سوره اعلی در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره اعلی است. سوره اعلی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره اعلی در علوم قرآنی - سوره اعلی در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

این سوره مکی و هفتمین یا هشتمین سوره در ترتیب نزول است و پس از سوره تکویر و پیش از سوره لیل نازل شده است. در ترتیب مصحف، هشتاد و هفتمین سوره و میان دو سوره طارق و غاشیه قرار گرفته و دارای ۱۹ آیه و ۷۸ کلمه است.

نام این سوره از واژه ﴿الأَعْلَى﴾ به معنای «برتر»، از نخستین آیه آن: ﴿سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى﴾ گرفته شده است.

در برخی روایات آیات ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى﴾ و ﴿وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى﴾ به زکات فطره و نماز عید تفسیر شده، در حالی‌که تشریع این دو پیرو تشریع روزه در مدینه بوده است، از همین‌رو برخی، احتمال داده‌اند بخش‌های پایانی سوره در مدینه نازل شده باشد.

بنا به نقلی ضحاک، مفسر تابعی، این سوره را مدنی دانسته است؛ اما برخی مفسران با اشاره به محتوا، نظم و اسلوب این آیات، نزول یکباره آن را در مکه و در اوایل بعثت ترجیح داده‌اند و اشاره به زکات فطره و نماز عید را به معنای ترغیب به این کارها و نزول را سابق بر حکم دانسته‌اند؛ نه به معنای تشریع. برخی در بیان ارتباط سوره اعلی با دو سوره قبل و بعد آن گفته‌اند: سوره طارق و سوره اعلی هر دو به بیان آفرینش گیاه و انسان پرداخته است، چنان‌که سوره اعلی به مؤمن، کافر، جهنم و بهشت اشاره می‌کند و سوره غاشیه به شرح آنها پرداخته است. سوره اعلی از سور «مسبّحات»، یعنی از ۷ سوره‌ای است که با تسبیح الهی آغاز شده است.

فضای نزول

این سوره در آغازین روزهای دعوت علنی پیغمبر اکرم(ص) نازل شده است؛ یعنی زمانی که هنوز قریش به صورت جدی و گسترده به رویارویی با پیامبر(ص) نپرداخته بودند، از همین‌رو سوره بدون اشاره به پندار و رفتار مشرکان و مکذبان، دورنمای کلی از دعوت پیامبر(ص) و اهداف آن را نشان می‌دهد. با توجه به فضای نزول می‌توان گفت که غرض این سوره آماده ساختن پیغمبر اکرم(ص) برای رسالت جهانی اوست.

محتوای سوره

سوره اعلی در آغاز، خطاب به پیامبر(ص) او را به تسبیح شایسته نام پروردگار بلند مرتبه، فرمان می‌دهد؛ پروردگاری که پس از آفرینش موجودات با هدایت تکوینی آنان را در مسیر کمال قرار داده است. سپس با بیان نمونه‌ای به رویانیدن گیاهان از دل زمین برای چرای حیوانات و خشک و سیاه شدن آن ادامه می‌یابد، آنگاه بار دیگر خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید: ما قرآن را بر تو نازل می‌کنیم و آن را به تو می‌آموزیم، به‌گونه‌ای که (با قدرت و مشیت الهی) هرگز فراموش نخواهی کرد و ما تو را با روشی آسان برای تبلیغ این رسالت جهانی آماده می‌کنیم. تو مردم را به اسلام فراخوان و اگر تذکر، سودمند باشد به آنان تذکر ده.

در بخش سوم، مردم را در برابر دعوت پیامبر(ص) به دو دسته تقسیم می‌کند: گروهی که به موجب ترس از خدا متذکر شده، به سوی پیامبر(ص) می‌آیند و دسته شقی و بدفرجام که از وی دوری می‌گزینند و کیفر چنین گروهی آتش بزرگی است که در آن وارد می‌شوند و مرگ و زندگی در آن راه ندارد، آنگاه تأکید می‌ورزد که اهل تزکیه که بر یاد خدا و گزاردن نماز اصرار دارند رستگار می‌شوند.

در پایان به رویکرد آدمیان و محور اصلی دعوت پیامبران اشاره می‌کند که شما (مردم) دنیا را بر آخرت ترجیح می‌دهید، در حالی‌که آخرت بهتر و پایدارتر است. این آموزه‌ها در همه کتب آسمانی پیشین، از جمله کتابهای ابراهیم و موسی(ع) آمده است.

فضایل سوره

براساس روایات، پیغمبر اکرم(ص) هنگام تلاوت ﴿سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى﴾ بدون فاصله ذکر «سبحان ربی الأعلی» را نیز می‌گفت. اهل بیت(ع) و صحابه نیز به پیروی از پیامبر(ص) چنین می‌کردند.

بر پایه برخی روایات پس از نزول ﴿سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى﴾ رسول خدا(ص) به ذکر «سبحان ربّی الأعلی» در سجود امر کرده است. بر پایه روایتی از امیرمؤمنان علی(ع) این سوره مورد علاقه پیغمبر اکرم(ص) بود، از همین‌رو قرائت آن را در نماز به اصحابش سفارش می‌فرمود و خود در نماز عید و روز جمعه، اعلی و سوره غاشیه را می‌خواند، چنان‌که در سایر نمازهای واجب نیز این سوره را تلاوت می‌کرد. از علی(ع) نقل است که ۲۰ شب به پیامبر(ص) اقتدا کردم و او در نماز جز سوره اعلی قرائت نکرد و فرمود: اگر مردم می‌دانستند در این سوره چیست در هر روز ۲۰ بار آن را می‌خواندند. راز علاقه ویژه پیامبر اکرم(ص) به این سوره چنین تبیین شده که خداوند در این سوره به پیامبر(ص) بشارت داده که قرآن را به‌گونه‌ای که فراموش نکند در قلب او جای می‌دهد و تبلیغ و دعوت را که بردوش او سنگینی می‌کرد آسان می‌کند. علی(ع) نیز به خواندن این سوره اهتمام داشت.

بر پایه نقلی هنگام ورود آن حضرت به کوفه در ۴۰ فریضه صبح این سوره را قرائت کرد. امام صادق(ع) شیعیان را به خواندن سوره‌ جمعه و اعلی در نمازهای شب جمعه سفارش کرده و فرمود: هر کس سوره اعلی را در نماز واجب یا مستحب بخواند در قیامت به او گفته می‌شود: از هر در می‌خواهی به بهشت درآی. بر پایه روایتی از پیامبر، هرکس این سوره را قرائت کند خداوند به شمار هر حرفی که بر ابراهیم، موسی و محمد(ص) نازل کرده بدو پاداش می‌دهد.

سوره اعلی در دانشنامه معاصر قرآن کریم

هشتاد و هفتمین سوره قرآن و هشتمین آن بر اساس ترتیب نزول از سوره‌های اوساط و بیانگر برتری و بلندمرتبگی ذات حق.

وجه تسمیه این سوره به اعلی برای آن است که با امر به تسبیح خداوند که از درجه امکان برتر و از جهت ذات نیز بلند مرتبه است شروع می‌شود. همه آیات این سوره در مکه نازل شده است؛ زیرا دستور به تزکیه (یا زکات) و نماز در آیات آخر این سوره، یک دستور عام است (هرچند نماز عید فطر و زکات فطره نیز می‌تواند از جمله مصادیق آن نیز باشد). سیاق آیات و سبک آنها، به‌ویژه آنکه آیات آغاز سوره با آیات پایان آن کاملاً از جهت مقاطع حروف هماهنگ و هموزن‌اند و قطعاً همه آیات این سوره با هم در یک جا (قبل از هجرت) نازل شده است. این سوره دارای ۱۹ آیه و ۷۲ کلمه و ۲۹۶ حرف است که به ترتیب مصحف، هشتاد و هفتمین و به ترتیب نزول، هشتمین سوره قرآن است. از نظر حجم از سوره‌های اوساط است. هفتمین و آخرین سوره از سوره‌های هفتگانه آغاز شده با تسبیح الهی است.

رسول خدا(ص) فرمود: هر کس سوره اعلی را ختم کند، خداوند به عدد هر حرفی که بر ابراهیم و موسی و محمد(ع) نازل کرده ده حسنه به او عطا می‌فرماید.

از امام علی(ع) روایت شده است: اگر می‌دانستید این سوره چه فضیلیت دارد، آن را روزی بیست مرتبه تلاوت می‌نمودید. هر که آن را تلاوت کند گویا مصحف موسی و ابراهیم را تلاوت کرده است.

این سوره بیانگر عظمت الهی و تنزیه تام ذات پروردگار و وعده تأیید علمی و همه جانبه خاتم الانبیاء و هدایت مردم به سعادت و رستگاری از طریق تعالیم قرآن است.

ساختار سوره متشکل از هفت تسبیح است:

1. آیات ﴿سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الأَعْلَى الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى ﴾: استدلال بر تقدس ذات متعالی حق به وسیله آفرینش؛
2. آیات ﴿وَالَّذِي أَخْرَجَ الْمَرْعَى فَجَعَلَهُ غُثَاءً أَحْوَى ﴾: استدلال بر عنایت الهی و خلق نباتات؛
3. آیات ﴿سَنُقْرِؤُكَ فَلا تَنسَى إِلاَّ مَا شَاء اللَّهُ إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَمَا يَخْفَى وَنُيَسِّرُكَ لِلْيُسْرَى فَذَكِّرْ إِن نَّفَعَتِ الذِّكْرَى ﴾: تمجید ذات الهی و خالی بودنش از نقایص،
4. آیات ﴿سَيَذَّكَّرُ مَن يَخْشَى وَيَتَجَنَّبُهَا الأَشْقَى الَّذِي يَصْلَى النَّارَ الْكُبْرَى ثُمَّ لا يَمُوتُ فِيهَا وَلا يَحْيَى ﴾: در اختلاف نفوس مردم در سعادت و شقاوت،
5. آیات ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا ﴾: اعمال انسان، کیفر و پاداش و قیامت؛
6. آیه ﴿وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ وَأَبْقَى﴾: در تقریر امر معاد و اختلاف مردم؛
7. آیات ﴿إِنَّ هَذَا لَفِي الصُّحُفِ الأُولَى صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى﴾: صحف ابراهیم و موسی.

ساختار سوره متشکل از هفت بخش و سه بلوک است. هر بخش متشکل از چند آیه است که وحدت موضوعی دارند. مثلاً آیات بخش ۱ و ۲ تدبیر الهی را وصف می‌کند که برهانی است بر ربوبیت متعالی و مطلق پروردگار. هر بلوک شامل چند بخش است که موضوع واحدی را در بردارند. بلوک دوم حاوی پیام مرکزی سوره است و بیانگر این سنت الهی است که مردم، با وجود ارسال رسل و صحف الهی، در گزینش و مراتب سعادت و شقاوت مختلف‌اند. علاوه بر آن، در بلوک اول، تسبیح و تدبیر و تقویم الهی بیان شده است. در بلوک مرکزی تفاوت و مراتب مختلف مردم در پیروی از ارزش‌های الهی ذکر شده است و در بلوک سوم، رفتار و اعمال مردم و عاقبت کار آنها تبیین شده است. بدین طریق پیوستگی جهان و مردم با خدا و معاد و انتظام ساختاری سوره و جهان آشکار می‌گردد. در بلوک آخر تأکید شده که این حقایق و معارف الهی در کتب پیشن الهی به خصوص صحف ابراهیم و موسی مفصل بیان گردیده است.

ساختار خرد هر آیه نیز به زیبایی و استحکام بیان شده است که به عمق بخشی معنی آیه کمک شایان می‌کند، نظیر آیه آغازین: ﴿سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى﴾ که دارای چهار کلمه است و دارای رابطه متوالی و متوازی با یکدیگر می‌باشند، اما رابطه متوازی بین کلمه ﴿سَبِّحِ﴾ و ﴿الْأَعْلَى﴾ در تبیین بهتر معنی آیه کمک می‌کند، بدین صورت که ﴿الْأَعْلَى﴾ علت پاکی ذات خداوند و برتری از درجه امکان و متعالی‌تر از جهت ذات پروردگار را بیان می‌کند. با بیان سه ﴿الَّذِي﴾ در سه آیه ﴿الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى وَالَّذِي أَخْرَجَ الْمَرْعَى فَجَعَلَهُ غُثَاءً أَحْوَى﴾ بیانگر تسلسل و پیوستگی امر واحد است که در ارجاع به ربانیت حضرت حق بسیار رسا و طبیعی به نظر می‌رسد.

غرض سوره تسبیح پروردگار، دل‌گرمی دادن به پیامبر(ص) و دعوت مردم به پیروی از تعالیم قرآن به خصوص تزکیه نفس و انفاق و توجه به برتری زندگی ابدی بر زندگی موقت دنیوی است.

مفسرین گفته‌اند بر اساس آیه اول، ذکر «سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى» در سجده مستحب است و به روایتی از رسول خدا(ص) نیز استناد کرده‌اند. فقهاء بر اساس این آیه گفته‌اند: ذکر رکوع و سجده تسبیح است. فقهاء این دو آیه را بیانگر مصداق کلی از زکات فطره و نماز عید فطر دانسته‌اند. تفاسیر فلسفی و عرفانی نظیر ملاصدرا و گنابادی تقریباً تمامی این آیات را تأویل کرده‌اند.

منابع

1. علی خراسانی و محمد حسن درایتی، مقاله «سوره اعلی»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۴
2. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره اعلی»، دانشنامه معاصر قرآن کریم