نفی خشم در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث خشم است. خشم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خشم در قرآن - خشم در حدیث - خشم در نهج البلاغه - خشم در اخلاق اسلامی - نفی خشم در معارف و سیره نبوی - خشم در معارف دعا و زیارات - خشم در معارف و سیره سجادی - خشم در خانواده - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

• از اوصاف نکوهیده‌ای که در سیره و قول نبی اکرم(ص) بدان پرداخته و احادیثی در ذمّ آن بیان شده است، خشم بی‌جاست. آن حضرت، غضب را از ارکان کفر و تیر شیطان معرفی کرده و درباره آن فرموده است: "کسی که خشمی را فرو برد، با اینکه می‌توانست آن را به کار بندد؛ خداوند در روز قیامت، دل او را از آرامش و ایمان پر می‌کند".

خشم و غضب در سیره پیامبر اکرم(ص)

1. اوصاف خشم نبوی(ص): رسول خدا(ص) دیرتر از هر کسی به خشم می‌آمد و خشمش زودتر از همه فرو می‌نشست. چون خشم می‌گرفت، آثار خشم در چهره‌اش کاملاً نمایان می‌شد و هنگام خشم، رنگ از رخسار آن حضرت می‌پرید و رخسار ایشان سرخ یا تیره می‌شد و قطرات عرق مانند دانه‌های مروارید از پیشانی اش می‌چکید؛ به گونه‌ای که در این هنگام، جز امیرالمؤمنین علی(ع) کسی جرأت سخن گفتن با ایشان را نداشت. گرچه رسول خدا(ص) در خشم به «أَشَدُّ النَّاسِ غَضَباً» ستوده شده است، اما غضب ایشان، غضبی مذموم نبود؛ بلکه غضبی ممدوح بود که مقتضای منصب نبوت ایشان بود؛ یعنی خشم ایشان هرگز برای دنیا و ناملایمات آن نبود؛ بلکه وقتی حرمتی دریده می‌شد و یا حدی از حدود الهی پایمال می‌شد، از شدت خشم، کسی او را نمی‌شناخت و ایشان از پا نمی‌نشست گفت. تا آنکه حق را یاری کند؛ اما در حال غضب نیز سخنی جز سخن حق نمی‌گفت.
2. راه‌های کنترل خشم : توصیه رسول خدا(ص) به اصحاب و یاران، اجتناب از غضب بود و ایشان همچنین راه‌هایی را برای کنترل غضب به مردم می‌فرمود که از این راه‌ها می‌توان به تغییر حالت و وضعیت شخص خشمگین اشاره کرد؛ ایشان می‌فرمود: "هرگاه یکی از شما خشمگین شد، اگر ایستاده است، بنشیند و چنانچه خشمش برطرف نشد، دراز بکشد" و خود نیز برای تعلیم امت، چنین می‌کرد.

• طریق دیگری که رسول اکرم(ص) آن را از راه‌های کنترل خشم شمرده، پناه جستن از خداوند متعال است. نقل شده است، روزی دو مرد نزد حضرت آمدند؛ پس یکی از آنها عصبانی شد و از شدت عصبانیت، چشمانش سرخ شده و رگ گردنش بالا آمد؛ پس، آن حضرت فرمود: "من کلمه‌ای را می‌دانم که اگر آن را بیان کند، عصبانیت او فرو می‌نشیند و آن، «أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ» است".
• وضو گرفتن هم از دیگر توصیه‌ها بود که آن حضرت افراد را برای کنترل خشم بدان سفارش می‌کرد. رسول خدا(ص) می‌فرمود: "همانا غضب از شیطان است و شیطان از آتش خلق شده و به درستی که فرونشاندن آتش با آب است. پس هرگاه یکی از شما غضب کرد برای فرو نشاندن آتش غضبش وضو بگیرد".

دیر خشم‌ترینِ مردم

1. پیامبر خدا(ص) دیرتر از همه مردم خشم می‌گرفت و زودتر از همه رضایت می‌داد.
2. امام باقر(ع) می‌فرماید: عربی از قبیله بنی عامر نزد پیامبر(ص) آمد و از ایشان چیزهایی پرسید... پیامبر(ص) در آخر به آن عرب فرمود: "حاجتت چیست؟". گفت: فرستادگانت نزد ما آمده‌اند که: نماز بر پا دارید و زکات بدهید و حجّ خانه خدا و غسل جنابت کنید. قبیله‌ام مرا برای کسب خبر نزد تو فرستاده‌اند تا تو را سوگند دهم و می‌ترسم که خشمگین شوی. پیامبر(ص) فرمود: "خشمگین نمی‌شوم. من کسی هستم که خداوند، مرا در تورات و انجیل چنین خوانده: "محمّد پیامبر خدا، برگزیده و برکشیده است، نه ناسزاگوست و نه فریاد زننده در کوچه و بازار، و نه در برابر بدی، بدی می‌کند؛ بلکه در پی بدی، نیکی می‌کند". هر چه می‌خواهی، از من بپرس، و من کسی هستم که خداوند، مرا در قرآن این گونه نام برده است: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ ﴾. هر چه می‌خواهی، بپرس".

پناه بردن به خدا از خشم

1. امام صادق(ع) می‌فرماید: پیامبر خدا(ص) هر روز، از شش خصلت به خدا پناه می‌برد: از شک و شرک و تعصّب و خشم و ستم و حسادت.

خشم گرفتن؛ تنها برای خدا

1. امام علی(ع) در وصف پیامبر(ص) می‌فرماید: برای ستمی که بر خودش می‌رفت، انتقام نمی‌گرفت، مگر آن‌گاه که حرمت‌های خداوند، هتک می‌شد. در این هنگام، برای خداوند - تبارک و تعالی - خشم می‌گرفت.
2. امام حسن(ع) می‌فرماید: از دایی خود، هند بن ابی هاله تمیمی درباره اوصاف پیامبر خدا (ص) پرسیدم. گفت:... دنیا و امور مربوط به آن، او را به خشم نمی‌آورد و هرگاه حق، مورد بی‌حرمتی قرار می‌گرفت، ملاحظه هیچ‌کس را نمی‌کرد و هیچ چیز، جلوی خشم او را نمی‌گرفت تا این که انتقام حق را می‌گرفت.
3. پیامبر(ص) برای خدایش خشم می‌گرفت و برای خود، خشمگین نمی‌شد.
4. به نقل از عایشه : پیامبر خدا(ص) هیچ‌گاه نه چیزی را با دست خود زد و نه زنی را و نه خدمتکاری را، مگر هنگامی که در راه خدا می‌جنگید. هرگز به خاطر امور شخصی از کسی انتقام‌جویی نکرد، مگر در مواردی که حرمت‌های الهی هتک می‌شدند، که در این صورت به خاطر خداوند عزّوجلّ انتقام می‌گرفت.
5. به نقل از عایشه : در یاد کسی نمانده که پیامبر خدا(ص) مسلمانی را لعنت کرده باشد، و برای هیچ یک از بدی‌هایی که با او شد، انتقام نگرفت، مگر آن گاه که حرمت‌های الهی هتک می‌شدند، و به هیچ چیزی با دستش ضربه نزد، مگر در راه خدا به هنگام نبرد.
6. به نقل از عایشه : پیامبر خدا(ص)، هرگاه میان دو کار مخیّر می‌شد، آن را که آسان‌تر بود، انتخاب می‌کرد، اگر گناه نبود؛ اما اگر گناه بود، از همه مردم، بیشتر از آن دوری می‌ورزید. پیامبر خدا(ص) هرگز به خاطر خودش انتقام نگرفت، مگر جایی که حرمت‌های الهی هتک می‌شدند، که در این صورت برای خدا انتقام می‌گرفت.
7. به نقل از انس : ده سال به پیامبر خدا(ص) خدمت کردم و هرگز نفهمیدم که با چه چیزی موافق است و با چه چیزی مخالف است. به هر چه از جانب خدا بود، رضایت می‌داد، و اگر یکی از همسرانش به من می‌گفت: "کاش این‌گونه و آن‌گونه می‌کردی! چرا آن‌گونه کردی؟"، می‌فرمود: "اَنَس را رهایش کنید که جز آنچه خداوند بخواهد، نمی‌شود". و من هرگز ندیدم که پیامبر خدا(ص) به خاطر خود از چیزی انتقام بگیرد، مگر آن که حرمت الهی هتک می‌شد، که اگر حرمت الهی زیر پا نهاده می‌شد، خشمگین‌ترینِ مردم برای خدا بود.
8. پیامبر(ص) چون موعظه می‌کرد، جدّی موعظه می‌کرد و اگر خشم می‌گرفت -که جز برای خدا خشم نمی‌گرفت -، چیزی جلودار خشمش نبود، و در همه کارهایش این گونه جدّی و خداخواهانه بود.

حق‌مداری، هنگام خشم

1. به نقل از عمرو بن شعیب، از پدرش، از جدّش گفتم: ای پیامبر خدا! آنچه را از شما می‌شنوم، بنویسم؟پیامبر(ص) فرمود: "آری". گفتم: در خشنودی و خشم؟ فرمود: "آری؛ چراکه من جز حق نمی‌گویم".
2. به نقل از عبدالله بن عمرو : من هر چه را که از پیامبر(ص) می‌شنیدم، می‌نوشتم تا آن را حفظ کنم؛ امّا قریشیان، مرا از نوشتن آن نهی کردند و گفتند: تو هر چه را که از پیامبر(ص) و می‌شنوی، می‌نویسی، در حالی که پیامبر، بشر است و در خشنودی و خشم، سخن می‌گوید. من از نوشتن باز ایستادم و آن را با پیامبر(ص) در میان گذاشتم. پیامبر(ص) فرمود: "بنویس. سوگند به خدایی که جانم در دست اوست، از من جز حق بیرون نمی‌آید".
3. امام صادق(ع) می‌فرماید: پیامبر خدا(ص) فرمود: "آیا شما را از شبیه‌ترینتان به خودم باخبر نکنم؟". گفتند: چرا، ای پیامبر خدا! فرمود: "آن‌که از همه خوش اخلاق‌تر است... و بیش از همه خشمش را فرو می‌خورد و بهتر عفو می‌کند و انصاف دهی‌اش در خشم و خشنودی، از همه بیشتر است".

حالت پیامبر(ص) به هنگام خشم

1. امام صادق(ع) می‌فرماید: ایشان (پیامبر (ص)) وقتی به خشم می‌آمد، قطره‌های عرق مانند دانه‌های مروارید، از پیشانی‌اش می‌چکید.
2. به نقل از براء بن عازب : پیامبر(ص) چون خشمگین می‌شد، صورتش سایه می‌انداخت و سیاه می‌شد.
3. به نقل از ابن عمر: خشنودی و خشم پیامبر(ص)، از چهره‌اش شناخته می‌شد. هنگامی که خشنود بود، گویی صورتش آینه است و دیوارها را می‌توان در آن دید و چون خشم می‌گرفت، رنگش گرفته و سیاه می‌شد.
4. امام حسن(ع) می‌فرماید: پیامبر خدا(ص)... در هنگام خشم، چهره خود را با ناراحتی، بر می‌گرداند.
5. به نقل از عبد الله بن مسعود: پیامبر خدا(ص) هنگامی که خشمگین می‌شد، صورتش سرخ و برافروخته می‌شد .
6. به نقل از عمرو بن شعیب، از پدرش، از جدّش : پیامبر(ع) از خانه بیرون آمد و به سوی یارانش رفت که درباره قضا و قدر با هم کشمکش می‌کردند. پیامبر(ص) چنان از این کشمکش خشمگین شد که گویی در صورتش دانه انار ترکیده است.

سخن پیامبر(ص) هنگام سرزنش کردن

1. به نقل از اَنَس: پیامبر(ص) به هنگام سرزنش یکی از ما می‌فرمود: "او را چه شده است؟ پیشانی‌اش خاک‌آلود باد!" .

داستان‌هایی از خشم پیامبر(ص)

1. به نقل از عایشه: پیامبر خدا(ص) هرگاه از خدیجه(س) یاد می‌کرد، از تعریف و تمجید او و طلب مغفرت برای وی، خسته نمی‌شد. یک روز از او یاد کرد و من حسودی کردم و گفتم: خداوند، عوض آن پیرزن را به تو داده است! دیدم پیامبر خدا(ص) به شدّت خشمگین شد. من از گفته خود، پشیمان شدم و گفتم: خدایا! اگر خشم پیامبرت را برطرف سازی، دیگر تا زنده هستم، از خدیجه به بدی یاد نخواهم کرد. چون پیامبر خدا(ص) حالت مرا دید، فرمود: "چگونه این حرف را زدی؟! به خدا سوگند، خدیجه زمانی به من ایمان آورد که همه مردم، به من کافر بودند و زمانی مرا پناه داد که همه مردم مرا از خود می‌راندند، و زمانی که همه مردم مرا تکذیب می‌کردند، مرا تصدیق کرد و زمانی که شما از [بارداریِ] فرزند محروم بودید، خداوند از من به او فرزند روزی کرد". پیامبر(ص) تا یک ماه، شب و روز از خدیجه برایم تعریف می‌کرد (این جملات را برایم تکرار می‌کرد) .
2. امام صادق(ع) می‌فرماید: نمایندگانی از یمن نزد پیامبر خدا(ص) آمدند که مردی میان آنان بود که از همه آنها درشت‌تر سخن می‌گفت و بیشتر از همه با پیامبر(ص) مجادله می‌کرد. پیامبر(ص) چنان خشمگین شد که عرق خشم، میان دو چشمانش را فرا گرفت و رنگ چهره‌اش دگرگون شد و سر به زمین انداخت. پس جبرئیل نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: "خدایت به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: این، مردی سخاوتمند است و اطعام می‌کند". خشم پیامبر(ص) ساکت شد و سرش را بلند کرد.
3. به نقل از براء بن عازب : پیامبر خدا(ص) با یارانش بر ما وارد شد. ما احرام حج بسته بودیم و هنگامی که به مکّه وارد شدیم، فرمود: "حجّتان را عمره قرار دهید". مردم گفتند: ای پیامبر خدا! ما احرام حج بسته ایم. چگونه آن را عمره قرار دهیم؟! پیامبر(ص) فرمود: "به آنچه فرمانتان می‌دهم، دقّت کنید و آن را انجام دهید". آنان دوباره سخن خود را باز گفتند و نپذیرفتند. پیامبر(ص) خشمگین شد و رفت و سپس با همان خشم نزد عایشه آمد. عایشه، خشم را در چهره پیامبر(ص) دید. گفت: چه کسی تو را به خشم آورده است؟ خداوند به خشمش در آورد! پیامبر(ص) فرمود: "چگونه خشمگین نشوم، با آن که فرمانی می‌دهم و پیروی نمی‌شوم؟!”.
4. به نقل از ابو اُمامه: پیامبر خدا(ص) بر گروهی گذشت که درباره قرآن، منازعه می‌کردند. به شدّت خشمگین شد، به گونه‌ای که گویی بر چهره‌اش سرکه پاشیده شده است. آن گاه فرمود: ﴿وَقَالُوا أَآلِهَتُنَا خَيْرٌ أَمْ هُوَ مَا ضَرَبُوهُ لَكَ إِلاَّ جَدَلا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ ﴾.

خشم در سیره نبوی

برادری پیوندی است از سر محبت و رحمت، و خشم و تندی همان‌گونه که ایمان را تباه می‌کند، پیوند برادری را سست و زایل می‌سازد که از رسول خدا(ص) نقل شده است که فرمود: «الْغَضَبُ‏ يُفْسِدُ الْإِيمَانَ‏ كَمَا يُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ».

چنین خشمی که مایه تباهی ایمان و بر باد دهنده اخوت است، پدیدآورنده، انواع نادرستی‌ها است، چنان که امام صادق(ع) فرمود: «الغضب مفتاح کل شر».

خشم در واقع جنونی است که چون ظهور کند، پیامدهای خطرناکش گریبانگیر فرد و جامعه می‌شود، و همگان را آسیب می‌رساند. از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: «مردی به پیامبر(ص) عرض کرد: ای رسول خدا، مرا تعلیم ده. فرمود: برو و خشم مگیر. آن مرد گفت: همین مرا بس است؛ و به جانب قبیله خود رفت. چون بدانجا رسید مشاهده کرد معرکه‌ای برپا شده و قومش لباس رزم پوشیده و یا قوم دیگری آماده نبرد شده، در برابر یکدیگر صف کشیده‌اند. آن مرد هم با دیدن این صحنه لباس رزم پوشید و به صف ایستاد. ناگاه سخن پیامبر را به یاد آورد که به او فرموده است: خشم مگیر. پس اسلحه را کنار گذاشت و نزد مردمی که دشمن قومش بودند رفت و گفت: ای مردم، هر جراحت و قتل و آسیب بی‌نشانه‌ای که در افراد شما باشد به عهده من، و من خونبهای آن را به شما می‌پردازم. آن مردم گفتند: هرچه چنین باشد به نفع شما، و ما از شما به پرداخت این جریمه سزاوارتریم. پس با یکدیگر صلح کردند و آن کینه و دشمنی از میان رفت».

سیره پیامبر چنین بود که مردمان را به خروج از سپاه ابلیس و جهل و دخول در سپاه خدا و عقل فرا می‌خواند، چنان که امیرمؤمنان علی(ع) در نامه خویش به حارث همدانی، از یاران فداکار خود و از فقیهان برجسته، نوشت: «وَ اكْظِمِ‏ الْغَيْظَ وَ تَجَاوَزْ عِنْدَ الْمَقْدَرَةِ وَ احْلُمْ عِنْدَ الْغَضَبِ وَ اصْفَحْ مَعَ الدَّوْلَةِ تَكُنْ لَكَ الْعَاقِبَةُ... وَ احْذَرِ الْغَضَبَ‏ فَإِنَّهُ جُنْدٌ عَظِيمٌ مِنْ جُنُودِ إِبْلِيسَ».

بنابراین لازم است پیروان سیره پیام‌آور اخوت در این امور بیندیشند و اجازه ندهند دوستی و الفت با برادران به کینه و قهر و جدایی بیانجامد، و چنان چه گاهی کدورت و رنجش پیش آمد، خود را بر آن دارند که در رفع آن بکوشند و در این کار بر یکدیگر پیشی گیرند.

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۲
2. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
3. م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد، سیره پیامبر خاتم ج۱