ایثار در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ایثار است. ایثار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ایثار در قرآن - ایثار در حدیث - ایثار در معارف و سیره حسینی - ایثار در معارف و سیره نبوی - ایثار در معارف و سیره فاطمی - ایثار در جامعه‌شناسی اسلامی - ایثار در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

تنظیم آیات ایثار به ترتیب مصحفی آنها

1. ﴿قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا وَإِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ﴾.
2. ﴿قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلَى مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذِي فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنْتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقْضِي هَذِهِ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾.
3. ﴿وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.
4. ﴿فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ﴾.
5. ﴿فَأَمَّا مَنْ طَغَى * وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا * فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوَى﴾.
6. ﴿بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾.

ایثار در تفاسیر

شیخ طوسی در تبیان فی قوله تعالی: ﴿قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا﴾، فرموده: این حکایت گفته برادران یوسف (ع) است، هنگامی که شنیدند او اعتراف به یوسف بودن خود کرده است. پس آنان در این موقع به صورت سوگند چنین گفتند: ﴿تالله﴾: به خدا سوگند که: ﴿تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا﴾، محقّقاً خداوند تو را بر ما فضیلت داد، و ایثار، اراده تفضیل و برتری‌دادن یکی از دو شیء است بر دیگری، و آن، نظیر اختیار است.

نیز فی قوله تعالی: ﴿قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلَى مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ...﴾، فرموده: ساحران به فرعون گفتند: هرگز تو را بر دلایلی که صحّت نبوّت موسی را ثابت کرده و صدق گفتار او را تأیید می‌کند، بر نمی‌گزینیم و اختیار نمی‌کنیم و نیز تو را بر آن‌کس که ما را آفریده، اختیار نمی‌کنیم، (حال) هر کاری نسبت به ما می‌خواهی انجام دهی، تمام و کامل انجام بده: ﴿وَالَّذِي فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنْتَ قَاضٍ﴾، که تو تنها می‌توانی با سلطه‌ات در زندگی این جهان هر کاری را انجام دهی، نه در سرای آخرت: ﴿إِنَّمَا تَقْضِي هَذِهِ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾.

فی قوله تعالی: ﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ﴾ فرموده: انصار کسانی از مهاجرین را که نسبت به مال بر آنان سزاوارتر بودند، بر خودشان مقدّم داشتند، گرچه خود سخت به آن نیازمند بودند. هم‌چنین فی قوله تعالی: ﴿وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾، فرموده: منافع زندگی دنیا را همراه با ارتکاب به گناهان و ترک واجبات اختیار نمود. پس ایثار، اراده شیء بر طریق تفضیل، و برتری آن بر غیرش است، و آن، مانند اختیار می‌باشد؛ زیرا آن را اختیار می‌کند، بنا بر آنکه نسبت به غیرش خیر است.

همین‌طور فی قوله تعالی: ﴿بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾، فرموده: یعنی زندگانی دنیا را بر زندگی آخرت اختیار نموده و آن را برگزیدند؛ این‌گونه که برای دنیا کار کنند، نه برای آخرت، و آن بر دو وجه است: یکی آنکه آسان‌گرفتن امور دنیا را مجاز بدانند، و دیگر این که نافرمانی‌کردن از فرمان خدا را حرام بدانند.

شیخ طبرسی در مجمع البیان فی قوله تعالی: ﴿قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا﴾، فرموده: (برادران یوسف) به خدای سبحان سوگند یاد کردند که محققاً خدا تو را به حلم، علم، عقل، حسن و ملک بر ما برتری داد و اختیار نمود. ﴿وَإِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ﴾؛ یعنی: و ما در آنچه انجام دادیم، جز خطاکاران گناهکار، چیزی نبودیم، و این سخن دلالت دارد بر این که برادران یوسف از آنچه انجام داده بودند، پشیمان شده و بر تکرار آن گناه اصرار نداشتند.

نیز فی قوله تعالی: ﴿قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلَى مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذِي فَطَرَنَا﴾، فرموده: (ساحران در پاسخ به فرعون) گفتند: هرگز ما تو را بر ادله‌ای که دلالت بر صدق موسی و صحت نبوّت او دارد و بر معجزاتی که نیروها و قواهای بشری در برابر آنها عاجز و ناتوان است و بر آن کسی که ما را آفریده، برتر ندانسته و برنمی‌گزینیم، و نیز گفتند: ما هرگز تو را اختیار نمی‌کنیم بر آنچه از دلایل روشن که بر ما ثابت شد و آنچه از حق که بر ما آشکار گردید: آنکه ما را آفریده، خداست.

همین‌طور فی قوله تعالی: ﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ...﴾، فرموده: و (انصار) مهاجرین را برگزیدند و آنان را در بذل اموال و استفاده از منازلشان، بر خود مقدم داشتند. ﴿وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ﴾ هرچند خودشان نسبت به آن، فقیر و محتاج بودند، و خدای سبحان چنین بیان فرمود تا معلوم شود که ایثار آنان به لحاظ غنا و بی‌نیازی آنان از مال نبوده؛ بلکه به لحاظ نیاز و حاجت (مهاجران) بود. پس آن کار آنان، در اجر و پاداش نزد خدای متعال، بزرگ و اعظم است، و از انس بن مالک روایت می‌شود که: او به خدای متعال سوگند یاد کرد که در انصار، بخیل یافت نمی‌شود و این آیه را قرائت می‌نمود: ﴿وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ﴾: کسی که بخل را از خودش دفع کند و آن را از نفسش منع نماید، ﴿فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾: این چنین کسانی، همان پیروزمندان رستگار به پاداش خدای متعال و نعمت‌های بهشت‌اند.

هم‌چنین فی قوله تعالی: ﴿قَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ﴾، فرموده: پس (آن کافر) گفت: این (قرآن) چیزی به جز نقل قول و روایت ساحران نیست، و گفته‌اند:یؤثر، از ایثار است؛ یعنی سحری است که بر نفوس تأثیر می‌گذارد و به جهت حلاوت و شیرینی که دارد، نفوس آن را بر می‌گزینند.

فی قوله تعالی: ﴿وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾ هم فرموده: زندگانی دنیا را بر آخرت برتری و تفضیل می‌دهند، و ایثار، اراده شیء است از طریق برتری دادن آن بر غیرش (در پاورقی مجمع البیان در این‌باره افزوده که: این آیه دلالت دارد بر این که: ایثار الحیوة الدنیا رأس کل خطیئة، و آن بدان جهت است که مادّیین چنین پندارند که موجود، منحصر در این جسم محسوس است. آنان بر گرد این پندارند و در غیر از آن، هم خود را مصروف نمی‌دارند و از این‌رو منکر بعث، نشور، ملایکه، قبر، بهشت و جهنم هستند و به سعادت و شقاوت توجهی ندارند، جز آنچه موجب راحتی بشر در زندگی این دنیا است و برای لذات هم زشتی و قبحی قایل نیستند به جز وقتی که مانع از لذت دنیوی قوی‌تر و عمومی‌تر بشوند. بنابراین: حب الدنیا رأس کل خطیئة).

نیز فی قوله تعالی: ﴿بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾، فرموده: خدای سبحان خطاب به کافران فرمود: بلکه آنان زندگانی دنیا را بر آخرت اختیار کردند؛ پس برای آن کار کرده و آن را آباد می‌سازند و در امر آخرت، تفکر و اندیشه نمی‌کنند. گفته‌اند که این آیه عام است برای مؤمن و کافر، بنا بر اعم اغلب در امر مردم.

زمخشری در تفسیر کشاف فی قوله تعالی: ﴿قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا وَإِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ﴾، فرموده: ﴿لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا﴾؛ یعنی تو را به واسطه تقوا، صبر و سیره نیکوکاران بر ما برتری داد، و البته، کار ما و حال ما این بود که خطاکارانی باشیم که با بی‌صبری و بی‌پروایی عمداً مرتکب گناه بشویم.

نیز فی قوله تعالی: ﴿بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾، فرموده: پس به آنچه در آن رستگار نمی‌شوید، عمل نکنید. شُبَّر در تفسیرش، فی قوله تعالی: ﴿لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا﴾، فرموده: {{عربی|فضّلک بحسن الخلق و الخلق»: خدای متعال تو (یوسف) را به واسطه حسن آفرینش و حسن اخلاقت بر ما (برادران) فضیلت و برتری داد. فی قوله تعالی: ﴿لَنْ نُؤْثِرَكَ﴾ هم فرموده: لن نختارک. : هرگز ما (ساحران) تو (فرعون) را اختیار نمی‌کنیم. همین‌طور فی قوله تعالی: ﴿سِحْرٌ يُؤْثَرُ﴾، فرموده: یعنی سحری که از قول ساحران می‌گویند و آن را روایت می‌کنند. هم‌چنین فی قوله تعالی: ﴿وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾، فرموده: فاشتغل بشهواتها عن عمل الاخرة. : با اشتغال به بو الهوسی‌های دنیا، از کار آخرت باز ماندند.

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان فی قوله تعالی: ﴿قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا وَإِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ﴾، فرموده: ایثار، همان اختیار و تفضیل بوده و معنای آیه معلوم است، و در آن، اعتراف آنان (برادران یوسف) به خطا کاری‌شان است و این که خدای تعالی یوسف را بر آنان برتری داده است. نیز فی قوله تعالی: ﴿قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلَى مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذِي فَطَرَنَا﴾، فرموده: هرگز تو را بر آنچه شاهد آن بودیم، از قبیل: اژدها شدن عصا و بلعیدن ریسمان‌های ساحران و برگشت دوباره آن به حالت اول که همان عصا بود، اختیار نمی‌کنیم و تو را بر آن‌کس که ما را آفرید، برنمی‌گزینیم، و مراد آنان از ﴿نُؤْثِرَكَ﴾، ایثار شخص نسبت به جسد انسانی صاحب روح نیست؛ بلکه نسبت به آن جسد به اضافه چیزهایی است که او از این دنیای عریض و طویل ادعای تملّک آن را دارد از مال و منال.

هم‌چنین فی قوله تعالی: ﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ﴾، فرموده: ایثار الشیء، اختیار نمودن و مقدّم‌داشتن آن بر غیرش است، و خصاصة، فقر و حاجت است؛ یعنی: و مهاجرین را بر خودشان مقدّم می‌دارند، گرچه خودشان (بدان) محتاج و نیازمندند، و فی قوله: ﴿وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ﴾، از راغب نقل کرده که: ﴿شُحَّ﴾ بخل توأم با حرص است در چیزی که عادت به آن وجود دارد، و ﴿يُوقَ﴾، فعل مضارع مجهول از وقایه به معنای حفظ است؛ یعنی: و کسی که حفظ می‌کند؛ یعنی خدا او را حفظ می‌نماید از تنگ‌نظری‌اش درباره بذل آنچه از مال در دستش است یا از واقع‌شدن مال در دست غیرش: ﴿فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾. همین‌طور فی قوله تعالی: ﴿قَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ﴾، فرموده: این قرآن به جز روایت و آموزشی از ساحران نیست.

فی قوله تعالی: ﴿وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾ هم فرموده: و ایثار حیات دنیوی، به معنای پیروی‌نمودن نفس است در آنچه اراده می‌کند و اطاعت‌کردن آن است در آنچه به آن تمایل دارد و مخالفت با خدای متعال است در آنچه او اراده می‌کند. نیز فی قوله تعالی: ﴿بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾، فرموده: خطاب به عامه مردم است بنا بر آنچه طبع بشری اقتضای آن را دارد از تعلق به دنیا و اشتغال به آبادان‌نمودن آن، و ایثار، به معنای اختیار است، و گفته‌اند: خطاب به کفار است، و به هر حال، کلام بر سیاق سرزنش و توجه مؤکّد به آن است.

در تفسیر نمونه فی قوله: ﴿قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا﴾، آورده که: ﴿آثَرَكَ﴾ از ماده ایثار، در اصل به معنای جستجوی اثر چیزی است و از آنجا که به فضل و نیکی «اثر» گفته می‌شود، این کلمه به معنای برتری‌دادن و فضیلت‌بخشیدن آمده است. بنابراین، ﴿آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا﴾، مفهومش این می‌شود که: خداوند تو را بر ما فضیلت بخشید (البته، به خاطر کارهای نیک تو و اعمال بد ما).

فی قوله تعالی: ﴿قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلَى مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذِي فَطَرَنَا﴾ هم آورده که: گفتند: به خدایی که ما را آفریده است (سوگند) که ما هرگز تو را بر این دلایل روشنی که به سراغ ما آمده، مقدّم نخواهیم داشت». او درباره ﴿وَالَّذِي فَطَرَنَا﴾ در چند صفحه بعد چنین آورده: توجه به این نکته نیز لازم است که جمعی از مفسران جمله ﴿وَالَّذِي فَطَرَنَا﴾ را سوگند نگرفته‌اند، بلکه آن را عطف بر ﴿مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ﴾ می‌دانند و بنابراین معنای مجموع جمله چنین می‌شود: ما هرگز تو را بر این دلایل روشن، و بر خدایی که ما را آفریده است، مقدّم نخواهیم شمرد. ولی تفسیر اول صحیح‌تر به نظر می‌رسد؛ چون عطف این دو بر یکدیگر چندان مناسب نیست (دقت کنید).

نیز فی قوله تعالی: ﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ﴾ هم آورده: آنها مهاجران را بر خود مقدّم می‌دارند، هر چند شدید فقیر باشند. در پاورقی درباره ﴿خَصَاصَةٌ﴾ آمده: «خصاصةٌ» از مادة خصاص بر وزن اَساس، به معنای شکاف‌هایی است که در دیوار خانه به وجود می‌آید، و از آنجا که فقر در زندگی انسان ایجاد شکاف می‌کند، از آن تعبیر به «خصاصةٌ» شده است. هم‌چنین فی قوله تعالی: ﴿قَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ﴾، آورده که: و سرانجام (ولید بن مغیره مخزومی) گفت: این (قرآن) چیزی جز یک سحر جالب، همانند آنچه از پیشینیان نقل شده، نیست، و در ادامه آورده که: جمله «و» از ماده اثر، به معنای روایتی است که از پیشینیان نقل شده و آثاری است که از آنها باقی مانده، و بعضی آن را از ماده ایثار به معنای برگزیدن و مقدّم‌داشتن دانسته‌اند. مطابق معنای اول ولید می‌گوید: این سحری است همانند سحرهایی که از پیشینیان نقل شده، و مطابق معنای دوم می‌گوید: سحری است که به خاطر حلاوت و جاذبه‌اش در دل‌ها اثر می‌کند و مردم آن را بر همه چیز مقدّم می‌دارند.

نیز فی قوله تعالی: ﴿فَأَمَّا مَنْ طَغَى * وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا * فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوَى﴾، آورده که: امّا کسی که طغیان کند و زندگی دنیا را بر همه چیز مقدّم دارد، مسلماً دوزخ جایگاه و مأوای اوست. همین‌طور فی قوله تعالی: ﴿بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾، أورده که: سپس به عامل اصلی انحراف، از این برنامه فلاح و رستگاری اشاره کرده، می‌افزاید: بلکه شما حیات دنیا را مقدّم می‌دارید، و پس از تفسیر آیه بعد، به نقل از نورالثقلین (ج ۵، ص۵۵۶ – ۵۵۷)، آورده که: و این در حقیقت همان مطلبی است که در احادیث نیز آمده است: «حُبُّ‏ الدُّنْيَا رَأْسُ‏ كُلِّ‏ خَطِيئَةٍ»؛ یعنی محبت دنیا سرچشمه هر گناهی است.

ایثار در تفاسیر روایی

ابن‌جمعه عروسی در تفسیر روایی نورالثقلین، و سید هاشم بحرانی در تفسیر روایی برهان، فی قوله: ﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ...﴾، از جمیل بن درّاج آورده‌اند که او گفته: امام صادق (ع) فرمود: «خیارکم سمحائکم، و شرارکم بخلائکم، و من صالح الاعمال، البر بالاخوان، و السعی فی حوائجهم، و فی ذلک مرغمة الشیطان، و تزحزح عن النیران، و دخول الجنان. یا جمیل! اخبر بهذا الحدیث غرر اصحابک. قال: قلت: جعلت فداک! من غرر اصحابی؟ قال: هم البارون بالاخوان فی العسر والیسر. ثم قال: یا جمیل! أن صاحب الکثیر یهون علیه، و قد مدح الله عزوجل صاحب القلیل، فقال: ﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ »: بهترین شما، سخاوت‌مندانتان، و بدترین شما، بخیلانتانند، و از جمله اعمال صالح، نیکی‌نمودن به برادران مؤمن و تلاش در برآوردن حاجات آنهاست، و این امر، ناخشنودی و اکراه شیطان را در بر داشته، و دوری از آتش و دخول در بهشت را سبب می‌گردد. ای جمیل! این حدیث را به یاران بزرگوارت خبر بده. جمیل گوید که به آن بزرگوار گفتم: فدای شما گردم! یاران بزرگوار من چه کسانی هستند؟ آن حضرت فرمود: آنان نیکی‌کنندگان به برادران مؤمن‌اند، در زمان سختی و تنگی، و در زمان راحتی و رفاه. پس از آن فرمود: ای جمیل! البته، آنکه دارای فراوانی نعمت است. این امر برایش سهل و آسان است و خدای عزوجل البته، صاحب نعمت قلیل را ستوده و فرموده است: ﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.

و از محمد بن یحیی با اسنادش تا جمیل، و او از امام صادق (ع) روایت کند که: شنیدم آن بزرگوار می‌فرمود: «إِنَّ مِمَّا خَصَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ الْمُؤْمِنَ‏ أَنْ‏ يُعَرِّفَهُ‏ بِرَّ إِخْوَانِهِ‏ وَ إِنْ قَلَّ وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِالْكَثْرَةِ وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ:‏﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ﴾. ثُمَّ قَالَ: ﴿وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾، وَ مَنْ عَرَّفَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِكَ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَحَبَّهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَفَّاهُ أَجْرَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِغَيْرِ حِسَابٍ ثُمَّ قَالَ يَا جَمِيلُ ارْوِ هَذَا الْحَدِيثَ لِإِخْوَانِكَ فَإِنَّهُ تَرْغِيبٌ فِي الْبِرِّ»: البته، از جمله چیزهایی که خدای عزوجل ویژگی و اختصاصی مؤمن قرار داد، این است که او را نسبت به نیکی به برادرانش آشنا کند، هر چند که آن نیکی کم باشد، و نیکی‌نمودن به کثرت و زیادی نیست، و آن برای این است که خدای عزوجل در کتابش می‌فرماید: ‏﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ﴾. پس از آن فرمود: ﴿وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾، و هر کس خدای عزوجل بدو چنین شناختی را بدهد، خدای تعالی او را دوست داشته است، و هر کس خدای تعالی او را دوست بدارد، پاداش او را روز قیامت بدون حساب پرداخت می‌کند. پس از آن فرمود: ای جمیل! این حدیث را برای برادرانت روایت کن که آن ترغیب به نیکی‌نمودن است.

و نیز از ابا بصیر روایت شده که او گفت: از یکی از آن دو بزرگوار امام باقر یا امام صادق (ع) سوال کردم که کدامین صدقه افضل است؟ آن بزرگوار فرمود: «جُهْدُ الْمُقِلِ‏ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: ‏﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ﴾، تَرَى هَاهُنَا فَضْلًا؟»: در حال فقر و کمیِ مال، به اندازه‌ای که در توان دارد اعطای صدقه را تحمل کند. آیا فرموده خدای عزوجل را نشنیدی که: ‏﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ﴾، تا متوجه بشوی که فضل در همین‌جاست؟.

باز از ابا بصیر روایت شده که از امام باقر (ع) سؤال نمودم: آیا پیامبر خدا (ص) از بخل به خدای تعالی پناه می‌برده است؟ آن حضرت در پاسخ به سؤال من فرمود: «نَعَمْ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ فِي كُلِّ صَبَاحٍ وَ مَسَاءٍ وَ نَحْنُ‏ نَتَعَوَّذُ بِاللَّهِ‏ مِنَ‏ الْبُخْلِ‏ يَقُولُ اللَّهُ: ﴿وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ »: آری ای ابامحمد! در هر صبح و شام (آن حضرت از بخل به خدای متعال پناه می‌برد)، و ما نیز از بخل به خدای تعالی پناه می‌بریم، به جهت اینکه خدای متعال فرمود: ﴿وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.

و در مجمع البیان در حدیثی آمده است که: «لَا يَجْتَمِعُ‏ الشُّحُّ‏ وَ الْإِيمَانُ‏ فِي قَلْبِ رجل مسلم، ولا یجتمع غبار فی سبیل الله و دخان جهنم فی جوف رجل مسلم». : بخل و ایمان در دل مرد مسلمان جمع نمی‌شود، همان‌گونه که گرد و غبار در راه خدای متعال و دود جهنم در درون مرد مسلمان جمع نمی‌گردد.

در تفسیر درّ المنثور آمده که:

1. عبد بن حمید، ابن‌منذر و ابن ابی‌حاتم درباره قوله: ﴿بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾، از عکرمه اخراج نمودند که او گفت: یعنی هذه الأمة، و انکم ستؤثرون الحیوة الدنیا.
2. بیهقی از حسن اخراج نمود که گفت: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) حُبُّ‏ الدُّنْيَا رَأْسُ‏ كُلِّ خَطِيئَةٍ».

درباره طغیان و هوای نفس و مسیر بهشت و جهنم:

1. یحیی بن عقیل گوید: امیر المؤمنین (ع) فرموده: «انما أخاف علیکم الاثنین: اتباع الهوی، و طول الأمل؛ اما اتباع الهوی، فانه یصدّ عن الحق، و اما طول الأمل، فینسی الاخرة». : البته، از دو أمر بر شما خایفم: پیروی از هوای نفس، و آرزوی طولانی، اما پیروی از هوای نفس، شما را از حق باز می‌دارد، و اما آرزوی طولانی، آخرت را در شما به نسیان و فراموشی می‌سپارد.
2. محمد بن یحیی با اسنادش تا حمزة بن حمران، و او هم از امام باقر (ع) روایت کند که آن بزرگوار فرمود: «الْجَنَّةُ مَحْفُوفَةٌ بِالْمَكَارِهِ‏ وَ الصَّبِرِ مَنْ صَبَرَ عَلَى الْمَكَارِهِ فِي الدُّنْيَا دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ جَهَنَّمُ مَحْفُوفَةٌ بِاللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ فَمَنْ أَعْطَى نَفْسَهُ لَذَّتَهَا أَوْ شَهْوَتَهَا دَخَلَ النَّارَ»: بهشت در لابلای ناخشنودی‌ها، صبر و شکیبایی حاصل شود؛ پس کسی که بر ناخشنودی‌ها و ناراحتی‌های دنیا، شکیبایی و خویشتن‌داری کند، داخل در بهشت گردد، و دوزخ در لابلای خوشی‌های نامشروع و بوالهوسی‌ها، فراهم گردد؛ پس کسی که خودش را به لذات نامشروع و بوالهوسی‌ها بسپارد، وارد دوزخ گردد.
3. در حدیث آمده است که امام صادق (ع) می‌فرمود: «لَا تَدَعِ‏ النَّفْسَ‏ وَ هَوَاهَا- فَإِنَّ هَوَاهَا فِي رَدَاهَا وَ تَرْكُ النَّفْسِ وَ مَا تَهْوَى أَذَاهَا وَ كَفُّ النَّفْسِ عَمَّا تَهْوَى دَوَاهَا»: نفس را با هوای نفس رها مکن! چرا که هوای نفس در صدد تباهی و فساد نفس است، و نفس را به دست هوای نفس سپردن، بیماری آن، و خودداری نفس از هوای نفس، داروی آن می‌باشد.
4. در مجمع البیان ذیل قوله: ﴿بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾، فرموده: در حدیث آمده: «من احب آخرته، اضر دنیاه، و من احب الدنیا، اضر بآخرته»: هر کس آخرتش را دوست بدارد، دنیایش را مایه ضرر و زیان می‌داند، و هر کس دنیایش را دوست بدارد، آخرتش را مایه زیان می‌دارد.
5. مسلم بن عبد الله گوید: از امام علی بن حسین (ع) سؤال شد: کدامین اعمال نزد خدای متعال افضل است؟ آن بزرگوار فرمود: «ما من عمل بعد معرفة الله عزوجل و معرفة رسول الله (ص)، افضل من بغض الدنیا؛ فان لذلک شعبا کثیرة و للمعاصی شعب. فأول ما عصی الله به، الکبر، معصیة ابلیس حین ابی و استکبر و کان من الکافرین. ثم الحرص و هی معصیة آدم و حوا (ع) حین قال الله عزوجل لهما: ﴿وکلا منها رغدا حیث تمتما ولا تقربا هذه الشجرة تکونا من الظالمین﴾، فاخذا ما لا حاجة بهما الیه، فدخل ذلک علی ذریتهما الی یوم القیامة، و ذلک أن اکثر ما یطلب ابن آدم ما لا حاجة به الیه. ثم الحسد، و هی معصیة ابن آدم حیث حسد اخاه فقتله، فتشعب من ذلک، حب النساء و حب الدنیا و حب الریاسة و حب الراحة و حب الکلام و حب العلو و الثروة، فصرن سبع خصال، فاجتمعن کلهن فی حب الدنیا، فقالت الانبیاء و العلماء بعد معرفة ذلک: حب الدنیا رأس کل خطیئة»: عملی بعد از معرفت خدای عزوجل و معرفت پیامبر (ص)، برتر از دشمنی‌داشتن با دنیا نیست. البته، برای چنین امری شعبه‌های بسیار بوده و برای معاصی نیز شعبه‌هایی است. اول چیزی که خدا با آن نافرمانی شد، کبر بود؛ نافرمانی شیطان زمانی که از فرمان خدا سرپیچی و تکبر نمود و از کافران گردید. پس از آن، حرص است و آن نافرمانی‌ای بود که آدم و حوا نمودند، هنگامی که خدای عزوجل به آن دو فرمود: از هر چه خواستید، تناول کنید، اما به این درخت ممنوعه نزدیک نشوید، پس آنان از ستمکاران گردیدند؛ چون چیزی را برگرفتند که مورد حاجتشان نبود. پس از آن، (این معصیت) بر فرزندان آن دو تا روز قیامت مستولی گشت. این چنین است که فرزند آدم بیشترین چیزی را که طلب می‌کند، چیزی است که بدان حاجتی ندارد. پس از آن، حسد است، و آن، گناهی بود که فرزند آدم مرتکب گردید؛ آنجا که نسبت به برادرش حسادت نمود و برادرش را به قتل رسانید. پس از این معصیت، حب زن، حب دنیا، حب ریاست، حب راحتی و آسایش، حب سخن گفتن، حب علو مقام و حب مال و ثروت منشعب می‌شود. پس اینها هفت خصلت شدند که همگی آنها در حبّ دنیا وجود دارد، و انبیا و علما همه و همه بعد از معرفت و شناخت این خصال فرمودند: «حُبُّ الدُّنْيَا رَأْسُ‏ كُلِّ خَطِيئَةٍ».

تدبّر در آیات ایثار

﴿كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾.

پیش از این، مشتقات ایثار در آیات شش‌گانه، به صورت فعل ماضی و مضارع ذکر شد و سپس شرح لغوی، تفسیری و روایی آن گذشت. اینجا نیز معنا و مفهوم متنوع و نسبی ایثار را به ترتیب آیات مصحف بررسی کرده و پس از آن هم معیارهای ایثار را به ترتیب آیات نزولی تدبر می‌نماییم.

تنوع معنا و مفهوم ایثار به ترتیب آیات مصحف

معنا و مفهوم اول ایثار

یکی از معانی و مفاهیم ایثار، ایثار خدای تعالی نسبت به بنده‌اش، یوسف (ع) است: ﴿قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا وَإِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ﴾. حال این سؤال مطرح است که ایثار خدای متعال نسبت به بنده‌اش یوسف (ع) بر برادرانش در چه بوده است؟ پاسخ این سؤال را در آیه ۸۷ سوره انعام می‌یابیم که ایثار خدای متعال نسبت به بنده اش، یوسف (ع) برگزیدن او به پیامبری و هدایتش به راه مستقیم بوده است: ﴿وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾، و اینکه وجود چه صفاتی در یوسف (ع) زمینه این گزینش را فراهم آورده است؟ از آیه ۲۴ سوره سجده در می‌یابیم که صبر و یقین به عنوان دو عامل اساسی، زمینه‌ساز ایثار خدای متعال نسبت به بندگان صالح‌اند: ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ﴾.

معنا و مفهوم دوم ایثار

یکی از معانی و مفاهیم ایثار، ایثار اعتقاد به توحید و نشانه‌های خدای متعال است: ﴿قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلَى مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذِي فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنْتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقْضِي هَذِهِ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾. آنجا که معیار حقیقی فضیلت به دست می‌آید، دنیا و ما فیها در برابر آن، ارزش و معنایی ندارد و همه چیز حتی حیات انسان تحت‌الشعاع آن قرار می‌گیرد. لذا وقتی ساحران در مبارزه با موسی (ع) در آن روز موعود، سحر خود را عرضه کردند و سپس بیّنات که معجزه موسی (ع) بود، همه مصنوعات و نتیجه کار همه آنان را بلعید و بعد به شکل اوّلیه خود؛ یعنی عصا، در دست موسی (ع) قرار گرفت، ساحران که در تشخیص سحر و معجزه و تفاوت آن دو صداقت نشان دادند، حقیقت فضیلت بر ایشان معلوم گردید و فرعون را با همه جاه و جلالش و با همه وعده‌ها و نویدهایش رها کردند؛ آن‌چنان رها کردنی که در مقابل او قرار گرفتند و به مخالفت با او برخاستند: ﴿قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلَى مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذِي فَطَرَنَا﴾، همه چیز فرعون را به هیچ گرفتند. بعد قدم فراتر گذاشته، و سخنی گفتند که همه ادعای فرعون را زیر سؤال برد، و در عین‌حال، پوچی ادعای او را به ثبت رسانیدند: ﴿فَاقْضِ مَا أَنْتَ قَاضٍ﴾:هر کاری از دستت بر می‌آید، انجام بده! یعنی ای فرعون! کاری که تو می‌توانی بکنی، بسیار محدود و ناچیز و در حد یک بنده ظالم و ستمگر است؛ زیرا ستمگران در این دنیا دست خود را به ظلم و ستم آلوده می‌کنند و تو هم ای فرعون! فقط در این دنیاست که می‌توانی از بغض و کینه‌ای که داری، ظلمی بکنی: ﴿إِنَّمَا تَقْضِي هَذِهِ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾، اما در سرای آخرت، نتیجه اعمال زشت خود را خواهی دید. این همه قدرت، جرأت و شجاعت که در ساحران فعلیت پیدا کرد، نتیجه شناخت حقیقت فضیلتی بود که با چشم خود آن را در معجزه موسی (ع) دیدند و با عقل خود خویش را در مسیر آن به تفکر و اندیشه واداشتند و در پی آن، جهت راه خود را آن چنان اصلاح کردند که سالکان راه حق بدان مبادرت دارند؛ یعنی نسبت به اعتقاد به توحید خدای متعال و نشانه‌های او ایثار نمودند.

معنا و مفهوم سوم ایثار

یکی از معانی و مفاهیم ایثار، ایثار مؤمنین نیازمند است. آنان با کمالِ وسعت نظر و خالی از هر گونه بخل و تنگ‌نظری، با آنکه خود نیازمندند، از روی محبت، مؤمنان نیازمند دیگر را بر خود مقدّم می‌دارند. آیه نه سوره حشر، مصداق این معنا و مفهوم از ایثار را در اخلاق و روحیات انصار بیان می‌فرماید: ﴿وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.

آنان برای مهاجرت مسلمانان مکه به مدینه زمینه‌سازی نمودند: ﴿وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ﴾، و پیش از این که مهاجرین به سوی آنان هجرت کنند (دوبار در عقبه؛ یعنی در محل گردنه‌ای که نزدیک مکّه است و به دور از چشم مردم، به طور مخفیانه با پیامبر یا بیعت نمودند و ایمان آوردند: ﴿وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ﴾، و مسلمانانی که از مکه به سوی آنان مهاجرت کردند، مورد محبت آنان بودند: ﴿يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ﴾، و نسبت به آنچه بر سبیل ضرورت به مهاجران اعطا می‌شد، قلباً در خود احساس نیاز نمی‌کردند: ﴿وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا﴾، و در تقسیم غنایم، یا در اعطای مال، مهاجران را بر خود مقدّم می‌داشتند، گرچه خود بدان نیازمند و محتاج بودند: ﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ﴾، و این ویژگی‌ها ملازم آنان گردیده، تا اینکه خدای متعال آنان را از بخل‌ورزیدن، محافظت نماید: ﴿وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ﴾ و این مردمند که اهل فلاح و رستگاری‌اند: ﴿فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.

معنا و مفهوم چهارم ایثار

معنا و مفهوم چهارم ایثار، ایثار کافران است. این معنا و مفهوم، خاصّ منکران حق است، آنان که اندیشه خود را در راه ناصواب به کار می‌گیرند و آن راه ناصواب را در جهت پیشبرد نقشه‌های شیطانی ارزیابی کرده و سپس برای اجرای آن، طراحی و جبهه‌گیری می‌کنند، سرانجام هم با رفتار خاصی که ملازم و برخاسته از آن طراحی است، انکار حق را به گونه عوام‌فریبانه در مسیر اندیشه ناصواب خود بیان می‌دارند. مصداق کامل این معنا و مفهوم، ولید بن‌مغیره مخزومی است که ایثار او بر اساس انکار مقدسات و حقایق و بر پایه ناحق جلوه دادن حقیقت وحی قرار دارد. او قرآن را سحر مؤثر، یا سحری که آن را ترجیح می‌دهند، معرفی می‌کند: ﴿قَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ﴾، اما چون این معرفی کار ساده‌ای نبود، او با طراحی همه‌جانبه، این معرفی را انجام می‌دهد. این طراحی از زبان قرآن در سوره مدثر، آیات ۱۸ الی ۲۴، چنین بیان شده است: ﴿إِنَّهُ فَكَّرَ وَقَدَّرَ﴾: البته، او (درباره این طراحی شیطانی و کفرآمیز خود) اندیشه کرد و به دنبال آن، اندیشه خود را ارزیابی نمود. ﴿فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ﴾: پس مرگ بر او باد! چگونه او این اندیشه شیطانی را ارزیابی نمود؛ ارزیابی که با حق به مبارزه و ستیز برخیزد. ﴿ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ﴾: سپس مرگ باد بر او در چگونگی این‌گونه ارزیابی! ﴿ثُمَّ نَظَرَ﴾: پس از آن، ارزیابی‌های خود را مورد مداقه (و دقت نظر) قرار داد. ﴿ثم عبس وبسر﴾: سپس (برای اجرای طرح شیطانی‌اش کار را این چنین شروع کرد) با ترش‌رویی، چهره در هم کشید. ثم ﴿ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَكْبَرَ﴾: پس از آن (در ادامه آن) با پشت‌نمودن (به حقایق امور) و با خود بزرگ‌بینی و تکبر: ﴿فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ﴾: پس گفت: این (قرآن) چیزی به جز یک سحر مؤثر نیست که به خاطر جاذبه‌اش در دل‌ها اثر می‌گذارد.

معنا و مفهوم پنجم ایثار

این ایثار، ایثار طاغوتیان و سرکشان دنیاطلب است. اینان که دیده تنگشان به دنیا چشم دوخته است و حیاتی جز زندگی در دنیا را نشناخته و به لذات کاذب دنیا، دل خوش داشته‌اند، دنیا و لذّات دنیا را برتری و ترجیح می‌دهند: ﴿فَأَمَّا مَنْ طَغَى * وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾. اینان برای فرونشاندن هواهای نفسانی خویش، برای تن‌دادن به هر کار، هر خطا و هر گناه و خیانتی فروگذار نیستند، به‌خصوص اگر قدرتی هم به هم زنند و به تبع آن قدرت، عِدّه و عُدّه‌ای هم داشته باشند که اینان علاوه بر اقدام به هر کاری، طاغی‌گری را نیز هم نسبت به خدا، و هم نسبت به خلق خدا، و هم نسبت به قوم خود و حتی اهل خود، انجام می‌دهند. اینان بدانند که دوزخ پناهگاه و مأوای آنان است: {{متن قرآن|﴿فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوَى﴾، و مصداق کامل ایثار طاغیان، فرعون است که او را از زبان قرآن چنین می‌شناسیم: فرعون مصداق کامل طغیانگری است: ﴿اذْهَبْ إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى﴾، ﴿اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى﴾.

فرعون آن‌قدر در طغیانگری نسبت به خدا، به خود استعلا داد که پروردگاری به جز خودش را نمی‌شناخت: ﴿وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ مَا عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرِي﴾، ﴿قَالَ فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ الْعَالَمِينَ﴾.

او در طغیانگری علاوه بر آنکه در روی زمین استکبار نمود و به خود استعلا داد، اهل خود را همراه خویش ساخت: ﴿وَقَارُونَ وَفِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَلَقَدْ جَاءَهُمْ مُوسَى بِالْبَيِّنَاتِ فَاسْتَكْبَرُوا فِي الْأَرْضِ وَمَا كَانُوا سَابِقِينَ﴾؛ و ﴿إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا﴾.

و نسبت به خلق خدا، آن چنان طاغی و سرکش بود که بندگان خدا را به عناوین مختلف به میخ می‌کشید و به حیات دنیوی آنان خاتمه می‌داد: ﴿وَفِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتَادِ﴾.

معنا و مفهوم ششم ایثار

مفهوم ششم ایثار، ایثار دنیادارانی است که زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح داده‌اند: ﴿بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾. اینان باید بدانند که زندگی دنیا به جز کالایی که بیهوده بدان امیدوارند، نیست: ﴿وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ﴾ و اینان هم‌چنین باید بدانند که زندگی دنیا به جز بازی و مایه سرگرمی نیست: ﴿وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَعِبٌ وَلَهْوٌ﴾.

و نیز اینان باید بدانند که در گمراهی باورنکردنی قرار دارند؛ یعنی آن‌چنان گمراهند که از هدایت بسیار دورند: ﴿الَّذِينَ يَسْتَحِبُّونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا عَلَى الْآخِرَةِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا أُولَئِكَ فِي ضَلَالٍ بَعِيدٍ﴾.

و همین‌طور اینان باید بدانند که به خود واگذاشته می‌شوند: ﴿وَذَرِ الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَعِبًا وَلَهْوًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا﴾.

و اینان باید هم‌چنین بدانند که هم روزی بهشتیان، و هم آب گوارای بهشت، برای آنان حرام است: ﴿وَنَادَى أَصْحَابُ النَّارِ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِيضُوا عَلَيْنَا مِنَ الْمَاءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُمَا عَلَى الْكَافِرِينَ﴾.

و اینان باید باز بدانند که پناهگاهشان دوزخ است و از آن خارج نمی‌شوند، در حالی‌که هیچ عذری از آنان پذیرفته نیست و هیچ یار و یاوری هم ندارند: ﴿وَقِيلَ الْيَوْمَ نَنْسَاكُمْ كَمَا نَسِيتُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هَذَا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِرِينَ * ذَلِكُمْ بِأَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَغَرَّتْكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فَالْيَوْمَ لَا يُخْرَجُونَ مِنْهَا وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ﴾.

و بالاخره اینان باید باز بدانند که زندگی این دنیا، بازی و سرگرمی است و به طور قطع و یقین، زندگانی آخرت، زندگی حقیقی بوده و آن زندگی برای متّقین بهتر است: ﴿وَمَا هَذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ﴾، ﴿وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾.

تدبّر در آیات ایثار به ترتیب آیات نزولی

در اینجا آیات شش‌گانه مشتقات ایثار را که با الفاظ فعل مضارع و ماضی در قرآن کریم ذکر شده، به ترتیب نزولی آنها تنظیم نموده سپس با استعانت از این ترتیب معیارهای ایثار را از آن برداشت و درباره آن بررسی و تدبر می‌نماییم.

تنظیم آیات ایثار به ترتیب نزولی آنها

آیات مکی

1. ﴿فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ﴾.
2. ﴿بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾.
3. ﴿قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلَى مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذِي فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنْتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقْضِي هَذِهِ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾.
4. ﴿قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا وَإِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ﴾.
5. ﴿فَأَمَّا مَنْ طَغَى * وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا * فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوَى﴾.

آیات مدنی: ﴿وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.

معیارهای ایثار به ترتیب آیات نزولی آن

معیار ایثار، تشخیص خطا از صواب و برگزیدن راه صواب است:

1. در دو آیه اول به ترتیب نزول که هر دو در مکّه نازل شده، مصداق خطای ایثار را در انسان ملاحظه می‌کنیم: یکی مصداق خطای فردی است که نسبت به آیات الهی در ستیز است: ﴿إِنَّهُ كَانَ لِآيَاتِنَا عَنِيدًا﴾، و این بیماری نافرجام ستیزه‌خویی تا آنجاست که او همه امکانات استعدادی خود را در جهت فرونشاندن این بیماری به‌کار می‌گیرد و نسبت به یقینی‌ترین امور مسلّم؛ یعنی نزول وحی، که قرآن کریم و فرموده خدای متعال است، به مخالفت بر می‌خیزد، و آن را سحر و گفته انسان می‌خواند: ﴿فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ﴾، ﴿إِنْ هَذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ﴾. و دوّمی هم مصداق خطای انسان‌هایی است که بیهوده به دنیا امیدوار بوده و به بازی و مایه سرگرمی‌بودن دنیا دل خوش کرده‌اند، و بر این خط، آن‌چنان استوارند که زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح می‌دهند: ﴿بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾
2. در آیات سوم و چهارم به ترتیب نزول که هر دو در مکه نازل شده، معیار ایثار، یعنی تشخیص خطا از صواب و برگزیدن راه صواب، آن‌چنان حاصل شده که محقّق بودن راه صواب با تأکید و سوگند بیان شده است؛ چنان‌که در آیه ذکر شده در سوره طه، ساحران پس از درک معجزه حضرت موسی (ع) و تشخیص بیهوده‌بودن سحر که کار برخی از انسان‌های مفسده‌جوست، از اعجازی که به مشیت خدای متعال و بر اساس حق به وقوع پیوسته، آن‌چنان راه صواب را تشخیص دادند که به عنوان معیار ایثار، آن را با تأکید برگزیده و حاضر شدند در راه این گزینش، جان خود را هم نثار کنند: ﴿قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلَى مَا جَاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذِي فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنْتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقْضِي هَذِهِ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾. در آیه چهارم به ترتیب نزول هم برادران یوسف (ع) چون به خطای خود در مورد برادرشان، یوسف، و به راه صوابی که او طی کرده بود؛ یعنی همان راه تقوا و صبر پی بردند، فضل و برتری یوسف‌(ع) را بر خود، از جانب خدا دانسته و با سوگند آن را مورد تأکید قرار می‌دهد و بدان اقرار می‌نماید: ﴿إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ﴾، ﴿قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا وَإِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ﴾.
3. از آیات پنجم و ششم که اولی در مکه، و دومی در مدینه نازل شده، فرجام دو نوع گزینش را می‌توان در آنها تدبّر نمود، بدین معنا که آنانی که در تشخیص معیار ایثار، راه خطا رفتند و زندگی دنیا را برگزیدند و آن را بر حیات اخروی برتری دادند، مأوا و پناهگاهشان، دوزخ است: ﴿وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا * فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوَى﴾. و آنان که در تشخیص معیار ایثار، راه صواب رفتند و اعمال و رفتارشان، نشانگر انتخاب راه صواب است؛ یعنی زندگی اخروی را بر حیات دنیوی برتری دادند، فرجام کارشان فلاح و رستگاری است: ﴿وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.

از خودگذشتگی و مقدّم داشتن دیگران بر خود

واژه ایثار بر وزن اِفعال از ریشه «ا ـ ث ـ ر» و به معنای مقدّم داشتن دیگری بر خود است؛ اما گاه در معنایی وسیع‌تر به هرگونه ترجیح بین دو طرف گفته می‌شود... این مفهوم در اصطلاح به معنای مقدم شمردن دیگری بر خود در کسب سود و منفعتی یا پرهیز از ضرر و زیانی است که نهایت برادری و دوستی بین دو نفر را نشان می‌دهد. نقطه مقابل این خصلت انسانی را بخل دانسته‌اند که به معنای پرهیز از رساندن هرگونه سودی به دیگران است، گرچه مساوات به معنای قرار دادن خویش در مرتبه‌ای همسان دیگران نیز مفهومی مقابل بخل به شمار می‌رود که البته در مقایسه با ایثار در رتبه‌ای پایین‌تر از آن قرار داشته و در نقطه وسط میان بخل و ایثار قرار دارد. واژه ایثار در قرآن نیامده؛ اما همخانواده‌های آن از همین باب، ۵ بار در قرآن به‌کار رفته است. ایثار در آیه نخست در مورد برگزیده شدن یوسف از میان برادرانش و در آیه دوم درباره بی‌توجهی ساحران به فرعون در برابر آیات الهی و در سومین آیه در مورد انصار که مهاجران را در نیازمندیها بر خود مقدم می‌شمرند و در آیات چهارم و پنجم درباره مذمت ترجیح دنیا بر آخرت آمده است. کاربردهای گوناگون این واژه نشان می‌دهد که چنین اصطلاحی در عصر نزول شکل نگرفته بود و در قرآن تنها معنای لغوی آن به‌کار رفته، گرچه در آیه ۹ حشر معنای لغوی مطابق با معنای اصطلاحی در آمده است، ازاین‌رو برای بررسی موضوع ایثار در قرآن باید به جست‌وجوی کلید واژه‌های دیگری باشیم که به نوعی در ارتباط معنایی با این اصطلاح است. در این بررسی به مفاهیمی همچون: بِرّ، احسان، اِطعام، انفاق یا عناوینی نظیر فروش جان و مال به خداوند و در نقطه مقابل به مفاهیم بخل، شحّ یا عناوینی نظیر مقدّم داشتن خود بر پیامبر برمی‌خوریم.

مفهوم ایثار بر اثر وجود پاره‌ای صفات اخلاقیِ مرتبط با آن مانند بخشش و مهمان‌نوازی و گذشت در نظام اخلاقی عرب قبل از اسلام برای مردم شبه جزیره مفهومی شناخته شده بود. آیات قرآن با امضای این رفتار نیک آن را در خدمت اهداف دین جدید قرار داده و گاه با ایجاد تغییراتی به اصلاح و تکمیل آن پرداخته است. مهم‌ترین آیه ایثار که به صراحت از آن یاد شده، درباه میزبانی صمیمانه انصار از مهاجران پس از مهاجرت مسلمانان مکّه به مدینه است: ﴿وَٱلَّذِينَ تَبَوَّءُو ٱلدَّارَ وَٱلْإِيمَـٰنَ مِن قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِى صُدُورِهِمْ حَاجَةًۭ مِّمَّآ أُوتُوا۟ وَيُؤْثِرُونَ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌۭ وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِۦ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْمُفْلِحُونَ﴾ در این آیه از خصلت مهمان دوستی و جود و بخشش خالصانه مسلمانان مدینه نسبت به مهاجران مکّه یاد شده و ایثار آنان به رغم نیاز شدید خویش ستایش شده است. سپس با گذر از این ماجرای تاریخی به بیان این گزاره اخلاقی عام پرداخته شده که هرکس بتواند با پرهیز از بخل، صفت خویشتن دوستی افراطی خود را مهار کند همو رستگار شده است: ﴿وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِۦ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْمُفْلِحُونَ﴾. در آیه قبل از این آیه نیز خداوند از مهاجران یاد می‌کند که برای یاری خداوند و پیامبرش از ثروت و وطن خویش چشم پوشیده، در پی فضل الهی هجرت گزیدند: ﴿لِلْفُقَرَآءِ ٱلْمُهَـٰجِرِينَ ٱلَّذِينَ أُخْرِجُوا۟ مِن دِيَـٰرِهِمْ وَأَمْوَٰلِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًۭا مِّنَ ٱللَّهِ وَرِضْوَٰنًۭا وَيَنصُرُونَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥٓ أُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلصَّـٰدِقُونَ﴾ همنشینی این دو گروه با تکیه بر وجود خصلت مشترکی میانشان ما را به عنصر اساسی مفهوم ایثار رهنمون می‌سازد. این دو گروه هر دو با گذر از خویشتن به آرمانی والاتر اندیشیده، در مسیر آن از هرگونه گذشتی دریغ نکردند. با مبنا قرار دادن این مؤلفه معنایی به آیات دیگری دست می‌یابیم که از جانبازی مؤمنان در راه دین جدید یاد می‌کند. در نمونه‌ای از این آیات از ایثار جانی با وصف تجارتی با خداوند که بهای آن کسب رضایت الهی است یاد شده: ﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَشْرِى نَفْسَهُ ٱبْتِغَآءَ مَرْضَاتِ ٱللَّهِ وَٱللَّهُ رَءُوفٌۢ بِٱلْعِبَادِ﴾ این آیه در روایات متعددی از شیعه و سنی به رخداد مهاجرت پیامبر از مکه در شب موسوم به لیلة المبیت مربوط دانسته شده است. در این شب امیر مؤمنان، علی(ع) برای حفظ جان پیامبر در بستر وی خوابید و آن حضرت شبانه مکه را ترک گفت و بدین ترتیب خطر مرگ را برای یاری دین جدید به جان خرید.

در آیه دیگری خداوند از وجود تجارتی همیشگی بین خداوند و مؤمنان پرده برمی‌دارد که در آن مؤمنان جان و مال خویش را به طور کامل در اختیار خداوند قرار داده، در برابر، بهشت برین را نصیب خویش می‌سازند: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ ٱشْتَرَىٰ مِنَ ٱلْمُؤْمِنِينَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَٰلَهُم بِأَنَّ لَهُمُ ٱلْجَنَّةَ يُقَـٰتِلُونَ فِى سَبِيلِ ٱللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّۭا فِى ٱلتَّوْرَىٰةِ وَٱلْإِنجِيلِ وَٱلْقُرْءَانِ وَمَنْ أَوْفَىٰ بِعَهْدِهِۦ مِنَ ٱللَّهِ فَٱسْتَبْشِرُوا۟ بِبَيْعِكُمُ ٱلَّذِى بَايَعْتُم بِهِۦ وَذَٰلِكَ هُوَ ٱلْفَوْزُ ٱلْعَظِيمُ﴾ در نقطه مقابل، بخل مالی و جانی برخی صحرانشینان عرب مذمت شده است.. آنان واجبات مالی مانند زکات را در آیین جدید نوعی باجگیری تلقی کرده، در ادای آن کوتاهی می‌کردند: ﴿وَمِنَ ٱلْأَعْرَابِ مَن يَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ مَغْرَمًۭا وَيَتَرَبَّصُ بِكُمُ ٱلدَّوَآئِرَ عَلَيْهِمْ دَآئِرَةُ ٱلسَّوْءِ وَٱللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌۭ * وَمِنَ ٱلْأَعْرَابِ مَن يُؤْمِنُ بِٱللَّهِ وَٱلْيَوْمِ ٱلْـَٔاخِرِ وَيَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ قُرُبَـٰتٍ عِندَ ٱللَّهِ وَصَلَوَٰتِ ٱلرَّسُولِ أَلَآ إِنَّهَا قُرْبَةٌۭ لَّهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ ٱللَّهُ فِى رَحْمَتِهِۦٓ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٌۭ رَّحِيمٌۭ﴾ رابطه تقابل میان این دو گروه از اعراب نشان می‌دهد که درونی نشدن انفاق در قالب صفت ایثار از نبود ایمان واقعی به خداوند و جهان آخرت پرده برمی‌دارد. در آیه دیگری از همین سوره این حقّ از مؤمنان سلب شده که به هنگام تخییر بین خواسته خویش و اهداف آیین جدید از دستورات پیامبر سر باز زده، به ارضای خواسته خویش همت گمارند: ﴿مَا كَانَ لِأَهْلِ ٱلْمَدِينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُم مِّنَ ٱلْأَعْرَابِ أَن يَتَخَلَّفُوا۟ عَن رَّسُولِ ٱللَّهِ وَلَا يَرْغَبُوا۟ بِأَنفُسِهِمْ عَن نَّفْسِهِۦ...﴾ در ادامه آیه در مقام توجیه سلب این حقّ چنین آمده که هرگونه از خودگذشتگی در راه خدا کاری نیک به شمار می‌رود که بدون تردید نزد خداوند بی‌پاداش نخواهد ماند، بلکه پاداش والاتر از آن را در پی خواهد داشت: ﴿مَا كَانَ لِأَهْلِ ٱلْمَدِينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُم مِّنَ ٱلْأَعْرَابِ أَن يَتَخَلَّفُوا۟ عَن رَّسُولِ ٱللَّهِ وَلَا يَرْغَبُوا۟ بِأَنفُسِهِمْ عَن نَّفْسِهِۦ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ لَا يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌۭ وَلَا نَصَبٌۭ وَلَا مَخْمَصَةٌۭ فِى سَبِيلِ ٱللَّهِ وَلَا يَطَـُٔونَ مَوْطِئًۭا يَغِيظُ ٱلْكُفَّارَ وَلَا يَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّۢ نَّيْلًا إِلَّا كُتِبَ لَهُم بِهِۦ عَمَلٌۭ صَـٰلِحٌ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ ٱلْمُحْسِنِينَ * وَلَا يُنفِقُونَ نَفَقَةًۭ صَغِيرَةًۭ وَلَا كَبِيرَةًۭ وَلَا يَقْطَعُونَ وَادِيًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ ٱللَّهُ أَحْسَنَ مَا كَانُوا۟ يَعْمَلُونَ﴾. در نگاهی دیگر به مفهوم ایثار به برخی شروط و ضوابط اخلاقی در رفتارهای ایثارگرانه سفارش شده که مهم‌ترین آنها در تناسب با محور معنایی این مفهوم، پرهیز از منّت‌گذاری و بیان سخنان آزار دهنده یا ابراز برخی درخواستهای متقابل است: ﴿ٱلَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَٰلَهُمْ فِى سَبِيلِ ٱللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَآ أَنفَقُوا۟ مَنًّۭا وَلَآ أَذًۭى لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ درهمین راستا در سوره دهر به الگویی عملی از ایثار خالصانه برمی‌خوریم که بنابر روایات متعدد شیعه و سنی شأن نزول آن مربوط به از خودگذشتگی امیرمؤمنان، علی(ع) و همسرش فاطمه و دو فرزندشان حسن و حسین(ع) در انفاق تنها خوراک شب خود به نیازمندان در سه شب متوالی است: ﴿إِنَّ ٱلْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِن كَأْسٍۢ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا... * يُوفُونَ بِٱلنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًۭا كَانَ شَرُّهُۥ مُسْتَطِيرًۭا * وَيُطْعِمُونَ ٱلطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ مِسْكِينًۭا وَيَتِيمًۭا وَأَسِيرًا... * إِنَّ هَـٰذَا كَانَ لَكُمْ جَزَآءًۭ وَكَانَ سَعْيُكُم مَّشْكُورًا﴾ در آیات دیگر در ادامه این نگاه اخلاقی از آفت ریا و خودنمایی به هنگام انجام دادن کارهای نیک اجتماعی یاد شده که باز با مفهوم از خودگذشتگی در نقش محور معنایی ایثار در تضاد است: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تُبْطِلُوا۟ صَدَقَـٰتِكُم بِٱلْمَنِّ وَٱلْأَذَىٰ كَٱلَّذِى يُنفِقُ مَالَهُۥ رِئَآءَ ٱلنَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِٱللَّهِ وَٱلْيَوْمِ ٱلْـَٔاخِرِ...﴾ در اینجا نیز اخلاص پشتوانه اصلی رفتارهای نیک دانسته شده که بدون آن هر رفتار نیکی بی‌فایده بوده، از نبود ایمان واقعی به خدا و جهان آخرت پرده برمی‌دارد، بنابراین صفت اخلاص در نقش نقطه مقابل ریا، رابطه همنشینی با ایثار یافته، مفهوم از خودگذشتگی بدون اخلاص قابل تصور نخواهد بود. اهمیت این موضوع آنگاه بیشتر آشکار خواهد شد که به وجود اخلاق فخرفروشی و خودنمایی با تظاهر به صفات نیک اخلاقی در جامعه عرب قبل از اسلام پی بریم. در همین راستا خداوند از زیاده روی در رفتارهای ایثارگرانه و فراموش کردن واقعیات زندگی روزمره پرهیز داده، به ضرورت ملاحظه مصالح معیشتی توجه می‌دهد: ﴿وَٱلَّذِينَ إِذَآ أَنفَقُوا۟ لَمْ يُسْرِفُوا۟ وَلَمْ يَقْتُرُوا۟ وَكَانَ بَيْنَ ذَٰلِكَ قَوَامًۭا﴾ و در آیه‌ای دیگر به پیامبر سفارش می‌شود که نه دست خویش را از شدت بخل به گردن ببند و نه به سخاوت یکباره هرچه داری یکجا از دست بده که آنگاه به حال ملامت و حسرت قرارگیری: ﴿وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَىٰ عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ ٱلْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًۭا مَّحْسُورًا﴾ و باز در آیه دیگری از زیاده‌روی در ایثار مال به عنوان تبذیر یاد شده و این خصلت نکوهش شده است: ﴿وَءَاتِ ذَا ٱلْقُرْبَىٰ حَقَّهُۥ وَٱلْمِسْكِينَ وَٱبْنَ ٱلسَّبِيلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا * إِنَّ ٱلْمُبَذِّرِينَ كَانُوٓا۟ إِخْوَٰنَ ٱلشَّيَـٰطِينِ وَكَانَ ٱلشَّيْطَـٰنُ لِرَبِّهِۦ كَفُورًۭا﴾ (اسراف) منابع اخلاق و تصوّف با تکیه بر آیات ایثار به بررسی ابعاد گوناگونی از آن پرداخته‌اند. ابونعیم در تعریف تصوّف، ایثار را عنصر اساسی آن دانسته، آن را منبع آبیاری درخت محبت می‌داند که در کنار درخت معرفت و توبه و... ارکان ایمان را تشکیل می‌دهد. غزالی با اختصاص فصلی به «ایثار» در دائرة المعارف اخلاقی خویش از آن به عنوان برترین مرتبه «جود» در برابر پایین‌ترین مرتبه «بخل» که بخل بر خویشتن است یاد می‌کند. او نمونه‌های گوناگونی از ایثار را از زندگی پیامبران و اولیا شاهد آورده و در این میان به ماجرای لیلة المبیت و برخی ماجراهای قرآنی دیگر نیز می‌پردازد. وی در کتاب دیگرش از کم خوری، کنترل شهوت و ریاضتهای دینی به عنوان راهکار نهادینه ساختن ایثار و تبدیل آن به ملکه نفسانی یاد می‌کند. در آثار دیگر اخلاقی به روابط معنایی بخل و شحّ و حسد و ایثار در آیات قرآنی توجه شده و با استناد به آیه ﴿ٱلنَّبِىُّ أَوْلَىٰ بِٱلْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ﴾ به تعمیم مفهوم ایثار در قالب ترجیح همیشگی اراده خداوند بر اراده خویش پرداخته شده و نمونه‌هایی قرآنی مانند ابراهیم در ماجرای ذبح اسماعیل معرفی شده است. بدین‌سان مفهوم ایثار در این دستگاه اخلاقی با مفاهیم بنیادی قرآن مانند ایمان، تسلیم، انقیاد، طاعت و رضا پیوند یافته، شبکه معنایی گسترده‌ای تشکیل می‌دهد. در منابع عرفانی نیز با توجه به آیاتی نظیر «لَن تَنالوا البِرَّ حَتّی تُنفِقوا مِمّا تُحِبّونَ» برترین مرتبه انفاق، بذل محبوب معرفی شده و بالاترین مرتبه ایثار، انفاق در حال نیاز دانسته شده و در این باره به تأویل عرفانی آیه ﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌۭ وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِۦ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْمُفْلِحُونَ﴾ پرداخته شده؛ همچنین مراتبی برای ایثار معرفی شده است.

منابع

1. امامی، عبدالنبی، فرهنگ قرآن
2. یوسفیان، حسن، مقاله «ایثار»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۵