عامر بن فهیره در تاریخ اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث عامر بن فهیره است. "عامر بن فهیره" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

عامر بن فهیره در تراجم و رجال - عامر بن فهیره در تاریخ اسلامی

مقدمه

عامر بن فهیره را آزاد شدۀ ابوبکر و کنیه‌اش را ابوعمرو نقل کرده‌اند. رنگش سیاه و بردۀ طفیل بن عبدالله بن سخبره بود. او را از سابقان در پذیرش اسلام دانسته‌اند و نقل شده قبل از اینکه پیامبر(ص) به خانه ارقم برود برگرفته، و عامر، اسلام آورد.

مسلمانان فهیره

ابن اسحاق می‌گوید: ابوبکر بن ابی قحافه که نامش عتیق و به قول ابن هشام عبدالله بود، اسلام آورد. او که مردی بازرگان و تجارت پیشه بود و از طرفی انساب قریش را بهتر از دیگران می‌دانست، با مردم انس و رفت و آمدی داشت و پس از اینکه مسلمان شد اسلام خود را آشکار کرد و مردمی را نیز که با او سر و کار داشتند به این دین دعوت می‌کرد. عبدالرحمن، عثمان، طلحه، زبیر و سعد به دعوت او مسلمان شدند. پس از این چند نفر، این افراد مسلمان شدند: ابوعبیده، ابوسلمه، أرقم، عثمان، قدامه و... و عامر بن فهیره که یکی از بردگان سیاه‌پوست بود و ابوبکر او را خرید.

یعقوبی می‌نویسد: مردم بسیاری مسلمان شدند و اسلام آنها آشکار شد و تعدادشان زیاد شد و با خویشاوندان مشرک خویش به دشمنی پرداختند. برای همین قریشی‌ها کسانی را که ضعیف‌تر بودند، اذیت و آزار می‌دادند تا از اسلام برگردند و به رسول خدا دشنام دهند. از جمله کسانی که بسیار در راه خدا رنج کشیدند، عمار بن یاسر و پدرش یاسر و مادرش سمیه، خباب بن أرت، صهیب بن سنان، ابو فکیهه ازدی، عامر بن فهیره، و بلال بن رباح بودند.

عامر و هجرت پیامبر(ص)

نقل شده، هنگام هجرت، ابوبکر به فرزندش عبدالله دستور داد تا در مکه بماند و اخبار مکه و قریش را هر شب در همان غار به او خبر دهد، و از آن سو به غلامش عامر بن فهیره دستور داد تا گوسفندان او را روزها بچراند و شب هنگام آنها را به در غار ببرد. اسماء، دختر ابوبکر نیز هر روز هنگام شام غذائی تهیه کرده به در غار می‌برد. رسول خدا(ص) سه روز در غار ماند قریش که از یافتن آن حضرت نا امید شده بودند در مکه اعلام کردند که هرکس محمد را زنده به دست آورد و به قریش بسپارد، صد شتر پاداش دارد. عبدالله پسر ابو بکر نیز در این سه روزه پی در پی اخبار قریش و مکه را شبانه به رسول خدا(ص) و ابوبکر می‌رسانید و از آن سو عامر بن فهیره هر روز غروب که می‌شد گله گوسفندان ابوبکر را به در غار می‌برد و پیامبر(ص) به همراه ابوبکر از غار بیرون آمده و از شیر آنها می‌نوشیدند و گاهی هم یکی از آن گوسفندان را کشته و از گوشتش استفاده می‌کردند. و برای اینکه رد پای عبدالله بن ابوبکر که شب‌ها به در غار می‌آمد و صبح باز می‌گشت، دیده نشود، قرار گذاردند که هر روز صبح هنگامی که عبدالله از در غار حرکت می‌کند، عامر بن فهیره گوسفندان را پشت سر او در همان راهی که او حرکت می‌‌کرد، حرکت دهد تا اثر پای او به جا نماند. پیامبر(ص) سه روز در غار ثور ماندند. بعد از آن خداوند به وی اجازه داد تا هجرت کند و به او فرمود: یا محمد! اکنون از مکه بیرون برو، زیرا در این شهر بعد از ابوطالب یاوری نداری. وقتی پیامبر(ص) از غار بیرون آمد، دید که چوپان یکی از افراد قریش به نام "ابن اریقط" به سوی او می‌آید. پیامبر(ص) چوپان را فرا خواند و به او فرمود: "ای پسر اریقط! تو را بر جان خود امین می‌گیرم آیا در این امانت خیانت نخواهی کرد؟" او گفت: "من از شما نگهداری خواهم کرد و مشرکان را که در جستجوی شما هستند به این جا راهنمائی نمی‌کنم. اینک می‌خواهید به کجا بروید؟" پیامبر(ص) فرمود: "می‌خواهم به یثرب بروم". ابن اریقط گفت: "اکنون راهی را به شما نشان خواهم داد که هیچ کس نتواند شما را پیدا کند". پیامبر(ص) فرمود: "اکنون به نزد علی بن ابی طالب برو و به او مژده بده که خداوند به من اجاره مهاجرت داده و او برای من توشه و مرکبی بفرستد". ابوبکر نیز به او گفت: "به نزد دخترم اسماء برو و به او بگو برای من توشه و مرکبی بفرستد و کار ما را به عامر بن فهیره نیز خبر بده. ابن اریقط سفارش پیامبر(ص) را به امیرالمؤمنین علی(ع) و پیام ابوبکر را به اسماء و عامر بن فهیره و آنها برای پیامبر(ص) و ابوبکر توشه و مرکب فرستادند. در نقل دیگری از قول ابو رافع از علی بن ابراهیم بن هاشم نقل شده که: علی(ع) در هنگامی که پیامبر اکرم(ص) در غار به سر می‌برد، مسؤولیت تهیه آب و غذای آنها را بر عهده داشت و او سه مرکب را برای پیامبر اکرم(ص) و ابوبکر، راهنمای آنها آماده کرد.

سید جعفر مرتضی عاملی می‌نویسد: اما این قول که پیامبر(ص) در روز دوم که از مکه خارج شده بود، از غار خارج شده و به سمت مدینه حرکت کرده است، درست نیست، زیرا در این جا بیان شده پیامبر(ص) در روز دوم از غار خارج شده‌اند، در حالی که در جای دیگری گفته‌اند هیچ کس غیر از علی(ع) و ابوبکر از زمان خروج آن حضرت خبر نداشته است. و ثانیا نقل شده علی(ع) همان کسی است که در غار برای پیامبر(ص) آب و غذا می‌برده است، در حالی که در جای دیگری ادعا شده پیامبر(ص) علی(ع) را فرستاد تا آب و غذا بیاورد و علی(ع) آب و غذا فرستاد و ابوبکر فرزندش را به دنبال آب و غذا فرستاد تا به همراه عامر بن فهیره غذا بفرستد. در حالی است که علی(ع) در روز شوری فرمود: "شما را به خدا قسم می‌دهم، آیا در بین شما کسی غیر از من هست که برای رسول خدا(ص) در ایامی که در غار بود، غذا برده باشد و اخبار را به ایشان رسانده باشد؟" همه گفتند: نه. پس درست نبودن این خبر که ادعا شده عبدالله بن ابو بکر همان کسی است که اخبار مکه را در غار به پیامبر(ص) می‌رساند و همچنین درست نبودن این خبر که عامر بن فهیره گوسفندان ابوبکر را به کنار غار کا می‌کاروبار آورد تا پیامبر(ص) و ابوبکر از شیر آنها بخورند، ثابت می‌شود.

عامر و بیماری وبا

ابن اسحاق و هشام بن عروه از عروة بن زبیر و او از عایشه نقل می‌کند که وقتی رسول خدا(ص) به مدینه وارد شد، این شهر یکی از سرزمین‌هایی بود که وبا در آن به شدت فراگیر بود و به همین سبب تعدادی از اصحاب آن حضرت به تب و لرز و و با دچار شدند که از جمله آنها ابوبکر و آزاد کرده‌های او عامر بن فهیره و بلال بودند و این موضوع قبل از نزول حکم حجاب بر ما بود. پس نزد آنها رفتم تا شاید به حال شان سودمند باشم.

به پدرم نزدیک شدم و از او پرسیدم: حالت چگونه است؟ پدرم! گفت: هر مردی در میان خانواده‌اش شب را به صبح می‌رساند، در حالی که مرگ از بند کفش‌هایش به او نزدیک‌تر است.

پیش خودم گفتم: به خدا قسم که پدرم از شدت درد و تب، نمی‌داند که چه می‌گوید. سپس به عامر بن فهیره نزدیک شدم و از او پرسیدم: چگونه‌ای عامر؟ او گفت: هر آینه مرگ را پیش از چشیدن آن، یافته ام؛ و همانا انسان ترسو مرگش بالای سر او است. و هرکس به اندازه توان خود کوشش می‌کند؛ چون گاو نر که از پوست خود با شاخ دفاع می‌کند.

پیش خودم گفتم: به خدا قسم که عامر نیز نمی‌داند چه می‌گوید. در همین حال شنیدم که بلال می‌گوید: ای کاش می‌دانستم که آیا شبی را در دشت ف (مکه) به صبح می‌آورم، در حالی که اطرافم پر از گیاهان خوشبوی اذخر و جلیل باشد؟! آیا می‌شود که روزی به کنار آبهای مجنه بروم و آیا می‌شود که چشمم به شامه و طفیل افتد؟

پس نزد رسول خدا(ص) بازگشتم و به آن حضرت گفتم: آنها از شدت تب نمی‌دانند که چه می‌گویند و آنچه را که شنیده بودم برای ایشان بازگو کردم. آن حضرت فرمود: "خدایا! آب و هوای شهر مدینه را برای ما سازگار کن، چنانچه شهر مکه را برای ما سازگار کردی و خوراک آن را برای ما مبارک گردان و بیماری این شهر را به مهیعه منتقل کن.

سرانجام عامر

به نقلی عامر در جنگ بئر (چاه) معونه شرکت کرد و به شهادت رسید. در این جنگ، عامر بن طفیل اسیر شد. او به عمرو بن امیه که جنگ نکرده، اسیر شده بود، گفت: "مادرم نذر کرده بود که برده‌ای را آزاد کند، حالا تو به خواست او آزادی". پس موی جلوی سر او را تراشید و او را آزاد ساخت. آنگاه، از او پرسید: آیا یاران خودت را می‌شناسی؟ او گفت: "آری". عمرو بن امیه گوید: عامر همراه من میان کشتگان راه افتاد و از نسب ایشان می‌پرسید؛ پس از من پرسید: آیا کسی از ایشان هست که در این جا او را ندیده باشی؟ گفتم: آری، فردی از وابستگان ابوبکر را که نامش عامر بن فهیره است، در این جا ندیدم. پرسید: او چگونه بود؟ گفتم: از برگزیدگان ما و از اولین یاران رسول خدا(ص) بود. عامر به من گفت: می‌خواهی داستان او را برایت بگویم؟ و به مردی اشاره کرد و گفت: "این مرد به او نیزه زد چون نیزه‌اش را از بدن او بیرون کشید، دیدم که عامر بن فهیره به آسمان رفت و از نظرم پنهان شد. گفتم: آری، او عامر بن فهیره است. قاتل عامر بن فهیره مردی از بنی کلاب به نام جبار بن سلمی بود. او نقل می‌کرد که چون به عامر بن فهیره نیزه زدم، شنیدم که گفت: به خدا سوگند، رستگار شدم! من با خود گفتم: یعنی چه، این رستگاری چه معنایی دارد؟ این موضوع در ذهن من بود تا اینکه پیش ضحاک بن سفیان کلابی آمدم و داستان را چنان که پیش آمده بود، برایش گفتم و از او پرسیدم: منظور او از رستگاری چی بود؟ ضحاک گفت: "مقصود، بهشت است". و راه مسلمان شدن را برای من بیان کرد.

مرحوم طبرسی نیز از کتاب ابان بجلی کوفی نقل می‌کند: ابو براء، عامر بن مالک نزد رسول خدا(ص) در مدینه آمد و اسلام آورد. سپس سپس گفت: ای محمد! اگر افرادی را به سوی اهل نجد بفرستی تا آنها را به اسلام دعوت کنند، امیدوارم که بپذیرند".

پیامبر(ص) فرمود: "می‌ترسم که اهل نجد به آنها آسیبی برسانند". اما ابوبراء گفت: "آنها در پناه من هستند". لذا رسول خدا(ص) منذر بن عمرو را به همراه بیست و چند نفر از بهترین مسلمانان به سوی نجد فرستاد و از جمله این مسلمانان، حارث بن صمه، حرام بن ملحان و عامر بن فهیره بوده‌اند و نامه رسول خدا(ص) را نیز به همراه داشتند. آنها حرکت کردند تا به چاه معونه رسیدند و در کنار آن به استراحت پرداختند. این چاه، بین سرزمین قبیله‌های بنی عامر و بنی سلیم قرار داشت. سپس آنها حرام بن ملحان را به همراه نامه رسول خدا(ص) نزد عامر بن طفیل فرستادند. ابن طفیل بدون این که نامه را بخواند، بر او حمله کرد و در حالی که او می‌گفت: الله اکبر! قسم به خدای کعبه رستگار شدم، وی را شهید کرد.

استاد سید جعفر مرتضی عاملی در این باره می‌نویسد: عده‌ای از منابع نقل کرده‌اند که بدن عامر بن فهیره پس از کشته شدن به آسمان رفت. منابع دیگر نیز نقل کرده‌اند که ملائکه بهشت او را دفن کرده‌اند و مقام او در اعلی علیین است.

پاسخ‌ها به این سخن:

1. در بعضی از منابع آمده که در این سریه فقط انصار حاضر بودند و هیچ مهاجری در آن شرکت نکرد. و عده‌ای عمرو بن امیدی ضمری را جزو افراد آن ندانسته‌اند. همچنان که نافع بن بدیل خزاعی را هم در مرثیه انس بن عباس سلمی و عبد الله بن رواحه جزو افراد شرکت کننده ندانسته‌اند.
2. مطالب نقل شده درباره او باهم تناقض دارند. در بعضی از آنها آمده که عامر در کشته‌ها نبود، به همین دلیل گفته شده ملائکه او را به آسمان برده و دفن کردند. و در بعضی آمده که او بین کشته شده‌ها بود و عامر بن طفیل به بدن او اشاره کرد و از عمرو بن امیه درباره او پرسید. عده ای برای رفع این تناقض احتمال داده‌اند که ابتدا بدن او به آسمان برده شده و سپس برگردانده شده است.
3. ابن منده از ایوب بن سنان، او از محمد بن منکدر، او از جابر و او از عامر بن فهیره نقل کرده‌اند که گفته، ابوبکر به همراه رسول خدا در لشکر عسره (تبوک) حضور داشت. معنی این سخن این است که عامر بن فهیره تا نه سال یا بیشتر بعد از ماجرای بئر معونه زنده بوده است.

ما می‌گوییم تأکید بعضی بر اینکه در این سریه فقط انصار شرکت کرده‌اند و عمرو بن امیه جزو آنها نبوده، نشان می‌دهد که عامر بن فهیره در این سریه حاضر نبوده است و نقل‌هایی که بر شهید شدن عامر بن فهیره در بئر معونه اشاره دارد، کم است (اجماعی نیست).

خلاصه: آنچه ابن منده گفته، موجب شک درباره شهادت او در بئر معونه است. به افزون بر آن، هیچ مهاجری در این جنگ مگر ضمری حاضر نبوده است. از طرفی، حسان بن ثابت، انس بن عباس سلمی و عبد الله بن رواحه درباره شهدای بئر معونه، جز منذر بن عمرو و نافع بن بدیل بن ورقاء خزاعی مرثیه سرایی کرده‌اند. اگر عامر بن فهیره به آسمان رفته بود و ملائکه او را دفن کرده بودند و جنازه‌اش بین شهدا نبود و... مناسب بود مسلمانان در اشعارشان از آنها یاد می‌کردند و با این ماجرا با مشرکان احتجاج کرده، در هر مناسبتی این کرامت را بیان می‌کردند.

دحلان می‌گوید: در این باره بزرگداشت عامر بن فهیره) باید کفار می‌ترسیدند پس چرا ابن طفیل درباره او می‌پرسد. همچنین این حادثه بزرگ باید نفوس را خاشع کرده، و بدن‌ها را بلرزاند ولی عجیب است که این حادثه هیچ تاثیری بر عامر بن طفیل و یارانش نمی‌گذارد و هیچ‌گونه پشیمانی در بین آنها آشکار نمی‌شود، بلکه همچنان بر کار خود اصرار می‌ورزند و هنگامی که با پیامبر(ص) روبرو می‌شوند، آن حضرت را تهدید می‌کنند در حالی که باید بعد از این واقعه مهم، اسلام به سرعت گسترش می‌یافت. حداقل باید یاران ابن طفیل بر او اعتراض می‌کردند یا در جنگ با سایر همرزمان عامر بن فهیره تردید می‌کردند و یا اینکه در هر مناسبتی مسلمان شدن خود را بعد از این واقعه به این ماجرا نسبت می‌دادند، با وجود چنین ماجرای عجیبی چرا کشندگان او از میدان جنگ فرار نکردند؟! بلکه همه ایشان بر شرک و طغیان خود اصرار ورزیده، ذره‌ای ترس به خود راه ندادند و حتی با خیال راحت به دیگر مسلمانان حمله کردند! حتی آنها منذر بن محمد را که در میدان جنگ نبود و وقتی برگشت و کشته‌های همرزمان خود را دید، نیز به شهادت رساندند و حارث بن صمه را نیز بعد از اینکه بازگشت، کشتند. چرا ملائکه فقط عامر بن فهیره را به آسمان بردند و سایر شهدای بزرگوار را رها کردند؟! شهدایی که پیامبر(ص) به دستور خداوند به بزرگداشت ایشان امر فرموده؛ مثل سید الشهداء حمزة بن عبدالمطلب جعفر بن ابی طالب، زید بن حارثه، عبدالله بن رواحه و دیگران که پیامبر فضیلت آنها را بیان کرده و دستور می‌دهد که مردم بر ایشان گریه کنند! چرا پیامبر از عامر بن فهیره نام نمی‌برد و بعضی از مقامات او در بهشت را وال برای مسلمانان یادآور نمی‌شود؟ چرا ملائکه عمار بن یاسر، علی بن ابی طالب(ع)، حسین بن علی(ع)، حسن بن علی(ع)، و شهدای دیگر و حتی خود پیامبر اکرم(ص) را به آسمان نمی‌برند!!.

منابع

• عسکری، عبدالرضا، مقاله «عامر بن فهیره»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۵

جستارهای وابسته

پانویس