افزایش علم معصوم

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم معصوم است. "افزایش علم معصوم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

افزایش علم معصوم در قرآن - افزایش علم معصوم در حدیث - افزایش علم معصوم در کلام اسلامی - افزایش علم معصوم در فلسفه اسلامی - افزایش علم معصوم در عرفان اسلامی - افزایش علم معصوم در مسائل مستحدثه

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

پیامبر و امامِ هر زمانی باید اعلم مردم آن زمان باشد هم در دین و هم در علوم دیگر و هیچ گونه جهلی نباید داشته باشد، زیرا ایشان برای هدایت مردم و بیان مصالح دنیوی و اخروی مردم هستند، لذاست که در برخی از روایات اشاره به افزایش پذیری علم امامان(ع) شده است به گونه ایی که حتی فرموده‌اند اگر این افزایش علم نباشد، علم ما تمام می‌شود.

افزایش پذیری علم امامان(ع)

آیا علم معصوم قابلیت افزایش دارد؟

(پرسمان علم معصوم)

با توجه به آیۀ ﴿رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا ﴾ . و روایات متعددی که در باب افزایش علم معصوم وجود دارد، استفاده می‌شود، علم پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) به منبعی اتصال دارد که پیوسته در حال ازدیاد است، علوم الهی به‌ تدریج در طول زندگی‌شان به آنان عطا می‌شده است، بنابراین علوم آنان را می‌توان افزایش‌پذیر دانست، زیرا اگر علوم آنان تام و بی‌نقص می‌بود، فراگیری دانش به شیوه‌های مختلف مثل الهام، شهود و ... معنایی نداشت و تکرار علوم پیشین می‌بود؛ درحالی‌ که این موارد شیوه‌های انتقال علوم الهی به آنان است. این افزایش پذیری به اندازه‌ای مهم است که امامان(ع) به اصحابشان فرموده‌اند، اگر این افزایش نباشد علم ایشان پایان می‌یابد. این دانش که از جانب خداوند به آن بزرگواران افاضه می‌شود، اوّل به پیامبر(ص) و سپس به امیرالمؤمنین(ع) و همچنین به امام مجتبی(ع) و امام بعد از او تا امام زمان(ع) می‌رسد. حال این افزایش علم گاهی در شب‌های جمعه است، گاهی در شب قدر و یا در طول ایام سال. برخی دربارۀ افزایش علم امامان(ع) گفته‌اند: "آنچه از اخبار زیاد به دست می‌آید این است که ائمه(ع) در همه عوالم و نشأت، یعنی قبل از حلول ارواح در بدن‌های مقدس شان و بعد از حلول در آن و بعد از مفارفت از آن و عروج به عالم قدس و طهارت، دارای پیشرفت و صعود در معارف الهیه و درجات کمال هستند و پیوسته در حال عروج به قرب و وصال بوده‌اند و در دریای انوار معرفت غوص می‌نموده‌اند. زیرا در مدارج شناخت و معرفت خداوندی و حب و قرب او غایت و نهایتی وجود ندارد و بین درجه عبودیت و ربوبیت منازل زیاد و بی‌شماری است، بنابراین آنچه امام در اوائل امامت خود از امام سابق گرفته تنها اکتفا به آن نمی‌کند و در آن مرتبه نمی‌ماند، بلکه پیوسته اسباب قرب و پیشرفت برای او حاصل می‌شود. چگونه به این صورت نباشد در حالی که این گونه تحصیل مدارج برای دیگران هست و آن بزرگواران با آن استعداد، قابلیت بیشتری دارند".

چیستی افزایش پذیری علم امامان

افزایش علم معصوم به چه معناست؟

(پرسمان علم معصوم)

افزایش پذیری علم معصوم دو معنا دارد:

۱. نوعی از علومی که دائماً به امام(ع) افزوده می‌شود، همان سیر نفس امام در عالم کلیات و تجلی اسماء کلیه الهیه است. طبق روایات در شب‌های جمعه امامان(ع) به عرش الهی می‌روند و بازمی‌گردند و بر قلوبشان علومی خاص افاضه می‌شود؛ شاید این علوم از این دست باشد. از امام صادق(ع) نقل شده که فرمودند: «به درستی که برای ما در شب‌های جمعه جایگاه ویژه‌ای می‌باشد. عرض کردم فدایت شوم، کدام جایگاه؟ فرمود به فرشتگان و پیامبران و اوصیای مرده و ارواح اوصیاء و وصی در میان شما اذن داده می‌شود که به آسمان عروج نمایند، پس ایشان یک هفته گرد عرش پروردگارشان می‌گردند و طواف می‌نمایند (...) سپس پشت هر ستونی دو رکعت نماز به جای می‌آورند. بعد همه می‌روند؛ پس فرشتگان پس از تلاش فراوانی که خداوند متعال قرار داده منصرف گردیده می‌روند، هم چنین پیامبران و اوصیا و ارواح زندگان منصرف می‌گردند در حالی که بسیار شگفت‌زده می‌باشند و برای خود بسیار شادامانند. به وصی و اوصیاء الهامی از علم الهام شده است، علمی بسیار و سرشار که هیچ کس از ایشان شادمان تر نیست ... .»

۲. نوع دیگر از علومی که افزوده می‌شود، علم به حقائق مادی و خصوصیات عالم طبع است که به تناسب شرائط زمان و مکان از باطن امام بر ظاهر تنزل می‌کند، و امام بدان تفصیلاً و در عالم ظاهر آگاه می‌شوند. این علوم در قالب انواع گوناگونی از مکاشفات سمعی و بصری و غیرحسی برای ائمه تحقق پیدا می‌کند. از ابی بصیر نقل شده گفت: شنیدم امام صادق(ع) می‌فرماید: «به تحقیق به ما در شب و روز افزوده می‌شود، که اگر به ما افزوده نگردد هر آنچه نزد ماست به اتمام خواهد رسید.» ابو بصیر گفت: "فدایتان گردم چه کسی آن را نزد شما می‌آورد؟" امام فرمود: «به تحقیق از میان ما کسانی هستند که آن را می‌نگرند، و از میان ما کسانی هستند که علم در دل ایشان به شکل مفصل قرار می‌گیرد، و از میان ما کسانی هستند که با گوش خود می‌شنود مانند صدای زنجیری که به لب تشت می‌کشند.» به ایشان عرض کردم: "چه کسی آن علم را برای شما می‌آورد،" فرمود: «مخلوقی که با عظمت تر از حضرت جبرئیل و میکائیل است.»

رابطۀ افزایش پذیری علم معصوم با علم تام او

علم تام معصوم چیست؟

(پرسمان علم معصوم)

مطابق روایات، پیامبر اکرم(ص) همه چیز و همه شرایع و احکام را می‌دانست و همه را به امیرالمؤمنین(ع) آموخت، او همه را به امام حسن(ع) و همچنین هر امامی به امام بعدی آموخته است، پس اگر ایشان همه چیز را می‌دانستند چه چیز می‌ماند که در هر شب و هر روز و هر ساعت برای آنها پدیدار شود؟ در این زمینه چندین نکته گفته شده است مانند: خدا به ائمه، تفصیلات علومی را افاضه می‌کند که آن را به طور اجمال و کلی از امام قبلی آموخته‌اند و یا اینکه گفته شده این افاضات جدید براساس بداست و معلومات گذشته آنها بر اثر بدا تجدید می‌شود و تغییر می‌کند و ... . به عبارتی دیگر افزوده شدن بر علم امامان(ع)، به معنای آگاهی ایشان از تقدیرات و خلق جدید خداوند، محو و اثبات در کتاب و نیز اطلاع از بدائیات است. و چون خدای تعالی هر روز، در کار جدیدی است، امور فوق در هر زمانی ممکن است رخ دهد و علم آن در هر زمان به امام همان عصر می‌رسد.

رابطۀ افزایش پذیری علم معصوم با شأنی بودن علم او

علم شأنی به چه معناست؟

(پرسمان علم معصوم)

افزایش پذیر دانستن علم امام با اعتقاد به شأنی بودن آن تلازم دارد، زیرا معنای افزایش‌پذیری این است که امام، برخی از علوم را به طور کامل نداشته و در زمان‌های مختلف بر علوم او افزوده می‌شود. این معنا در شأنی بودن علم امام نیز لحاظ شده است؛ یعنی امام، بالفعل برخی از علوم را ندارد؛ اما توان آن را دارد که در مواقع خاص آن را دریافت ‌کند. بنابراین، کسی که علم امام را افزایش‌پذیر می‌داند، به شأنی بودن و عدم فعلیت بخشی از علم امام نیز اعتراف کرده است.

جمع‌بندی

در مجموع آنچه از برخی روایات در باب افزایش علوم امامان(ع) بر می‌آید، باید گفت:

1. علوم امامان(ع) و حتی خود پیامبر اکرم(ص)، ذاتی و مطلق نیست؛ بلکه به اذن الهی و از خزاین غیب به آنها افاضه می‌گردد و علم ذاتی مطلق، اختصاص به خداوند دارد.
2. افزایش علوم انسان کامل، نه تنها دلیل بر نقص و کاستی او نیست، بلکه نشانۀ تکامل روزافزون او است؛ زیرا بر اساس مبانی عرفانی، انسان تنها موجودی است که به اصطلاح توقف ندارد و ظرفیت وجودی او به گونه‌ای است که تا بتواند، رشد و تکامل و علم او افزایش می‌یابد و انسان کامل در این معنا سزاوارتر از همه است. از این رو، پیوسته علم و کمالات او روزافزون است.
3. از آنجا که علم و معرفت الهی و حقایق توحیدی پایان‌ناپذیر و بی‌نهایت است، انسان کامل هر اندازه کامل باشد، باز هم نسبت به وجود و کمالات وجودی بی‌نهایت خداوند، کامل نیست. از این رو، می‌تواند پیوسته در حال تکامل و درک بیشتر از حقایق الهی باشد.
4. نتیجه آنکه با توجه به پاسخ‌های داده شده تناقضی میان علم غیب تام امام و افزایش‌پذیری آن وجود ندارد چرا که متعلق آنها با هم تفاوت دارد.

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

• افزایش علم امام؛
• افزایش علم پیامبر؛
• افزایش علم پیامبر خاتم؛
• افزایش علم ولی؛
• افزایش علم وصی؛
• افزایش علم اهل بیت؛
• افزایش علم فاطمه زهرا.

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.

منابع

1. امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت
2. اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه
3. بیابانی اسکوئی، محمد، امامت
4. تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی
5. خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم، ملائکه و دیدار با امامان
6. خاتمی، سید احمد، ملائکه و دیدار با امامان
7. داداش‌زاده، داوود، علم امام در کتاب کافی و شروح آن
8. رستمی، محمد زمان و طاهره آل‌بویه، علم امام
9. زرین‌جویی، عین‌الله، مسئله علم امام در آثار دانشمندان معاصر شیعی
10. طهرانی، عباس، دین و وجدان
11. امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام
12. غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی
13. منصوری، خلیل، بی‌کرانگی علم امام معصوم
14. مولوی، محمد، نیاز جهان به امام زمان
15. محمد حسن نادم و سید ابراهیم افتخاری، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد
16. نمازی شاهرودی، علی، علم غیب
17. هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود؟
18. هاشمی، سید علی، ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء

پانویس