ابدال چه کسانی هستند؟ (پرسش)

ابدال چه کسانی هستند؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / عصر ظهور امام مهدی / یاران امام مهدی / دسته‌بندی‌های یاران امام مهدی
مدخل اصلی	ابدال

ابدال چه کسانی هستند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

معناشناسی ابدال

"اَبدال" به معنای جانشینان است، ابدال، عده‌ای معدود از صلحا و نیکان و بندگان خالص خداوند هستند که شمار آنان هفت یا هفتاد نفر است و گفته شده زمین از وجود آنها خالی نمی‌شود. این تعبیر را در مورد جمعی از بندگان صالح خدا به کار می‌برند که در میان اولیاء، دارای مرتبتی مخصوص بوده و تعدادی از یاران حضرت مهدی(ع) در عصر ظهور را تشکیل می‌‌دهند.

مصادیق ابدال

در مورد اینکه واژۀ ابدال در مورد چه کسانی مورد استفاده قرار می‌‌گیرد اختلاف وجود دارد:

1. مراد یاران امام عصر در شام هستند: براساس برخی از احادیث عده ای قائل شده‌اند ابدال یاران باوفای حضرت مهدی(ع) هستند که در شام و هنگام ظهور حضرت، خود را به مکه رسانده و با آن حضرت بیعت می‌کنند امام باقر(ع) فرمود: «سیصد و چند نفر به شمار اهل بدر با قائم بین رکن و مقام بیعت می‌کنند که در بین آنان نجبا از اهل مصر و ابدال از اهل شام و اخیار از اهل عراق هستند» و حضرت علی(ع) نیز در روایتی دیگر آنان را اهل شام معرفی می‌فرمایند.
2. جانشینان انبیای الهی هستند: "خالد بن هیثم فارسی" گوید: به امام رضا(ع) عرض کردم: مردم گمان دارند که در روی زمین گروهی به نام ابدال وجود دارند، اینان کیانند؟ حضرت در پاسخ فرمود: "راست گفتند. منظور از ابدال همان اوصیا و جانشینان هستند که خداوند پس از مرگ و رحلت هر پیامبری آنها را بدل و جانشین او قرار می‌دهد، تا اینکه به حضرت محمد (ص) آنها را خاتمه داد". از دیگر روایات نیز به دست می‌آید منظور از ابدال، امامان معصوم(ع) هستند و نیز احتمال دارد، یاران خاص امامان(ع) باشند منتها باید توجه داشت براساس برخی قرائن مراد از ابدال غیر از ائمه(ع) هستند، مانند اینکه در دعای ام داوود از امام صادق(ع) که در نیمه رجب خوانده می‌‌شود، ابدال غیر از امامان دانسته شده است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی الْأَبْدَالِ وَ الْأَوْتَادِ وَ السُّیَّاحِ وَ الْعُبَّادِ وَ الْمُخْلِصِینَ وَ الزُّهَّادِ وَ أَهْلِ الْجِدِّ وَ الِاجْتِهَادِ وَ اخْصُصْ مُحَمَّداً وَ أَهْلَ بَیْتِهِ بِأَفْضَلِ صَلَوَاتِکَ وَ أَجْزَلِ کَرَامَاتِکَ» و یا اینکه در برخی روایات، گفته شده: هر کس چند ویژگی در او باشد، جزء ابدال شمرده خواهد شد و یا در پاسخ اینکه ابدال از کجا به این مرتبه رسیده‌اند؟ گفته شده: به وسیله جود و سخا و نصیحت و خیرخواهی مسلمانان، همه اینها دلالت دارد که ابدال، غیر از معصومان(ع) هستند.

ویژگی‌های ابدال

از روایاتی که در مورد ابدال وارد شده است چندین نکته استفاده می‌‌شود:

1. در صورت فوت یکی از ابدال فرد دیگری جایگزین او می‌‌شود. سبب نامگذاری "ابدال" نیز همین است که مانند بدل یکدیگر هستند و چون یکی از دنیا رود، کسی مانند او جایش را می‌‏گیرد.
2. خلق و خو و ویژگی‌های اخلاقی: در وصف ابدال آمده که آنان دارای نیت‌های پاک و طبع سخی و خوی نیک‌اند و همواره به خیرخواهی مسلمانان بپردازند. آنان معدن و منشأ برکات و خیرات زمین‌اند درباره ویژگی این افراد گفته شده است: آنان راهبان شب و شیران روز هستند. دل‏هایشان چون فولاد سخت است که میان رکن و مقام، با آخرین ذخیره الهی حضرت مهدی(ع)بیعت می‌‏کنند.
3. گروهی از بانوان جزء ابدال‌اند: در برخی روایات نیز، عده‌ای از زنان را جزو ابدال شمرده‌اند.
4. شمار ابدال: ابدال از نظر عدد و نیز از حیث محل و مکان مورد اختلاف است. در بعضی از احادیث، سی و در برخی چهل و در برخی دیگر شصت نفر ذکر شده است. امام باقر(ع) فرمودند: «صاحب الزمان(ع) را به ناچار غیبتی است و در آن غیبت، قدرت و قوت برای او لازم است که در آن زمان به وسیله سی نفر از همراهانش از وحشت و تنهایی بیرون می‌آید، که با تعداد ابدال کاملاً سازگار است» و یا گفته شده: ابدال قومی هستند که خداوند، زمین را به وجود آنها استوار دارد و آنها هفتاد نفرند. چهل تن آنها در شام و سی نفر دیگر در جاهای دیگرند؛ چون یکی از آنها بمیرد، فرد دیگری به جای او بیاید.

پاسخ‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین موسوی‌نسب؛

سید جعفر موسوی‌نسب حجت الاسلام و المسلمین سید جعفر موسوی‌نسب، در کتاب «دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان» در این‌باره گفته است: «اینان یاران با وفای حضرت مهدی (ع) می‌باشند که در شام و در هنگام ظهور حضرت خود را به مکه می‌رسانند و با آن حضرت بیعت می‌کنند. معنای ابدال چنانکه مرحوم طریحی در مجمع البحرین می‌گوید آنان جمعی از صالحان می‌باشند که در روی زمین هستند وقتی یکی از آنان فوت کرد خداوند بدل او شخص صالح دیگری را جایگزین او می‌کند اینها ۴۷ نفر در شام و یا ۳۰ نفر در جای دیگر هستند. و در روایتی است که از حضرت رضا از ابدال سؤال شد حضرت فرمودند: ابدال اوصیای پیامبران هستند. و حضرت علی (ع) در روایتی دیگر آنان را اهل شام معرفی می‌فرمایند».

٢. حجت الاسلام و المسلمین مروجی طبسی؛

محمد جواد مروجی طبسی حجت الاسلام و المسلمین محمد جواد مروجی طبسی، در کتاب «بامداد بشریت» در این‌باره گفته است: «در روایات و احادیث شیعه و سنی، فراوان سخن از ابدال به میان آمده است و پرسشگران نیز همین سؤال‌ها را از معصومان داشته‌اند (...). علامه طریحی می‌نویسد: "الْأَبْدَالُ: قوم من الصالحين لا تخلو الدنيا منهم إذا مات واحد أَبْدَلَ الله مكانه آخر"؛ ابدال گروهی از مردم صالح و نیکوکاری‌اند که هرگز زمین از وجودشان خالی نمی‌شود، هر یک از آنها اجلش فرا رسد و بمیرد، خداوند شخص دیگری را جایش قرار می‌دهد". همچنین آورده است: "هریک از آنان بمیرد، یک نفر از دیگر مردمان به جای او قرار می‌دهد". خالد بن هیثم فارسی گوید: به امام رضا (ع) عرض کردم: مردم گمان دارند که در روی زمین گروهی به نام ابدال وجود دارند، اینان کیانند؟ حضرت در پاسخ فرمود: "راست گفتند. منظور از ابدال همان اوصیا و جانشینان هستند که خداوند پس از مرگ و رحلت هر پیامبری آنها را بدل و جانشین او قرار می‌دهد، تا اینکه به حضرت محمد (ص) آنها را خاتمه داد". و از این گفتگو روشن می‌شود که ابدال جانشینان انبیای الهی هستند، همچنان که از دیگر روایات نیز به دست می‌آید که منظور از ابدال، امامان معصوم (ع) هستند و نیز احتمال دارد که یاران خاص امامان (ع) باشند. مرحوم محدث قمی، ضمن بیان اینکه مراد از ابدال، امامان معصوم (ع) و یا طبق فرموده امام رضا (ع) اوصیای الهی هستند، ابراز تردید کرده از اینکه شامل امامان معصوم (ع) باشد، چرا که در دعای روایت شده از ام داوود از امام صادق (ع) که در نیمه رجب وارد شده دلالت دارد که ابدال غیر از امامان هستند، اگرچه صراحتی در این خصوص ندارد و ممکن است حمل بر تأکید باشد و دعای مورد نظر این است که حضرت می‌فرماید: "اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى الْأَبْدَالِ وَ الْأَوْتَادِ وَ السُّيَّاحِ وَ الْعُبَّادِ وَ الْمُخْلِصِينَ وَ الزُّهَّادِ وَ أَهْلِ الْجِدِّ وَ الِاجْتِهَادِ وَ اخْصُصْ مُحَمَّداً وَ أَهْلَ بَيْتِهِ بِأَفْضَلِ صَلَوَاتِكَ وَ أَجْزَلِ كَرَامَاتِكَ...". و آنچه که نظریه مرحوم محدث قمی را تایید می‌کند، آنکه در برخی روایات، عده‌ای از زنان را جزو ابدال شمرده‌اند و یا اینکه گفته شده: هر کس چند ویژگی در او باشد، جزو ابدال شمرده خواهد شد و یا در پاسخ اینکه ابدال از کجا به این مرتبه رسیده‌اند؟ گفته شده: به وسیله جود و سخا و نصیحت و خیرخواهی مسلمانان. که همه اینها دلالت بر این دارد که ابدال غیر معصومان (ع) می‌باشند. و ممکن است در حال حاضر بر خادمان و گروه سی نفری از همراهان حضرت مهدی (ع) منطبق شود. چنانچه علامه مجلسی از امام باقر (ع) نقل می‌کند که فرمود: "لَا بُدَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ عُزْلَةٍ وَ لَا بُدَّ فِي عُزْلَتِهِ مِنْ قُوَّةٍ وَ مَا بِثَلَاثِينَ مِنْ وَحْشَةٍ"؛ "صاحب الزمان (ع) را به ناچار غیبتی است و در آن غیبت، قدرت و قوت برای او لازم است که در آن زمان به وسیله سی نفر از همراهانش از وحشت و تنهایی بیرون می‌آید، که با تعداد ابدال کاملاً سازگار است"».

٣. حجت الاسلام و المسلمین طاهری؛

حبیب‌الله طاهری حجت الاسلام و المسلمین دکتر حبیب‌الله طاهری در کتاب «سیمای آفتاب» در این‌باره گفته‌است: «اینان از یاران حضرت مهدی در شام هستند که در هنگام ظهور حضرت خود را به مکه می‌رسانند و با آن حضرت بیعت می‌کنند. معنا ابدال، چنانکه مرحوم طریحی در "مجمع البحرین" می‌گوید: آنها جمعی از صالحان‌اند که همواره در زمین هستند، وقتی یکی از آنها فوت کرد، خداوند، بدل او شخص صالح دیگری را می‌گذارد. اینها ۴۷ نفر در شام و یا سی نفر در جای دیگر هستند. بنابراین، ابدال، مردان صالح و مخلص و کامل روی زمین هستند، ضمناً شخصی از حضرت رضا(ع) در مورد ابدال پرسید، آن جضرت فرمود: ابدال، اوصیای پیامبران هستند. در کلام علی(ع) فرمود: "الأَبْدالُ‏ بالشَّامِ‏، و النُّجَباءُ بِمِصْرَ، و العَصَائِبُ‏ بالعِراقِ"».

٤. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در مقاله «انتظار و منتظران» در این‌باره گفته است: «نام تعدادی از یاران حضرت مهدی(ع) در عصر ظهور است. "أبدال" جمع "بدل" یا "بدیل"، عده‏‌ای معلوم از شایستگان و خاصان خدا هستند که گویند: هیچ‏گاه زمین از آنان خالی نباشد و جهان بدیشان برپا است و آن‏گاه که یکی از آنان بمیرد، خدای سبحانه و تعالی دیگری را به جای او برانگیزد، تا آن شمار- که به قولی هفت و به قولی هفتاد است- همواره کامل بماند. برخی نیز گفته‌‏اند: آنان، گروهی‌‏اند که خداوند سبحانه و تعالی به وسیله آن‏ها دین را برپا نگه می‌‏دارد و روزی را نازل می‏‌کند. چهل نفر از ایشان در شام و سی نفر در سایر بلاد هستند. هرگاه یکی از دنیا برود، کس دیگری همانند او به جای او قرار می‌‏گیرد. امام باقر(ع) فرمود: "سیصد و چند نفر به شمار اهل بدر با قائم بین رکن و مقام بیعت می‌کنند که در بین آنان نجبا از اهل مصر و ابدال از اهل شام و اخیار از اهل عراق هستند"؛ سبب این‏که "ابدال" نامیده شده‌‏اند، همین است که چون یکی از دنیا رود، کسی مانند او جایش را می‌‏گیرد.. در روایات اسلامی آمده است: ایشان گروهی از یاران حضرت مهدی(ع) در شام هستند و هنگام ظهور آن حضرت، خود را به مکه رسانده با ایشان بیعت می‏‌کنند. البته در برخی روایات، "ابدال" همان اوصیا معرفی شده‏‌اند. از خالد بن هیثم فارسی نقل شده است که به امام رضا(ع) عرض کرد: "مردم اعتقاد دارند که بر روی زمین ابدالی هستند؛ ایشان کیانند؟» حضرت فرمود: راست می‌‏گویند. ابدال همان اوصیا هستند که خداوند سبحانه و تعالی ایشان را بدل پیامبران قرار داد؛ وقتی که نبوت با پیامبر اسلام(ص) به پایان رسید. درباره ویژگی این افراد گفته شده است: آنان راهبان شب و شیران روز هستند. دل‏هایشان چون فولاد سخت است که میان رکن و مقام، با آخرین ذخیره الهی حضرت مهدی(ع) بیعت می‌‏کنند».

٥. حجت الاسلام و المسلمین محمدی اشتهاردی؛

محمد محمدی اشتهاردی حجت الاسلام و المسلمین محمد محمدی اشتهاردی، در کتاب «حضرت مهدی فروغ تابان ولایت» در این‌باره گفته است: «اینها یاران حضرت مهدی (ع) در شام هستند و هنگام خروج و ظهور آن حضرت، خود را به مکه می‌رسانند و با آن حضرت بیعت می‌کنند. معنی ابدال چنان‌که مرحوم طریحی در مجمع البحرین می‌گوید: آنها جمعی از صالحان می‌باشند، که همواره در زمین هستند، وقتی‌ یکی از آنها فوت کرد، خداوند بدل او شخص صالح دیگر را می‌گذارد، اینها چهل یا هفتاد نفر در شام هستند و یا سی نفر در جای دیگر. بنابراین اینها مردان خالص و کامل و صالح روی زمین هستند. ضمناً ناگفته نماند: شخصی از حضرت رضا(ع) در مورد ابدال پرسید، آن حضرت (ع) فرمود: ابدال، اوصیای پیامبران هستند».

٦. مجتبی تونه‌ای؛

مجتبی تونه‌ای آقای مجتبی تونه‌ای، در کتاب «موعودنامه» در این‌باره گفته است: «جمع بَدل یا بدیل به‌معنای جانشینان است. این تعبیر را در مورد جمعی از بندگان صالح خدا به کار می‌برند که در میان اولیاء، دارای مرتبتی مخصوص بوده‌اند، و می‌گویند: جهان از وجود آنها خالی نمی‌ماند، و چون یکی از آنها بمیرد، خداوند دیگری را جایگزین وی می‌سازد. دهخدا گفته: "ابدال، عده‌ای معدود از صلحا و نیکان و بندگان خالص خدایند که شمار آنان هفت یا هفتاد نفر است و گویند: زمین از وجود آنها خالی نمی‌شود و جهان بدیشان برپا است و چون یکی از آنها بمیرد، خدای تعالی دیگری را به جای او برانگیزد، این قوم بدان‌چه خدای از رازها در حرکات و منازلِ کواکب نهاده، عارفند". در وصف آنان آمده که آنان کسانی‌اند که دارای نیت‌های پاک و طبع سخی و خوی نیک‌اند و همواره به خیرخواهی مسلمانان بپردازند، و آنان معدن و منشأ برکات و خیرات زمین‌اند و چون یکی از آنان برود، دیگری جایگزین او گردد. ابدال در روایات عامه از نظر عدد و نیز از حیث محل و مکان، مختلف آمده که در بعضی احادیث، سی و در برخی چهل و در برخی دیگر شصت ذکر شده، چنان‌که در بعضی از آنها آمده که آنان در شام‌اند و در بعضی عراق و شام و در برخی یمن ذکر شده است. و اما در روایات معتبره شیعه از ابدال ذکری نشده. فقط‍‌ از خالد بن هیثم فارسی که از حیث وثاقت مجهول الحال است آمده که وی از حضرت رضا (ع) پرسید: مردم بر این عقیده‌اند که در زمین، ابدالی وجود دارند، این‌ها کیانند؟ حضرت فرمود: راست می‌گویند. ابدال اوصیایند که خداوند چون انبیاء را از زمین برداشت، این‌ها را بدل آنها قرار داد. در مجمع البحرین آمده که ابدال قومی باشند که خداوند، زمین را به وجود آنها استوار دارد و آنها هفتاد نفرند. چهل تن آنها در شام و سی نفر دیگر در جاهای دیگرند؛ چون یکی از آنها بمیرد، فرد دیگری به جای او بیاید. در بحارالانوار نیز آمده است که: از یاران حضرت مهدی (ع) در شام هستند که هنگام ظهور حضرت، خود را به مکه می‌رسانند و با آن حضرت بیعت می‌کنند».

٧. عباس حیدرزاده؛

عباس حیدرزاده آقای عباس حیدرزاده، در کتاب «فرهنگنامه آخرالزمان» در این‌باره گفته است: أبدال از نظر لغت جمع بدل است و بدل به معنای جایگزین و جانشین می‌باشد. درباره اینکه ابدال چه کسانی هستند و چرا به این اسم نامیده شده‌اند و خصوصیات آنان چیست، روایات گوناگونی وارد شده است. شخصی از امام رضا(ع) پرسید: مردم معتقدند که گروهی به نام ابدال بر روی زمین وجود دارند، اینها چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: ابدال اوصیایی هستند که وقتی خداوند انبیاء را از روی زمین برداشت، آنها را بدل و جانشین ایشان قرار داد. ابدال گروهی شایسته‌اند که هیچ‌گاه دنیا از وجود آنها خالی نخواهد بود. تعداد ایشان هفتاد نفر است، که چهل نفر ایشان اهل شام و سی نفر آنها از جاهای دیگرند. هرگاه یکی از آنها فوت کند، شخص دیگری جایگزین او خواهد شد. مردی از عسقلان از جانب الیاس نبی(ع) پرسید: ابدال چند نفرند؟ حضرت فرمود شصت نفر که پنجاه نفر آنها از منطقه «عریش» در مصر تا کناره‌های فرات هستند، دو نفر از ناحیه «مصیصه» و یک نفر از «عسقلان» و هفت نفر هم از شهرهای دیگر؛ زمانی که یکی از آنها از دنیا برود خداوند شخص دیگری را به جای او بگمارد. خداوند بلاها را از مردم به واسطه ایشان دفع می‌کند و به واسطه ایشان باران نازل می‌کند. حضرت الیاس(ع) یکی از پیامبران بنی‌اسرائیل است که همراه حضرت خضر(ع) آب حیات خورد و زندگی او طولانی گشت و تا قیامت زنده خواهد بود. حضرت الیاس و حضرت خضر(ع) جزو کسانی هستند که در غیبت کبری مرتباً خدمت حضرت مهدی(ع) می‌رسند و این دو پیامبر الهی جزو اوتاد و از یاوران خاص امام(ع) می‌باشند. نام الیاس(ع) در قرآن نیز آمده است و طبق برخی روایات جناب خضر(ع) مأمور رسیدگی به امور درماندگان در خشکی است و جناب الیاس(ع) یاری درماندگان در دریاها را به عهده دارد، و ایشان هر سال در روز عرفه با هم دیدار می‌کنند. داستان‌هایی از ملاقات حضرت الیاس با مردم نقل شده است. کفعمی در حاشیه کتاب مصباح می‌فرماید: زمین هیچگاه از «قطب» خالی نمی‌شود، همچنین از چهار نفر «اوتاد» و چهل نفر «ابدال» و هفتاد نفر «نجیب» و سیصد و شصت نفر «صالح»، که قطب همان حضرت مهدی(ع) است و اوتاد کمتر از چهار نفر نمی‌باشند چون جهان بسان خیمه‌ای است که امام مهدی(ع) (قطب) مانند عمود و ستون آن خیمه است و آن چهار اوتاد چون طناب‌های آن خیمه‌اند (که برپایی خیمه به ستون و طناب‌های آن است) و گاهی اوقات اوتاد بیش از چهار نفر می‌شوند، ابدال بیشتر از چهل نفر و نجباء از هفتاد نفر بیشتر و صالحین از سیصد و شصت نفر فزون‌تر می‌شوند؛ و ظاهراً خضر و الیاس(ع) از اوتاد هستند که متصل به دایره قطب هستند. اوتاد کسانی‌اند که چشم بر هم زدنی از خدای خود غافل نمی‌شوند و از مال دنیا فقط به مقدار نیازشان می‌اندوزند و لغزش‌هایی که از بشر سر می‌زند، از آنان صادر نمی‌شود و لازم نیست که آنان معصوم بوده باشند، اما قطب که حضرت مهدی(ع) است باید معصوم باشد. در حدیثی آمده که بهترین مردم کسانی‌اند که یاری مهدی(ع) می‌کنند و با او بیعت می‌کنند و آنان اهل کوفه و یمن و ابدال شام هستند، پیشاپیش آنان جبرئیل و در پی آنان میکائیل است... . در روایتی امیرالمؤمنین(ع) فرمود: به اهالی شام ناسزا نگویید: زیرا گروهی از ابدال در سرزمین شام هستند؛ بلکه ستمگران این منطقه را لعنت کنید. ابدال از اوتاد مقامشان پایین‌تر است و گاهی غفلت می‌کنند، ولی با یاد خدا آن را جبران کرده و عمداً خطایی مرتکب نمی‌شوند. نجباء نسبت به ابدال در رتبه‌ای پایین‌تر قرار دارند؛ و صالحین پرهیزگارانی هستند عادل، که گاهی گناه هم از ایشان دیده می‌شود، خداوند در قرآن می‌فرماید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ﴾. هرگاه یک نفر از چهار اوتاد از دنیا برود، یکی از ابدال جایگزین او می‌شود و زمانی که یک نفر از ابدال کاسته شود، یکی از صالحین به جای او خواهد آمد و چون یک نفر از صالحین کم شود، یک نفر از مردم جای او را پر خواهند کرد.

1. ابدال چه کسانی هستند؟ (پرسش)
   1. آیا می‌توان جزء ابدال بود؟ (پرسش)
   2. ابدال چه تعداد هستند؟ (پرسش)
   3. ابدال دارای چه ویژگی‌هایی هستند؟ (پرسش)
   4. ابدال در کجا زندگی می‌کنند؟ (پرسش)
2. اخیار چه کسانی هستند؟ (پرسش)
3. اعاجم چه کسانی هستند؟ (پرسش)
4. رفقا چه کسانی هستند؟ (پرسش)
5. عصایب چه کسانی هستند؟ (پرسش)
6. نجباء چه کسانی هستند؟ (پرسش)
7. نقباء چه کسانی هستند؟ (پرسش)
8. اوتاد چه کسانی هستند؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.