ایثار در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
جز (جایگزینی متن - 'محمدبن' به 'محمد بن')
خط ۹: خط ۹:


== مقدمه ==
== مقدمه ==
«[[ایثار]]» به معنای مقدّم‌داشتن دیگری بر خود<ref>جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، تاج اللغة وصحاح العربیه، ج۲، ص۵۷۵.</ref> یا به هرگونه [[تفضیل]] و ترجیح میان دو چیز<ref>عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق فی اللغه، ص۱۱۸؛ ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، ج۴، ص۷.</ref> می‌گویند. علمای [[اخلاق]] ایثار را به معنای [[بخشش]] با وجود نیاز<ref>غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۱۰، ص۴۷؛ نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، ص۴۰۹.</ref>، گذشتن از ضروریات [[زندگی]] و بخشش آن به [[نیازمندان]]<ref>گیلانی، عبدالرزاق، ص۴۶۴.</ref> و مقدّم شمردن دیگری بر خود در کسب [[سود]] یا [[دفع ضرر]]<ref>جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، ص۱۸ و ۱۰۴.</ref> تعریف کرده‌اند. بعضی صفت مقابل ایثار را «[[بخل]]» می‌دانند<ref>جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، ص۱۹.</ref>. [[اهل معرفت]] ایثار را مقدّم داشتن دیگری بر خود<ref>کاشانی، لطائف الاعلام، ص۱۲۸.</ref> و بخشش آنچه خود به آن نیازمند است<ref>ابن عربی، محی الدین، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۵۸۵.</ref>، تعریف کرده‌اند.
«[[ایثار]]» به معنای مقدّم‌داشتن دیگری بر خود<ref>جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، تاج اللغة وصحاح العربیه، ج۲، ص۵۷۵.</ref> یا به هرگونه [[تفضیل]] و ترجیح میان دو چیز<ref>عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق فی اللغه، ص۱۱۸؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۴، ص۷.</ref> می‌گویند. علمای [[اخلاق]] ایثار را به معنای [[بخشش]] با وجود نیاز<ref>غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۱۰، ص۴۷؛ نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، ص۴۰۹.</ref>، گذشتن از ضروریات [[زندگی]] و بخشش آن به [[نیازمندان]]<ref>گیلانی، عبدالرزاق، ص۴۶۴.</ref> و مقدّم شمردن دیگری بر خود در کسب [[سود]] یا [[دفع ضرر]]<ref>جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، ص۱۸ و ۱۰۴.</ref> تعریف کرده‌اند. بعضی صفت مقابل ایثار را «[[بخل]]» می‌دانند<ref>جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، ص۱۹.</ref>. [[اهل معرفت]] ایثار را مقدّم داشتن دیگری بر خود<ref>کاشانی، لطائف الاعلام، ص۱۲۸.</ref> و بخشش آنچه خود به آن نیازمند است<ref>ابن عربی، محی الدین، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۵۸۵.</ref>، تعریف کرده‌اند.


ایثار با مفاهیمی چون [[سخاوت]]، [[انفاق]] و [[احسان]] مرتبط است. فرق ایثار با سخاوت در آن است که ایثار بخشش چیزی است که شخص خود به آن نیازمند است و سخاوت بخشش چیزی است که فرد به آن نیاز ندارد<ref>ورام، مسعود بن عیسی، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر(مجموعة ورام)، ج۱، ص۱۷۲.</ref>، خواه بخشیدن به نیازمند یا غیر آن باشد<ref>غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۱۰، ص۴۷.</ref>. انفاق به معنای صرف کردن [[مال]] در موارد نیاز است<ref>جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، ص۱۷.</ref> و احسان به هر فعلی از [[افعال]] [[نیک]] که سزاوار انجام است، گفته می‌شود<ref>جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، ص۵.</ref>، بدون اینکه نیاز شخص در آن دخیل باشد<ref>[[علی گرامی|گرامی، علی]]، [[ایثار - گرامی (مقاله)| مقاله «ایثار»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۵۰۶.</ref>.
ایثار با مفاهیمی چون [[سخاوت]]، [[انفاق]] و [[احسان]] مرتبط است. فرق ایثار با سخاوت در آن است که ایثار بخشش چیزی است که شخص خود به آن نیازمند است و سخاوت بخشش چیزی است که فرد به آن نیاز ندارد<ref>ورام، مسعود بن عیسی، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر(مجموعة ورام)، ج۱، ص۱۷۲.</ref>، خواه بخشیدن به نیازمند یا غیر آن باشد<ref>غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۱۰، ص۴۷.</ref>. انفاق به معنای صرف کردن [[مال]] در موارد نیاز است<ref>جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، ص۱۷.</ref> و احسان به هر فعلی از [[افعال]] [[نیک]] که سزاوار انجام است، گفته می‌شود<ref>جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، ص۵.</ref>، بدون اینکه نیاز شخص در آن دخیل باشد<ref>[[علی گرامی|گرامی، علی]]، [[ایثار - گرامی (مقاله)| مقاله «ایثار»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۵۰۶.</ref>.
خط ۱۶: خط ۱۶:
ایثار از جمله ویژگی‌هایی است که ریشه در [[فطرت انسانی]] دارد<ref>مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲۲، ص۳۸۲.</ref> و در [[ادیان الهی]] و غیر [[الهی]] وجود دارد. در [[ادیان]] غیر الهی، بارزترین ظهور آن، [[قربانی کردن]] است<ref>منصوری لاریجانی، اسماعیل، از قیام تا قیام، قیام امام حسین{{ع}} و قیام امام خمینی، ص۱۸۰.</ref>؛ در [[مکاتب الهی]] این ویژگی از جایگاه بلندی برخوردار است. در [[آیین]] قبالا که [[مکتب عرفانی]] [[یهود]] است، از [[ایثار]] و از جان‌گذشتگی یاد شده است<ref>منصوری لاریجانی، اسماعیل، از قیام تا قیام، قیام امام حسین{{ع}} و قیام امام خمینی، ص۱۷۳ – ۱۷۴.</ref> و در [[مسیحیت]] از ایثار [[حضرت مسیح]]{{ع}} در به [[صلیب]] کشیده‌شدن سخن به میان آمده است و پاره‌ای از [[تفاسیر]] متون [[مسیحی]] بر این امر تأکید می‌ورزند که [[مرگ]] حضرت مسیح{{ع}} ایثاری برای پاک‌کردن [[گناهان]] [[مردم]] بوده است<ref>هینلز، جان. ر، راهنمای ادیان زنده، ج۱، ص۲۶۳.</ref>. برخی بر این باورند که ویژگی ایثار جایگاه مهمی در [[رشد]] و [[شکوفایی]] [[جوامع]] و [[تمدن‌ها]] داشته است؛ چنانکه منشأ ظهور [[دولت‌ها]] و تمدن‌ها در کشورهای مختلف، ایثار و جان‌فشانی‌های افراد بر پایه اصول و عقایدی است که به آن [[اعتقاد]] [[راسخ]] دارند؛ اما اگر این [[اعتقادات]] و مقاصد [[ضعیف]] باشد، از مرگ می‌ترسند و به [[شکست]] و [[خواری]] دچار می‌شوند<ref>ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۹۷ – ۱۹۹.</ref>. بخشی از ظهور [[تمدن]] [[عظیم]] [[اسلامی]] نیز به دلیل [[روحیه]] والای [[مسلمانان]]، به ویژه ایثار و [[فداکاری]] آنان بوده است<ref>مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۴، ص۳۴۱ – ۳۴۲.</ref>. در [[صدر اسلام]] نیز، [[قدرت]] [[تحمل]] و ایثار [[مسلمین]] در [[شعب ابی‌طالب]]<ref>ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۸۷ – ۹۰.</ref> و مقدّم داشتن [[مهاجرین]] توسط [[انصار]] در [[مدینه]]<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۲۰۶.</ref> نقش مؤثری در رشد و [[بالندگی]] [[اسلام]] داشته است.
ایثار از جمله ویژگی‌هایی است که ریشه در [[فطرت انسانی]] دارد<ref>مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲۲، ص۳۸۲.</ref> و در [[ادیان الهی]] و غیر [[الهی]] وجود دارد. در [[ادیان]] غیر الهی، بارزترین ظهور آن، [[قربانی کردن]] است<ref>منصوری لاریجانی، اسماعیل، از قیام تا قیام، قیام امام حسین{{ع}} و قیام امام خمینی، ص۱۸۰.</ref>؛ در [[مکاتب الهی]] این ویژگی از جایگاه بلندی برخوردار است. در [[آیین]] قبالا که [[مکتب عرفانی]] [[یهود]] است، از [[ایثار]] و از جان‌گذشتگی یاد شده است<ref>منصوری لاریجانی، اسماعیل، از قیام تا قیام، قیام امام حسین{{ع}} و قیام امام خمینی، ص۱۷۳ – ۱۷۴.</ref> و در [[مسیحیت]] از ایثار [[حضرت مسیح]]{{ع}} در به [[صلیب]] کشیده‌شدن سخن به میان آمده است و پاره‌ای از [[تفاسیر]] متون [[مسیحی]] بر این امر تأکید می‌ورزند که [[مرگ]] حضرت مسیح{{ع}} ایثاری برای پاک‌کردن [[گناهان]] [[مردم]] بوده است<ref>هینلز، جان. ر، راهنمای ادیان زنده، ج۱، ص۲۶۳.</ref>. برخی بر این باورند که ویژگی ایثار جایگاه مهمی در [[رشد]] و [[شکوفایی]] [[جوامع]] و [[تمدن‌ها]] داشته است؛ چنانکه منشأ ظهور [[دولت‌ها]] و تمدن‌ها در کشورهای مختلف، ایثار و جان‌فشانی‌های افراد بر پایه اصول و عقایدی است که به آن [[اعتقاد]] [[راسخ]] دارند؛ اما اگر این [[اعتقادات]] و مقاصد [[ضعیف]] باشد، از مرگ می‌ترسند و به [[شکست]] و [[خواری]] دچار می‌شوند<ref>ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۹۷ – ۱۹۹.</ref>. بخشی از ظهور [[تمدن]] [[عظیم]] [[اسلامی]] نیز به دلیل [[روحیه]] والای [[مسلمانان]]، به ویژه ایثار و [[فداکاری]] آنان بوده است<ref>مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۴، ص۳۴۱ – ۳۴۲.</ref>. در [[صدر اسلام]] نیز، [[قدرت]] [[تحمل]] و ایثار [[مسلمین]] در [[شعب ابی‌طالب]]<ref>ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۸۷ – ۹۰.</ref> و مقدّم داشتن [[مهاجرین]] توسط [[انصار]] در [[مدینه]]<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۲۰۶.</ref> نقش مؤثری در رشد و [[بالندگی]] [[اسلام]] داشته است.


پیش از اسلام این مفهوم برای مردم شبه جزیره مفهومی شناخته شده بود<ref>علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۵۷۵ – ۵۸۴.</ref>. [[قرآن کریم]] با [[تأیید]] این [[رفتار نیک]] و به‌کارگیری آن در [[آموزه‌های دینی]]، به تکمیل آن پرداخته است<ref>بقره/ ۱۷۷؛ حشر/ ۹.</ref>. [[روایات]] فراوانی نیز این موضوع را بیان و بر اهمیت و [[ارزش]] آن تأکید کرده و در برخی کتب [[روایی]] نیز بابی بر آن اختصاص داده شده است<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۱۸؛ حرّعاملی، محمدبن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ج۹، ص۴۲۹.</ref>. در [[روایات]] از [[ایثار]] به عنوان نهایت [[احسان]] و [[بهترین عبادت]] و روش و [[خلق و خوی]] [[نیکان]] یاد شده است<ref>آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص۳۹۵ – ۳۹۶.</ref>. علمای [[اخلاق]]، کمتر به صورت مستقل به این موضوع پرداخته‌اند، بلکه در بیشتر منابع [[اخلاقی]]، تنها در ضمن بحث‌هایی نظیر [[زهد]]، [[جود]] و [[سخاوت]] از آن سخن گفته‌اند<ref>ابن مسکویه، احمد، تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق، ص۱۰۴؛ فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء، ج۶، ص۷۹ - ۸۲؛ نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، ج۲، ص۱۲۲.</ref>؛ اما [[اهل معرفت]] به این موضوع توجهی ویژه کرده‌اند و در آثار [[عرفانی]] باب مستقلی برای آن گشوده‌اند؛ چنان‌که [[خواجه]] عبدالله [[انصاری]] ایثار را یکی از [[مقامات]] عرفانی می‌شمرد<ref>ص۷۵ – ۷۶.</ref>، [[صوفیه]] نیز یکی از ارکان تصوف را ایثار می‌دانند<ref>کلاباذی، محمد بن ابراهیم، کتاب التعرف، ص۹۰.</ref>.
پیش از اسلام این مفهوم برای مردم شبه جزیره مفهومی شناخته شده بود<ref>علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۵۷۵ – ۵۸۴.</ref>. [[قرآن کریم]] با [[تأیید]] این [[رفتار نیک]] و به‌کارگیری آن در [[آموزه‌های دینی]]، به تکمیل آن پرداخته است<ref>بقره/ ۱۷۷؛ حشر/ ۹.</ref>. [[روایات]] فراوانی نیز این موضوع را بیان و بر اهمیت و [[ارزش]] آن تأکید کرده و در برخی کتب [[روایی]] نیز بابی بر آن اختصاص داده شده است<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۱۸؛ حرّعاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ج۹، ص۴۲۹.</ref>. در [[روایات]] از [[ایثار]] به عنوان نهایت [[احسان]] و [[بهترین عبادت]] و روش و [[خلق و خوی]] [[نیکان]] یاد شده است<ref>آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص۳۹۵ – ۳۹۶.</ref>. علمای [[اخلاق]]، کمتر به صورت مستقل به این موضوع پرداخته‌اند، بلکه در بیشتر منابع [[اخلاقی]]، تنها در ضمن بحث‌هایی نظیر [[زهد]]، [[جود]] و [[سخاوت]] از آن سخن گفته‌اند<ref>ابن مسکویه، احمد، تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق، ص۱۰۴؛ فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء، ج۶، ص۷۹ - ۸۲؛ نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، ج۲، ص۱۲۲.</ref>؛ اما [[اهل معرفت]] به این موضوع توجهی ویژه کرده‌اند و در آثار [[عرفانی]] باب مستقلی برای آن گشوده‌اند؛ چنان‌که [[خواجه]] عبدالله [[انصاری]] ایثار را یکی از [[مقامات]] عرفانی می‌شمرد<ref>ص۷۵ – ۷۶.</ref>، [[صوفیه]] نیز یکی از ارکان تصوف را ایثار می‌دانند<ref>کلاباذی، محمد بن ابراهیم، کتاب التعرف، ص۹۰.</ref>.


[[امام خمینی]] در کتاب‌های اخلاقی خود، مستقل به این مسئله نپرداخته و تنها ذیل موضوعاتی، مانند [[صدقه]] و [[انفاق]] از آن سخن گفته است<ref>چهل حدیث، ص۴۹۲.</ref>؛ اما در سخنرانی‌های خود بحث‌های فراوانی درباره ایثار و [[فداکاری]] مطرح کرده است<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۴، ص۳۱۱؛ ج۱۲، ص۳۸۷؛ ج۱۶، ص۱۹۶ - ۱۹۹.</ref>.<ref>[[علی گرامی|گرامی، علی]]، [[ایثار - گرامی (مقاله)| مقاله «ایثار»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۵۰۶.</ref>
[[امام خمینی]] در کتاب‌های اخلاقی خود، مستقل به این مسئله نپرداخته و تنها ذیل موضوعاتی، مانند [[صدقه]] و [[انفاق]] از آن سخن گفته است<ref>چهل حدیث، ص۴۹۲.</ref>؛ اما در سخنرانی‌های خود بحث‌های فراوانی درباره ایثار و [[فداکاری]] مطرح کرده است<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۴، ص۳۱۱؛ ج۱۲، ص۳۸۷؛ ج۱۶، ص۱۹۶ - ۱۹۹.</ref>.<ref>[[علی گرامی|گرامی، علی]]، [[ایثار - گرامی (مقاله)| مقاله «ایثار»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۵۰۶.</ref>


== [[حقیقت]] و منشأ ==
== [[حقیقت]] و منشأ ==
برخی علمای اخلاق ایثار را فضیلتی [[نفسانی]] دانسته‌اند که [[انسان]] با آن نه تنها از برخی نیازهایش چشم می‌پوشد، بلکه به [[نیازمندان]] نیز [[بذل و بخشش]] می‌کند<ref>ابن مسکویه، احمد، تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق، ص۱۰۴.</ref>. سخاوت از اخلاق [[انبیا]]{{عم}}<ref>غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۱۰، ص۲۵.</ref> و ایثار بالاترین درجه آن است<ref>غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۱۰، ص۴۷؛ نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، ج۲، ص۱۲۲.</ref>. اهل معرفت ایثار را از ارکان<ref>مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۳، ص۱۱۶۷.</ref> و [[آداب]] تصوف<ref>سلمی، محمدبن حسین، تسعة کتب فی اصول التصوف والزهد، ص۲۵۱.</ref> شمرده و آن را منبع [[رشد]] درخت [[محبت]] می‌دانند که با ایثار و انفاق آبیاری می‌شود<ref>ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الأولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۱۰، ص۲۱۴.</ref>. به [[باور]] ایشان [[ایثار]] [[خُلق]] و [[رفتار]] پسندیده‌ای در [[سلوک]] است که اگر [[ملکه]] نفس شده باشد و ایثارکننده به آسانی و از روی علاقه به این کار [[اقدام]] کند، نیکوست<ref>انصاری، خواجه عبدالله، منازل السائرین، ص۷۵؛ کاشانی، شرح منازل، ص۳۸۶.</ref>. برخی [[اهل معرفت]]، منشأ ایثار را متّصف شدن [[بنده]] به [[اسمای الهی]] می‌دانند<ref>ابن عربی، محی الدین، الفتوحات المکیه، ج۲، ص۱۷۹.</ref>.
برخی علمای اخلاق ایثار را فضیلتی [[نفسانی]] دانسته‌اند که [[انسان]] با آن نه تنها از برخی نیازهایش چشم می‌پوشد، بلکه به [[نیازمندان]] نیز [[بذل و بخشش]] می‌کند<ref>ابن مسکویه، احمد، تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق، ص۱۰۴.</ref>. سخاوت از اخلاق [[انبیا]]{{عم}}<ref>غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۱۰، ص۲۵.</ref> و ایثار بالاترین درجه آن است<ref>غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۱۰، ص۴۷؛ نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، ج۲، ص۱۲۲.</ref>. اهل معرفت ایثار را از ارکان<ref>مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۳، ص۱۱۶۷.</ref> و [[آداب]] تصوف<ref>سلمی، محمد بن حسین، تسعة کتب فی اصول التصوف والزهد، ص۲۵۱.</ref> شمرده و آن را منبع [[رشد]] درخت [[محبت]] می‌دانند که با ایثار و انفاق آبیاری می‌شود<ref>ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الأولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۱۰، ص۲۱۴.</ref>. به [[باور]] ایشان [[ایثار]] [[خُلق]] و [[رفتار]] پسندیده‌ای در [[سلوک]] است که اگر [[ملکه]] نفس شده باشد و ایثارکننده به آسانی و از روی علاقه به این کار [[اقدام]] کند، نیکوست<ref>انصاری، خواجه عبدالله، منازل السائرین، ص۷۵؛ کاشانی، شرح منازل، ص۳۸۶.</ref>. برخی [[اهل معرفت]]، منشأ ایثار را متّصف شدن [[بنده]] به [[اسمای الهی]] می‌دانند<ref>ابن عربی، محی الدین، الفتوحات المکیه، ج۲، ص۱۷۹.</ref>.


[[امام خمینی]] نفسانیت و انانیت را در [[حقیقت]] ایثار دخیل می‌داند و باور دارد ایثار در جایی است که ایثارگر، خود و عمل خود را [[مشاهده]] کند؛ اما اگر خود را نبیند و تنها [[خدا]] را ببیند، این ایثار نیست بلکه بالاتر است<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۱۹، ص۴۹.</ref>. ایشان [[اسلام]] را عامل تحرک و [[جانفشانی]] می‌داند و بر این باور است که [[اعتقاد]] به وجود [[عالم آخرت]] و [[بهشت]] سبب جانفشانی‌های [[صدر اسلام]] و آنچه در [[ایران]] پیدا شد، بوده است<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۱۱، ص۱۸۲ – ۱۸۳.</ref>. ایشان متحول شدن<ref>همان، ج۱۳، ص۴۴۰.</ref> و دست‌برداشتن از [[حجاب]] خودیت و مشاهده [[جمال الهی]] را زمینه‌ساز ایثار معرفی می‌کند<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۱۸، ص۳۳۳ - ۳۳۴.</ref>.<ref>[[علی گرامی|گرامی، علی]]، [[ایثار - گرامی (مقاله)| مقاله «ایثار»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۵۰۷.</ref>
[[امام خمینی]] نفسانیت و انانیت را در [[حقیقت]] ایثار دخیل می‌داند و باور دارد ایثار در جایی است که ایثارگر، خود و عمل خود را [[مشاهده]] کند؛ اما اگر خود را نبیند و تنها [[خدا]] را ببیند، این ایثار نیست بلکه بالاتر است<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۱۹، ص۴۹.</ref>. ایشان [[اسلام]] را عامل تحرک و [[جانفشانی]] می‌داند و بر این باور است که [[اعتقاد]] به وجود [[عالم آخرت]] و [[بهشت]] سبب جانفشانی‌های [[صدر اسلام]] و آنچه در [[ایران]] پیدا شد، بوده است<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۱۱، ص۱۸۲ – ۱۸۳.</ref>. ایشان متحول شدن<ref>همان، ج۱۳، ص۴۴۰.</ref> و دست‌برداشتن از [[حجاب]] خودیت و مشاهده [[جمال الهی]] را زمینه‌ساز ایثار معرفی می‌کند<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۱۸، ص۳۳۳ - ۳۳۴.</ref>.<ref>[[علی گرامی|گرامی، علی]]، [[ایثار - گرامی (مقاله)| مقاله «ایثار»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۵۰۷.</ref>

نسخهٔ ‏۱۲ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۲۹

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ایثار است. ایثار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ایثار در قرآن - ایثار در حدیث - ایثار در معارف و سیره حسینی - ایثار در معارف و سیره نبوی - ایثار در معارف و سیره فاطمی - ایثار در جامعه‌شناسی اسلامی - ایثار در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

ایثار به معنای مقدم داشتن دیگری بر خود است و با مفاهیمی چون سخاوت، انفاق و احسان مرتبط است، گرچه تفاوت‎هایی هم با این مفاهیم دارد. این صفت ریشه در فطرت انسان دارد و ایثار مال و ایثار نفس از مراتب ان است. ایثار رسیدن به مرتبه مروت و سبب و علامت محبت و معرفت الهی است. خوابیدن امام علی(ع) در بستر پیامبر(ص) در شب لیله المبیت و شهادت سیدالشهدا(ع) نمونه‌های روشن ایثار است.

مقدمه

«ایثار» به معنای مقدّم‌داشتن دیگری بر خود[۱] یا به هرگونه تفضیل و ترجیح میان دو چیز[۲] می‌گویند. علمای اخلاق ایثار را به معنای بخشش با وجود نیاز[۳]، گذشتن از ضروریات زندگی و بخشش آن به نیازمندان[۴] و مقدّم شمردن دیگری بر خود در کسب سود یا دفع ضرر[۵] تعریف کرده‌اند. بعضی صفت مقابل ایثار را «بخل» می‌دانند[۶]. اهل معرفت ایثار را مقدّم داشتن دیگری بر خود[۷] و بخشش آنچه خود به آن نیازمند است[۸]، تعریف کرده‌اند.

ایثار با مفاهیمی چون سخاوت، انفاق و احسان مرتبط است. فرق ایثار با سخاوت در آن است که ایثار بخشش چیزی است که شخص خود به آن نیازمند است و سخاوت بخشش چیزی است که فرد به آن نیاز ندارد[۹]، خواه بخشیدن به نیازمند یا غیر آن باشد[۱۰]. انفاق به معنای صرف کردن مال در موارد نیاز است[۱۱] و احسان به هر فعلی از افعال نیک که سزاوار انجام است، گفته می‌شود[۱۲]، بدون اینکه نیاز شخص در آن دخیل باشد[۱۳].

پیشینه

ایثار از جمله ویژگی‌هایی است که ریشه در فطرت انسانی دارد[۱۴] و در ادیان الهی و غیر الهی وجود دارد. در ادیان غیر الهی، بارزترین ظهور آن، قربانی کردن است[۱۵]؛ در مکاتب الهی این ویژگی از جایگاه بلندی برخوردار است. در آیین قبالا که مکتب عرفانی یهود است، از ایثار و از جان‌گذشتگی یاد شده است[۱۶] و در مسیحیت از ایثار حضرت مسیح(ع) در به صلیب کشیده‌شدن سخن به میان آمده است و پاره‌ای از تفاسیر متون مسیحی بر این امر تأکید می‌ورزند که مرگ حضرت مسیح(ع) ایثاری برای پاک‌کردن گناهان مردم بوده است[۱۷]. برخی بر این باورند که ویژگی ایثار جایگاه مهمی در رشد و شکوفایی جوامع و تمدن‌ها داشته است؛ چنانکه منشأ ظهور دولت‌ها و تمدن‌ها در کشورهای مختلف، ایثار و جان‌فشانی‌های افراد بر پایه اصول و عقایدی است که به آن اعتقاد راسخ دارند؛ اما اگر این اعتقادات و مقاصد ضعیف باشد، از مرگ می‌ترسند و به شکست و خواری دچار می‌شوند[۱۸]. بخشی از ظهور تمدن عظیم اسلامی نیز به دلیل روحیه والای مسلمانان، به ویژه ایثار و فداکاری آنان بوده است[۱۹]. در صدر اسلام نیز، قدرت تحمل و ایثار مسلمین در شعب ابی‌طالب[۲۰] و مقدّم داشتن مهاجرین توسط انصار در مدینه[۲۱] نقش مؤثری در رشد و بالندگی اسلام داشته است.

پیش از اسلام این مفهوم برای مردم شبه جزیره مفهومی شناخته شده بود[۲۲]. قرآن کریم با تأیید این رفتار نیک و به‌کارگیری آن در آموزه‌های دینی، به تکمیل آن پرداخته است[۲۳]. روایات فراوانی نیز این موضوع را بیان و بر اهمیت و ارزش آن تأکید کرده و در برخی کتب روایی نیز بابی بر آن اختصاص داده شده است[۲۴]. در روایات از ایثار به عنوان نهایت احسان و بهترین عبادت و روش و خلق و خوی نیکان یاد شده است[۲۵]. علمای اخلاق، کمتر به صورت مستقل به این موضوع پرداخته‌اند، بلکه در بیشتر منابع اخلاقی، تنها در ضمن بحث‌هایی نظیر زهد، جود و سخاوت از آن سخن گفته‌اند[۲۶]؛ اما اهل معرفت به این موضوع توجهی ویژه کرده‌اند و در آثار عرفانی باب مستقلی برای آن گشوده‌اند؛ چنان‌که خواجه عبدالله انصاری ایثار را یکی از مقامات عرفانی می‌شمرد[۲۷]، صوفیه نیز یکی از ارکان تصوف را ایثار می‌دانند[۲۸].

امام خمینی در کتاب‌های اخلاقی خود، مستقل به این مسئله نپرداخته و تنها ذیل موضوعاتی، مانند صدقه و انفاق از آن سخن گفته است[۲۹]؛ اما در سخنرانی‌های خود بحث‌های فراوانی درباره ایثار و فداکاری مطرح کرده است[۳۰].[۳۱]

حقیقت و منشأ

برخی علمای اخلاق ایثار را فضیلتی نفسانی دانسته‌اند که انسان با آن نه تنها از برخی نیازهایش چشم می‌پوشد، بلکه به نیازمندان نیز بذل و بخشش می‌کند[۳۲]. سخاوت از اخلاق انبیا(ع)[۳۳] و ایثار بالاترین درجه آن است[۳۴]. اهل معرفت ایثار را از ارکان[۳۵] و آداب تصوف[۳۶] شمرده و آن را منبع رشد درخت محبت می‌دانند که با ایثار و انفاق آبیاری می‌شود[۳۷]. به باور ایشان ایثار خُلق و رفتار پسندیده‌ای در سلوک است که اگر ملکه نفس شده باشد و ایثارکننده به آسانی و از روی علاقه به این کار اقدام کند، نیکوست[۳۸]. برخی اهل معرفت، منشأ ایثار را متّصف شدن بنده به اسمای الهی می‌دانند[۳۹].

امام خمینی نفسانیت و انانیت را در حقیقت ایثار دخیل می‌داند و باور دارد ایثار در جایی است که ایثارگر، خود و عمل خود را مشاهده کند؛ اما اگر خود را نبیند و تنها خدا را ببیند، این ایثار نیست بلکه بالاتر است[۴۰]. ایشان اسلام را عامل تحرک و جانفشانی می‌داند و بر این باور است که اعتقاد به وجود عالم آخرت و بهشت سبب جانفشانی‌های صدر اسلام و آنچه در ایران پیدا شد، بوده است[۴۱]. ایشان متحول شدن[۴۲] و دست‌برداشتن از حجاب خودیت و مشاهده جمال الهی را زمینه‌ساز ایثار معرفی می‌کند[۴۳].[۴۴]

مراتب ایثار

قرآن کریم به مراتبی از ایثار، مانند ایثار مال[۴۵] و ایثار نفس[۴۶] اشاره کرده است. اندیشمندان اسلامی بذل جان و مال را بالاترین مراتب سخاوت می‌دانند[۴۷]. برخی عارفان برای ایثار مراتبی برشمرده‌اند که عبارت‌اند از: ۱. ترجیح و برگزیدن خلق بر خود، در اموری که حرام نیست. ۲. مقدّم‌داشتن رضای خدا بر رضای دیگران، هرچند دشواری‌ها و ناهمواری‌هایی در پی داشته باشد. ۳. خود را ندیدن و ایثار را از خداوند دانستن که بالاترین مرتبه ایثار است[۴۸]. برخی، از این مراتب به ایثار شریعت و ایثار طریقت و ایثار حقیقت تعبیر کرده‌اند[۴۹].

امام خمینی کمال ایثار را در اخلاص، حضور قلب و جهات باطنی آن می‌داند که برای اولیای الهی حاصل می‌شود[۵۰]؛ همان‌طور که نزول آیه ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ﴾[۵۱]؛ در مدح اهل بیت(ع) به سبب ایثار چند قرص نان نبوده، بلکه جهات باطنی و نورانی عمل در نظر بوده است[۵۲]. ایشان ایثار در راه خدا همراه با اخلاص را آن‌چنان ارزشمند می‌داند که حتی در ترازوی عالم سنجیدنی نیست و تنها نزد خداوند متعال سنجیده می‌شود[۵۳]. ایشان ایثار حضرت ابراهیم(ع) و پیامبر اسلام(ص) در فداکردن ثمره وجودشان را نهایت ایثار و فداکاری دانسته و باور دارد مراتب فداکاری به سبب تفاوت معرفت افراد متفاوت است و هر چه معرفت انسان بیشتر باشد، مرتبه فداکاری او بالاتر خواهد بود[۵۴].[۵۵]

ثمره‌ها و آفات

در روایات برای ایثار آثاری، مانند به دست آوردن قلوب دیگران و رسیدن به مرتبه مروت بیان شده است[۵۶]. اهل معرفت، ایثار را سبب و علامت محبت و معرفت الهی می‌دانند[۵۷]. امام خمینی باور دارد اگر انسان به واسطه صدقه دادن و ایثار دیگران بر نفس خویش بتواند علاقه‌مندی و محبت به مال را از میان ببرد یا کم کند، ماده فساد را در وجود خودش از میان برده و راه به دست آوردن معارف و انقطاع به عالم غیب و ملکوت و تحصیل ملکات فاضله را بر خود گشوده است[۵۸]. ایشان روحیه ایثارگری را مقدمه‌ای بر این می‌داند که انسان قابلیت خدمت کردن به اسلام را پیدا کند[۵۹]. همچنین از جمله ثمرهای ایثار را سرافرازی و روسفیدی در پیشگاه پروردگار، الگوشدن نزد دیگران و نجات از سلطه مستکبران می‌داند[۶۰].

امام خمینی ایثار و از خودگذشتگی اولیای الهی را عامل مهم اصلاح مردم و خروج آنان از غفلت و ندامت می‌شمرد[۶۱] و در سطح جامعه، ارتقای وجودی اجتماع، برپایی کمالات والای انسانی در بستر اجتماع و سربلندی نسل‌های آینده را یکی دیگر از ثمرهای ایثار معرفی می‌کند[۶۲]. ایشان ایثار ملّت ایران را طی دوران نهضت اسلامی می‌ستاید و این ایثار جان و مال را سبب پاک‌شدن جامعه از لوث اجانب[۶۳]، رهایی از بند ستمگران[۶۴]، پیروزی ملت ایران[۶۵]، سرفرود آوردن دنیا در مقابل آنان[۶۶]، نشان‌دهنده شکست توطئه‌های داخلی و خارجی در مقابل ملّت[۶۷]، نترسیدن از دشمنان[۶۸] و زمینه ساز ظهور حضرت مهدی(ع)[۶۹] می‌شمارد. همچنین ایثار و شهادت را عامل دوام و حیات انقلاب اسلامی می‌داند[۷۰] که توانست کشور را در برابر انبوه توطئه‌های استکباری مصون گرداند[۷۱].

امام خمینی افزون بر اینکه حجم تحمل زحمت‌ها و رنج‌ها و به ویژه ایثارها را متناسب با حجم بزرگی هدف و ارزشمندی و بلندی رتبه آن می‌داند، هدفی را که ملّت ایران برای آن به ایثار مال و جان پرداخته است نیز بالاترین و ارزشمندترین هدف برمی‌شمارد[۷۲]. ایشان در پیام‌های خود، ایثارگری‌های ملّت ایران را الگوی دیگر ملت‌های محروم برشمرده است تا با الهام از آن بتوانند با استعمارگران مبارزه کنند[۷۳].

امام خمینی برای ایثار و فداکاری آفاتی نیز قائل است که مانع از به ثمر نشستن آن است؛ از جمله: ۱. نداشتن اخلاص: یکی از اموری که عمل را به تباهی می‌کشاند، انجام دادن عمل برای هوای نفس و شیطان است. از این جهت ایثار و فداکاری باید برای رضای خداوند باشد[۷۴]؛ ۲. غرور: ابتلا به غرور سبب می‌شود انسان به جای توکل به خداوند، به نیروی خود متکی باشد و از کمک‌های غیبی محروم بماند[۷۵] و این یکی از کیدهای شیطان است که انسان را از توجه به خداوند بازمی‌دارد و به پیروی از هوا و شرک خفی می‌کشاند[۷۶]. ۳. نداشتن تحمل: یکی از عواملی که سبب می‌شود ایثار و فداکاری‌ها به نتیجه نرسد، نداشتن صبر در برابر مشکلات و تخریب‌های دشمنان است[۷۷].[۷۸]

نمونه‌های ایثار

برخی علمای اخلاق با استناد به بعضی آیات[۷۹] و برخی گزارش‌های تاریخی، نمونه‌های گوناگونی از ایثار در زندگی پیامبران(ع) و اولیا ذکر کرده‌اند[۸۰]: همانند ایثار حضرت علی(ع) در لیلة‌المبیت (شب بیتوته) که با خوابیدن در بستر پیامبر(ص)، جان آن حضرت را بر جان خود مقدّم داشت[۸۱] و ایثار اهل بیت(ع) در اطعام افطاری در سه روز پیاپی به فقیر و یتیم و اسیر که سبب نزول سوره انسان شد[۸۲]؛ همچنین ایثار مالی حضرت خدیجه(س) که سبب شد فقر و تنگدستی مسلمانان را از پای در نیاورد[۸۳].

امام خمینی نیز عید قربان را نماد ایثار و فداکاری در اسلام و حضرت ابراهیم(ع) را بنیانگذار آن می‌داند[۸۴] و بر این باور است که قربانی‌کردن اسماعیل(ع) در راه خدا به دست پدرش، ابراهیم(ع)، پیش از آنکه جنبه توحیدی و عبادی داشته باشد، عبادتی با جنبه‌های سیاسی و ارزش‌های اجتماعی است؛ زیرا به معنای فداکردن عزیزان خویش در راه خداوند است[۸۵] و ثمره آن برپایی دین خدا و نظام عدل و داد است. به باور ایشان، ابراهیم(ع) به همه دینداران آموخت که مکه و منا قربانگاه عاشقان و محل نشر توحید و نفی شرک است و دلبستگی به جان و عزیزان از مصادیق شرک به شمار می‌آید و لازم است در این مکان عظیم، ایثار، فداکاری و از خودگذشتگی در راه حق و اقامه عدل الهی و کوتاه کردن دست مشرکان زمان به جهانیان ابلاغ شود؛ البته به باور ایشان کار ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) که در نگاه عرف، ایثار و کمال بزرگی است، برای آنان معنای دیگری دارد؛ زیرا ایثار در جایی است که نفسانیت و خودیت انسان باقی باشد و ایثارکننده، خود و عمل ایثار و شخصی را که برای او ایثار می‌کند، ببیند؛ اما آنان خود را نمی‌بینند تا ایثاری کرده باشند. دیدن خود و عمل خود و دیدن دیگری به جز حق تعالی در نگاه بزرگان معرفت و اولیای خدا شرک است[۸۶]. نمونه روشن دیگر ایثار، شهادت سیدالشهدا(ع) است که با ایثار خون خود و عزیزانش، اسلام و عدالت را نجات داد و دستگاه بنی‌امیه را نابود کرد[۸۷]. به باور امام خمینی، الهام گرفتن از ایثارگری و شهادت امام علی(ع) و امام حسین(ع) و روز عاشورا سبب شد مردم قیام کنند و خود را ادامه‌دهنده آن راه بدانند و در نتیجه از ایثار و شهادت در راه انقلاب به هیچ‌وجه، هراسی به دل راه ندهند و حتی مشتاقانه به سوی آن گام بردارند[۸۸]. همان‌گونه که در جنگ تحمیلی هشت ساله عراق علیه ایران، مفهوم ایثار و شهادت در میان رزمندگان بسیار مقدس و الهی شد. امام خمینی باور داشت در حوادث پس از پیروزی انقلاب، گروه‌های فراوانی با ایثار و فداکاری و شهادت‌طلبی، کشور را بیمه کردند که مصداق کامل آن بسیجیان‌اند[۸۹].[۹۰]

منابع

  1. گرامی، علی، مقاله «ایثار»، دانشنامه امام خمینی ج۲

پانویس

  1. ↑ جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، تاج اللغة وصحاح العربیه، ج۲، ص۵۷۵.
  2. ↑ عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق فی اللغه، ص۱۱۸؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۴، ص۷.
  3. ↑ غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۱۰، ص۴۷؛ نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، ص۴۰۹.
  4. ↑ گیلانی، عبدالرزاق، ص۴۶۴.
  5. ↑ جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، ص۱۸ و ۱۰۴.
  6. ↑ جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، ص۱۹.
  7. ↑ کاشانی، لطائف الاعلام، ص۱۲۸.
  8. ↑ ابن عربی، محی الدین، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۵۸۵.
  9. ↑ ورام، مسعود بن عیسی، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر(مجموعة ورام)، ج۱، ص۱۷۲.
  10. ↑ غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۱۰، ص۴۷.
  11. ↑ جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، ص۱۷.
  12. ↑ جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، ص۵.
  13. ↑ گرامی، علی، مقاله «ایثار»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۵۰۶.
  14. ↑ مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲۲، ص۳۸۲.
  15. ↑ منصوری لاریجانی، اسماعیل، از قیام تا قیام، قیام امام حسین(ع) و قیام امام خمینی، ص۱۸۰.
  16. ↑ منصوری لاریجانی، اسماعیل، از قیام تا قیام، قیام امام حسین(ع) و قیام امام خمینی، ص۱۷۳ – ۱۷۴.
  17. ↑ هینلز، جان. ر، راهنمای ادیان زنده، ج۱، ص۲۶۳.
  18. ↑ ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۹۷ – ۱۹۹.
  19. ↑ مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۴، ص۳۴۱ – ۳۴۲.
  20. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۸۷ – ۹۰.
  21. ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۲۰۶.
  22. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۵۷۵ – ۵۸۴.
  23. ↑ بقره/ ۱۷۷؛ حشر/ ۹.
  24. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۱۸؛ حرّعاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ج۹، ص۴۲۹.
  25. ↑ آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص۳۹۵ – ۳۹۶.
  26. ↑ ابن مسکویه، احمد، تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق، ص۱۰۴؛ فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء، ج۶، ص۷۹ - ۸۲؛ نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، ج۲، ص۱۲۲.
  27. ↑ ص۷۵ – ۷۶.
  28. ↑ کلاباذی، محمد بن ابراهیم، کتاب التعرف، ص۹۰.
  29. ↑ چهل حدیث، ص۴۹۲.
  30. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۴، ص۳۱۱؛ ج۱۲، ص۳۸۷؛ ج۱۶، ص۱۹۶ - ۱۹۹.
  31. ↑ گرامی، علی، مقاله «ایثار»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۵۰۶.
  32. ↑ ابن مسکویه، احمد، تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق، ص۱۰۴.
  33. ↑ غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۱۰، ص۲۵.
  34. ↑ غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۱۰، ص۴۷؛ نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، ج۲، ص۱۲۲.
  35. ↑ مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۳، ص۱۱۶۷.
  36. ↑ سلمی، محمد بن حسین، تسعة کتب فی اصول التصوف والزهد، ص۲۵۱.
  37. ↑ ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الأولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۱۰، ص۲۱۴.
  38. ↑ انصاری، خواجه عبدالله، منازل السائرین، ص۷۵؛ کاشانی، شرح منازل، ص۳۸۶.
  39. ↑ ابن عربی، محی الدین، الفتوحات المکیه، ج۲، ص۱۷۹.
  40. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۹، ص۴۹.
  41. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۱، ص۱۸۲ – ۱۸۳.
  42. ↑ همان، ج۱۳، ص۴۴۰.
  43. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۸، ص۳۳۳ - ۳۳۴.
  44. ↑ گرامی، علی، مقاله «ایثار»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۵۰۷.
  45. ↑ حشر/ ۹؛ انسان/ ۸.
  46. ↑ بقره/، ۲۰۷؛ توبه/ ۱۱۱؛ غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین ج۴، ص۴۹.
  47. ↑ فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء، ج۱، ص۷۸؛ نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، ج۲، ص۱۲۲.
  48. ↑ انصاری، خواجه عبدالله، منازل السائرین، ص۷۵ - ۷۶.
  49. ↑ کاشانی، لطائف الإعلام فی اشارات اهل الالهام، ص۱۲۸.
  50. ↑ امام خمینی، سرّالصلاة، ص۱۶؛ امام خمینی، صحیفه، ج۱۶، ص۱۹۷ – ۱۹۸.
  51. ↑ «و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند» سوره انسان، آیه ۸.
  52. ↑ امام خمینی، سرّالصلاة، ص۱۶.
  53. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۶، ص۱۹۸.
  54. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۸، ص۱۲۱.
  55. ↑ گرامی، علی، مقاله «ایثار»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۵۰۷.
  56. ↑ آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص۳۹۶.
  57. ↑ تستری، سهل بن عبدالله، تفسیر التستری، تحقیق باسل عیون السود، ص۱۶۷؛ مکی، ابوطالب محمد بن علی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، ج۲، ص۹۰.
  58. ↑ چهل حدیث، ص۴۹۲.
  59. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۹، ص۵۰.
  60. ↑ امام خمینی، ج۱۶، ص۲۰۴؛ ج۲۰، ص۲۰۷ و ۲۱۸.
  61. ↑ حدیث جنود، ص۲۵۶.
  62. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۶، ص۲۰۴.
  63. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۹، ص۲۵۴ و ۳۸۳.
  64. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۷، ص۵۰۱.
  65. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۲۰، ص۲۱۷ – ۲۱۸.
  66. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۷، ص۳۰۵.
  67. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۴، ص۸۰.
  68. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۲۰، ص۱۹۸.
  69. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۲۱، ص۳۲۵.
  70. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۴، ص۸۰؛ ج۱۶، ص۷۵، ۱۹۶.
  71. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۶، ص۱۹۶ – ۱۹۸.
  72. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۲۱، ص۴۴۹.
  73. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۲۰، ص۲۱۷ – ۲۱۸.
  74. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۶، ص۲۰۲.
  75. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۶، ص۲۰۲.
  76. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۸، ص۱۴۸.
  77. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۵، ص۶۳.
  78. ↑ گرامی، علی، مقاله «ایثار»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۵۰۸.
  79. ↑ حشر/ ۹.
  80. ↑ غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۱۰، ص۴۸؛ نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، ج۲، ص۱۲۲ – ۱۲۳.
  81. ↑ نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، ج۲، ص۱۲۳.
  82. ↑ زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل وعیون الأقاویل فی وجوه التأویل، ج۴، ص۶۷۰؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۱۳۲.
  83. ↑ مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۶، ص۱۸۱.
  84. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۹، ص۴۸ – ۴۹.
  85. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۸، ص۸۶.
  86. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۹، ص۴۹.
  87. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۵، ص۲۸۳.
  88. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۲۰، ص۱۹۷ – ۱۹۹.
  89. ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۲۱، ص۱۹۴.
  90. ↑ گرامی، علی، مقاله «ایثار»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۵۰۹.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=ایثار_در_فرهنگ_و_معارف_انقلاب_اسلامی&oldid=1238940»