲۰۱.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۲۰۲.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۵ – ۱۹۶.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۶-۱۹۷.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۹.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲.
- ↑ رضوانی‌پور، مهدی، مقاله «اهداف قرآن»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۴۵۹.