وحدت امت اسلامی در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث وحدت امت اسلامی است. "وحدت امت اسلامی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

وحدت امت اسلامی در قرآن - وحدت امت اسلامی در سیره معصوم - وحدت امت اسلامی در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

اتحاد در لغت به معنی اتفاق و همبستگی در بعد اجتماعی است که البته در فلسفه و عرفان معنی و مفهوم دیگری دارد. نقطه مقابل آن "تفرقه" است. واژه "اعتصام" از "عصم" به معنی چنگ زدن و در اصل به معنی امتناع از تفرقه است: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا﴾. "اعتصام" نقطه مقابل گتفرقه" بیانگر نقش و اهمیت تمسک مسلمان‌ها به حبل الهی است. راغب اصفهانی گفته است: "العصم" به معنی خودداری کردن و حفظ نمودن است. در صحاح نیز آمده است: عصمت به معنی منع است و حقیقت اعتصام نیز امتناع است. بنابراین لازمه امتناع از گناه، تمسّک و چنگ زدن به چیزی استوار است و چه چیزی استوراتر از "حبل الهیگ است؟

اتحاد یکی از اصطلاحات کلیدی میدان معناشناختی واژگانی مانند: اتّفاق، وحدت، اعتصام، کافّه، حزب، امّه واحده و ضدِّ آن: تفرقه، تنازع با تعبیر ﴿لَا تَفَرَّقُوا﴾ و ﴿لَا تَنَازَعُوا﴾ است. این حوزه معناشناختی، طیف مفهومی گسترده‌ای را به وجود میآورد که میتواند شامل: اتحاد انبیاء، اتحاد اهل کتاب، اتحاد برادران یوسف، اتحاد پیروان ادیان، اتحادجن و انس، اتحاد جوامع ابتدایی، اتحاد در جهاد، اتحاد فرزندان ابراهیم، اتحاد کافران، اتحاد مجاهدان، اتحاد مسلمانان، اتحاد مخالفان نوح، اتحاد منافقان، اتحاد یهود، اهمیت اتحاد، دعوت به اتحاد، عوامل اتحاد، محورهای اتحاد، منشأ اتحاد و موانع اتحاد بشود. و برای هر یک از این موضوعات آیه یا آیاتی را به عنوان شاهد میتوان نشان داد که به ده‌ها آیه می‌رسد.

قرآن کریم به اتحاد از نگاه اجتماعی آن نگریسته و بر اهمیت وحدت و اتفاق میان مسلمانان، ادیان و جهانیان سفارش کرده است. چنان که خطاب به اهل کتاب می‌فرماید: ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ﴾، ﴿وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ و خطاب به انسان‌ها می‌فرماید: ﴿أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ﴾ و صریحاً مسلمانان را از هر گونه تفرقه بازداشته و آنان را به وحدت نظر و هماهنگی در عمل فرمان داده است: ﴿وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ و محور اتحاد و وحدت هم کتاب خدا و سنت رسول اوست: ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾.

اسلام با اختلاف به معنای ضدّیت و ناسازگاری مسلمین نسبت به یکدیگر موافقت ندارد و وحدت‌شکنی را برای امت واحد نمی‌پسندد. خدای مسلمانان یکی است و پیامبرشان یکی و کتابشان یکی. و به همین جهت تفرقه دینی را به حساب مشرکین که معبودهای متفاوت و مختلف و متعدد داشتند می‌گذارد: ﴿مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ﴾.

قرآن کریم پیش‌بینی نموده که امت‌ها و مردم جهان پیوسته در امر دیانت در اختلاف خواهند بود مگر کسانی که مشمول رحمت الهی شوند و از اختلاف در امانند. بنابراین تصریح نموده که "رحمت خدا" را در "وحدت" باید جستجو کرد نه در اختلاف؛ ﴿وَلَا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ * إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ﴾.

پیامبران نقش اساسی در ایجاد اتحاد میان انسان‌ها داشته‌اند، زیرا اگر اختلاف را به دو دسته اصلی اختلاف در عقیده و اختلاف در حیات اجتماعی تقسیم کنیم و فقدان هدایت و تربیت الهی و دسیسه‌های شیطانی را عامل چنین اختلافی بشناسیم، نقش پیامبران در رفع اختلاف و ایجاد اتحاد روشن می‌شود؛ زیرا آنان با آوردن آیین آسمانی که مطابق عقل و فطرت انسان‌هاست، مردمان را از پراکندگی عقیدتی رها میسازند و با ارائه شریعت و قوانین زندگی اجتماعی با اجرای حدود الهی با اجرای حدود الهی با اجتماعی مقابله می‌کنند: ﴿وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ﴾ اتحاد و اتفاق در میان امت اسلامی می‌تواند آثار گوناگونی داشته باشد از جمله می‌توان به ایجاد امنیت اجتماعی و برچیده شدن سلطه بیگانگان و حفظ قدرت مسلمانان اشاره کرد.

از طرفی نباید عوامل مؤثر در ایجاد اتحاد را نادیده انگاشت که رأس آن، گردن نهادن به فرمان خدا و پایبندی به تمام احکام و برنامه‌های دین مبین اسلام است؛ عامل اصلی اختلاف، پشت پا زدن و بی‌اعتنایی به قوانین اسلامی است. توجه به قرآن و سنت الهی پیامبر اسلام(ص) محور همبستگی و اتحاد میان امت اسلامی است. امر به معروف و نهی از منکر می‌تواند ضامن اجرای اتحاد امت در مقابل هر گونه نابسامانی باشد. ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ و آنگاه می‌فرماید: ﴿وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا﴾. این امر نشان می‌دهد که امر به معروف و نهی از منکر، نقش ویژه‌ای در برقراری اتحاد و نیز جلوگیری از تفرقه ایجاد می‌کند. مراعات حقوق برادری و پرهیز از سوء ظن نسبت به برادران ایمانی و بر حذر بودن از نسبت‌های ناروا به اشخاص از عوامل حفظ اتحاد در میان امت به شمار می‌رود. اصلاح ذات البین و تشکیل جمعه و جماعات و شرکت در برنامه‌های عبادی از جمله عوامل اتحاد و اتفاق محسوب می‌شود. قرآن کریم یکی از حکمت‌های وجوب حج را مشاهده منافع از سوی مسلمانان دانسته است: ﴿لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ﴾. ترک جدال و منازعه در حج و بر تن کردن لباس‌های یک رنگ و ساده احرام و انجام مناسک حج به صورت دسته جمعی و همزمان به طور طبیعی اتحاد و اتفاق مسلمان‌ها را به نمایش می‌گذارد. تأکید بر حضور در مساجد و شرکت در نمازهای جماعت با فرمان ﴿وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ﴾ نوید بخش تسلیم گروهی و اتحاد عملی در قالب بهترین عبادت در پیشگاه الهی است. حضور هفته‌ای یکبار در نمازهای جمعه، گویای استمرار اتحاد امت اسلامی و برخورداری از تذکرات مفید خطیبان جمعه در راستای هر چه باشکوه‌تر اتفاق و اتحاد مسلمانان است.

نتیجه بسیار مهم در اتحاد اسلامی اولاً شناخت عوامل اتّحاد است که در مسائلی چون اطاعت از خدا و مراجعه به کتاب الهی (قرآن کریم) خلاصه می‌شود. تکیه بر تعلیمات قرآن مهمترین رکن اتحاد در دنیای اسلام است. ثانیاً شناخت موانع اتحاد است که باید ریشه‌های آن را در نفاق توطئه غیر مسلمانان مغرض بر ضدّ اسلام و مسلمین و سودجویی کسانی که منافع خود را در تفرقه و آشفتگی دیگران می‌دانند جستجو کرد. هشیاری و زمان‌شناسی پیروان واقعی قرآن اقتضا می‌کند که وحدت دینی را همچون وحدت ملی اهمیت بدهند، زیرا در جامعه‌ای که وحدت دینی برخوردار باشد به طور طبیعی مردم نیز با مظالم حاکم سیاسی احساس همبستگی بیشتری می‌کنند و به موقع در دفاع از مصالح و منافع عمومی، واکنش نشان می‌دهند و تهدیدها را دفع می‌کنند و در نتیجه از امنیت که حق طبیعی هر جامعه است، برخوردار می‌گردند.

تاریخ نشان داده است که قدرت دفاعی یک ملت در برابر هر گونه تهدیدی با وحدت ملی آنها، رابطه‌ای نزدیک و تنگاتنگ دارد. نمونه واقعی و تاریخی این واقعیت، جامعه اسلامی در صدر اسلام است که چون وحدت از آن رخت بربست، سایه شوم ناامنی بر آن گسترده شد و هیچ کس در درون آن جامعه در امنیت نبود. اما آنگاه که با دمیدن روح ایمان، وحدت به جامعه برگشت، نه تنها امنیت داخلی مسلمانان حفظ شد که امنیت مرزهای آن نیز تأمین گشت. در هر نظام و جامعه‌ای که وحدت دینی دستخوش تزلزل شود، تمامیت و امنیت آن، مختل می‌گردد و ناامنی بر آن جامعه چنگ خواهد افکند. علی(ع) در این باره می‌فرماید: "به فرجام کار آنها بنگرید، آنگاه که در میانشان جدایی افتاد و رشته الفت از هم گسست و دل‌هاشان از هم جدا گشت. دسته دسته شدند و به جان هم افتادند در این هنگام بود که خداوند، جامه کرامت را از تن آنان برکند و نعمت‌هایشان را گرفت و داستان آنان در میان شما ماند تا درس عبرتی برای همگان باشد". امام حسن مجتبی(ع) در ضرورت وحدت فرموده است: «هرگز گروهی در کاری، همدل و متحد نشوند مگر آنکه کارشان قوت یابد و پیوندشان استوار گردد».

منابع

1. کوشا، محمد علی، مقاله «اتحاد»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس