هواپرستی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث هواپرستی است. هواپرستی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: هواپرستی در قرآن - هواپرستی در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

نفس انسانی، آفریده شگفت خداوندی است؛ چراکه دربردارنده همه مراتب وجودی و همه حضرات و نشائات هستی است. همین ظرفیت بی‌مانند نفس و روان آدمی است که وی را چنان در اوج بالا می‌‌برد که جز خداوند هیچ موجودی در هستی را نرسد تا از مقام وی آگاه شود؛ چه رسد که به مقام وی برسد؛ و از سویی دیگر،‌ می‌‌تواند در پستی و فرود چنان هبوط و سقوط کند که هیچ موجودی را نتوان پست‌تر از انسان در هستی یافت که در درک اسفل از دوزخ دوری از خداوند باشد.

همین ظرفیت و توانمندی نفس آدمی است که انسان را موجودی ناشناخته حتی برای فرشتگان مقرب الهی کرد و هنگامی که خداوند فرمان سجده خلافت داد،‌ بسیاری شگفت زده به مجادله و محاجه پرداختند و گروهی از اطاعت سرباز زدند و مغضوب درگاه الهی شدند.

نویسنده دراین مطلب با توجه به همین ظرفیت و تقابل بی‌نهایت گرایش‌های نفس، به سراغ آموزه‌های وحیانی قرآن رفته تا تفسیر و توصیف خداوندی را درباره این آفریده‌اش به دست دهد. با هم این مطلب را از نظر می‌‌گذرانیم.

ماهیت نفس انسانی

درباره معنا و کاربردهای واژه نفس اختلاف است؛ چراکه گاه به معنای ذات،‌ گاه به معنای قوه ای که بدان جسم زنده است؛ و گاه دیگر به معنای قوه ادراکی بشر و یا جامع قوه غضب و شهوت به کار رفته است.

اما مراد از کاربرد نفس در این مطلب همان روان آدمی است. به این معنا که روح الهی که امری از مقام ربوبیت و پروردگاری است وقتی در کالبد انسانی قرار گرفت از آن به نام نفس یاد شده است. پس روح و جان همان امر مجرد است که در صورت اضافه به کالبد و جسم به عنوان نفس و روان نامیده می‌‌شود.

به این معنا نفس آدمی پدیده ای غیر از تن و جسم انسان است و در هنگام مرگ نفس از بدن جدا می‌‌شود. همچنین نفس انسانی به سبب ظرفیتی که خداوند در آن قرار داده است،‌ پدیده ای ارزشمند و از آیات بزرگ الهی است؛ به گونه ای که اگر انسان بخواهد فهم دقیقی از خداوند داشته باشد، به حقیقت نفس خویش بنگرد و با ژرف نگری حقیقت الهی را به نسبت در آیات وجودی خودش درک کند و بفهمد. از این روست که خداوند نفس آدمی را مظهر تجلی آیات خود دانسته است.

نفس انسانی در مقام تسویه و تعادل کامل قرار دارد و ظرفیت شدن‌های متقابل را دارا می‌‌باشد. پس می‌‌تواند با پذیرش الهامات تقوایی، متاله و خدایی شده و در مقام مظهر ربوبیت الهی قرار گیرد و یا این که پیرو الهامات فجوری شده و در مقام درک اسفل بعد و دوری از خداوند در آید.

نفس انسانی، جنسیت ندارد و بر همین اساس است که زن و مرد از نظر مقام نفس و روان یکسان می‌‌باشند و تفاوتی میان آن دو وجود ندارد و این تفاوت‌ها تنها در مقام کالبد و فیزیک اوست.

تمام اعمال و رفتار و گفتارهای انسان، به نفس ارتباط دارد. از این روست که نفس انسانی در گرو مکتسبات و دستاوردهای خود است و در قیامت خداوند بر اساس همین دستاوردهای نفس با او برخورد می‌‌کند و پاداش می‌‌دهد.؛ چراکه زندگی دنیوی و اخروی انسان در گرو نفس و اعمال اوست.

در پیچیدگی نفس انسان همین بس که خداوند در آیاتی از نهان گری نفس سخن می‌‌گوید ولی به انسان هشدار می‌‌دهد که خداوند از همه دستاوردهای نفوس آدمی آگاه و بر اساس آن چه می‌‌داند از آشکار و نهان نفس و دستاوردهایش به او پاداش می‌‌دهد و همه آنها ثبت و ضبط می‌‌شود و در اختیار بشر قرار می‌‌گیرد هر چند که خود انسان از خودش و همه دستاوردهای آشکار و نهان نفس آگاه است.

نفس انسانی به سبب ظرفیت‌های بسیار در مکر و نهان‌سازی می‌‌کوشد تا در صحنه قیامت هم مکر ورزد و حقایق دستاوردهای خود را نهان سازد با آنکه خود به حقیقت کار خود آگاه سازد. این جاست که کارنامه آشکار و نهان وی رو می‌‌شود و مجادله‌ها و مکرهایش او را رسوا می‌‌سازد؛ چراکه می‌‌خواهد خدا را سیاه کند و سیاه بازی در آورد در حالی که خداوند خودش زغال فروش است: ﴿وَمَكَرُوا وَمَكَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾

همچنین خداوند مزه مرگ را به همه نفوس انسانی می‌‌چشاند و نفس انسانی نیست که بخواهد از کالبد بیرون رود بی‌آنکه تجربه مرگ را یک بار نداشته باشد؛ چراکه انتقال از این نشاة به نشاة دیگربا مرگ شدنی است.

به هر حال، برای شناخت ماهیت نفس با نگاهی به ویژگی‌های آن می‌‌توان دریافت که نفس انسانی از ظرفیت بی‌نهایتی برخوردار می‌‌باشد و با آنکه در حالت تعادل و استوا قرار دارد، با این همه براساس نسبت دنیوی به جای این که بر فطرت الهی خود باقی بماند؛ چون از روح الهی به شکل نفس در کالبد دمیده شده است،‌ اما به جای پذیرش فطرت و حتی الهامات تقوایی،‌به سوی الهامات فجوری می‌‌رود و فطرت پاک نفس و ایمان آوری و متاله و خدایی شدن را دسیسه و دفن می‌‌کند. از این روست که خداوند در آیه ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ﴾ از انگیزش‌های منفی و مرموز نفس آدمی سخن می‌‌گوید و کارهای ناروا را توجیه، تزیین و تسویل می‌‌کند و زیبا جلوه می‌‌دهد. در حالی که می‌‌تواند تجلی گاه اسمای الهی باشد و متاله و خدایی شود و در مظهر ربوبیت الهی قرار گیرد و خلیفه الله گردد..

نفس در مقام آزمون و امتحان

اصولا انسان برای مظهریت در ربوبیت و خلافت الهی ساخته شده است و به او این امکان داده شده تا با فعلیت بخشی به فطرت الهی و اسمای خداوندی سرشته در ذات خود،‌ متاله و خدایی شود. اما رسیدن به این مقام به سادگی شدنی نیست؛ چراکه می‌‌بایست هر کسی قابلیت و شانیت این مقام را بیابد. این جاست که مسأله آزمون‌ها و امتحانات سخت برای مقاصد گوناگونی چون فعلیت بخشی و صداقت و مانند آن مطرح شد.

خداوند در آیاتی از جمله آیه ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾ و ﴿لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا أَذًى كَثِيرًا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ﴾، بیان می‌‌دارد که دنیا عرصه و میدان آزموده شدن نفس انسان است تا حقیقت خویش را بشناسد و آشکار سازد و خدایی شود یا شکست بخورد و هبوط و سپس سقوط کند.

در این میدان تنها اهل صبر و صابران هستند که پیروزمندانه ازاین میدان سخت کارزار بیرون می‌‌آید و از بلا و ابتلاء به مقام متاله و خدایی شدن می‌‌رسد.

خداوند اهل ایمان را تشویق به ثبات قدم، استواری و اعتماد به نفس تشویق و ترغیب می‌‌کند تا در نهایت بر همه دشمنان درون و بیرون پیروز شوند و سربلند در مقام متاله و مظهریت قرار گیرند..

سقوط از مقام انسانیت تا پرستش نفس و آثار آن

مشکل عمده بسیاری از انسان‌ها این است که در دام اومانیسم می‌‌افتند و انسان خدایش می‌‌شود و نفس را به جای خدا پرستش می‌‌کند و تجلی و مظهر الهی را خدا می‌‌یابد و در برابر عظمت نفس خویش به سجده در می‌‌آید و این گونه است که خودپرستی به جای خداپرستی تبدیل می‌‌شود و انسان به جای خدا، خود را پرستش می‌‌کند.

این که انسان به جای خداپرستی خود پرستی پیشه کند و نفس خویش را خدای خود قرار دهد،‌‌ آثاری در زندگی دنیوی و اخروی اوبه جا می‌‌گذارد که در آیات قرآنی به آن توجه داده شده است.

از جمله آثار خودپرستی می‌‌توان به ایجاد تفرقه و اختلاف در دین اشاره کرد. کسانی که هوای نفس خویش را پرستش می‌‌کنند، می‌‌کوشند تا با دین‌زدایی، تاثیر دین را بکاهند و خداوند را از گردونه زندگی خویش در پرستش و ربوبیت و مانند آن بیرون رانند.

از دیگر آثار خودپرستی و هواپرستی می‌‌توان به استکبار در برابر حق و پیامبران دعوت کننده به حق اشاره کرد؛ چراکه چنین انسان‌هایی خود را حق می‌‌یابند و نفس خویش را در فهم و درک حق اولی می‌‌دانند و همین تکبر ذاتی در شکل استکبار نسبت به سخنان دیگران بروز و ظهور می‌‌کند.

بر پایه همین تفکر است که به استهزای پیامبران از جمله پیامبر(ص) می‌‌پردازند و تفکر الهی و عقلانی پرستش خدا، را به تمسخر می‌‌گیرند و آن را رفتاری بیرون از عقل و عقلانیت می‌‌شمارند. بنابراین انکار رسالت پیامبر یا انحراف از حق ، انحراف از راه خدا و آموزه‌های وحیانی، و اعراض از قرآن، تکذیب آیات خدا، تکذیب پیامبران، تکذیب معجزات، قتل پیامبران، افترا و سحر و جادو خواندن معجزات و مانند آن تنها بخشی از آثار این تفکر می‌‌باشد.

خودپرستان، انسان‌های بی‌بند و باری هستند؛ چراکه به دلیل و برهان توجهی ندارند و پای بند به هیچ اصل عقلانی و حق نیستند. این گونه است که اهل بی‌عدالتی در همه امور زندگی، امتیاز خواهی ، پیمان شکنی ، تعدی و تجاوزگری و اسراف، خردگریزی، ظلم و ستم و دیگر رفتارهای ضد هنجاری و ضد ارزشی و در یک کلمه گناه هستند.

خودپرستی به جای خداپرستی آنان را ا زمقامات معنوی محروم می‌‌سازد، و از ولایت الهی به ولایت شیطان می‌‌راند و از هدایت‌های الهی محروم می‌‌سازد و به سبب فقدان و از دست دادن ابزارهای شناختی، درک صحیح و درستی از حقایق از جمله حقایق هستی و وحیانی نخواهند داشت و بر اساس همان هواپرستی و خودپرستی،‌ به انکار هدف‌مندی برای آفرینش و عبث و بیهودگی هستی می‌‌پردازند و معاد و رستاخیز را منکر می‌‌شوند. این گونه است که با کارهای زشت و گناهان دچار خسران عظیم می‌‌شوند و از مقام انسانیت سقوط می‌‌کنند.

بسیاری خواسته و ناخواسته در دام نفس شیطانی می‌‌افتند و در مسیری گام بر می‌‌دارند که از مقام انسانیت فرو می‌‌افتند و در مسیر شدن‌های غیر کمالی، نخست هواپرست و سپس نفس پرست و در نهایت شیطان پرست می‌‌شوند؛ چراکه ولایت نفس، بخشی از ولایت شیطان است و شیطان ولایت خویش را این گونه اعمال می‌‌کند. از این روست که خداوند از هر گونه رفتار بر اساس هوی و هوس باز می‌‌دارد تا انسان گرفتار هواپرستی و در نهایت نفس پرستی و شیطان پرستی نشود؛ چرا خداپرستی در گرو پرهیز از هواپرستی و تمایلات نفسانی است .

عوامل پرستش نفس و راه رهایی

از عواملی که انسان را به سوی پرستش نفس می‌‌کشاند، می‌‌توان به عوامل چون جهل و نادانی و غفلت از خدا و یاد او اشاره کرد.

راه رهایی از این مشکل قرار گرفتن در مغفرت و رحمت خدا است از طریق فراهم آوری زمینه‌های تزکیه نفس از سوی خداوند است. خودسازی به معنای گرایش به تقوا و خودداری از گناه و خطاست که زمینه‌ساز تزکیه الهی می‌‌شود. از این روست که خداوند از مؤمنان خواسته برای رهایی از هواپرستی و نفس پرستی به خودسازی از طریق تقوا اقدام کنند تا زمینه تزکیه الهی برای آنان فراهم آید.

درهمین آیات و آیات دیگر طهارت و پاکی نفس، زمینه‌ساز فراگیری معارف و احکام دین می‌‌شود که خود عامل برای تزکیه نفس می‌‌شود.

البته برخی از انسان‌ها در دام همین تزکیه نفس می‌‌افتند و دچار غفلتی دیگر می‌‌شوند. خداوند در آیه ﴿الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّكَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ هُوَ أَعْلَمُ بِكُمْ إِذْ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَإِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ فَلَا تُزَكُّوا أَنْفُسَكُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَى﴾ به انسان‌ها هشدار می‌‌دهد که مواظب خودشان باشند؛ زیرا گاه انسان دچار خودستایی می‌‌شود و نفس خویش را تزکیه و پاک از هر مشکل و زشتی می‌‌داند؛ چراکه نسبت به خود غفلت دارد و علم کامل احاطی همانند خداوند بر خود ندارد، این گونه است که تزکیه نفس به این معنا خود عاملی برای فرو افتادن در دام خودپرستی می‌‌شود.

تزکیه نفس می‌‌بایست با مخالفت با شیطان و دوری از هر گونه زشتی و فحشاء باشد تا این گونه زمینه تزکیه واقعی از سوی خداوند فراهم اید؛ چراکه تزکیه و پاکسازی نفوس تنها از شئون خداوند و خواست و مشیت اوست.

اگر انسان گام‌هایی برای بستر‌سازی به نام خودسازی بردارد، آن گاه است که تزکیه خداوندی برای نفوس از طرق گوناگونی چون ورود پیامبران(ع) انجام می‌‌گیرد.

به سخن دیگر، اصطلاح خودسازی به عنوان تزکیه نفس، اصطلاح نادرست یا نارسایی است؛ زیرا کاری که انسان انجام می‌‌دهد تزکیه نفس نیست، بلکه ایجاد زمینه است تا تزکیه از سوی خداوند انجام گیرد و در حقیقت پاکسازی یعنی همان تزکیه از سوی خداوند انجام می‌‌گیرد.

این زمینه و بستر‌سازی با پرهیز و تقوا با اجتناب از همه گناهان از جمله چشم چرانی و زنا و مانند آن و نیز انجام کارهای نیک چون صدقه فراهم می‌‌آید.

البته هرگز نقش آیات خدا و قرائت قرآن به ویژه شنیدن آن از زبان معصوم(ع) را در این مهم نمی‌بایست نادیده گرفت.

در زمان کنونی ما می‌‌توانیم، با ارتباط روحی با معصوم(ع) از طریق صلوات و استغفار این فرصت را برای خود فراهم آوریم تا ایشان الهامات خود را در دل‌های ما داشته باشند و از زبان معصوم آیات قرآنی را در عصر غیبت بشنویم و تاثیر بپذیریم و خداوند به تزکیه و پاکسازی نفس ما بپردازد.

منابع

1. منصوری، خلیل، از پرستش حق تا پرستش نفس