آیه اهل ذکر

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آیه اهل ذکر در قرآن - آیه اهل ذکر در حدیث - آیه اهل ذکر در کلام اسلامی - آیه اهل ذکر در گفتگوهای بین‌المذاهب - آیه اهل ذکر در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آیه اهل ذکر (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

متن آیه: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ﴾.

آیه ۴۳ سوره نحل را که به لزوم پرسش از اهل ذکر فرمان داده، "آیه سؤال" گفته‌اند: . شهرت این آیه به آیه سؤال، بیش‌تر در علم اصول مطرح است و از آن بر لزوم تقلید از فقیهان و نیز حجت خبر واحد و حجیت فتوا استدلال کرده‌اند. در روایتی از امام باقر(ع) "اهل ذکر" بر امامان(ع) تطبیق شده است.

مقدمه

• قرآن کریم می‌فرماید: اگر نمی‌دانید، از آگاهان و اهل ذکر بپرسید: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ﴾ رجوع به آگاهان و دانایان در هر مسأله‌ای، امری عقلانی و طبیعی است و رجوع جاهل به عالم مبنای ارتباطات بشری است
• مرجعیت علمی و دینی بعد از پیامبر اکرم(ص) از مسائلی است که در بین فرق اسلامی همواره مورد اختلاف بوده است. پیروان مکتب اهل بیت معتقدند ایمه(ع) با توجه به دارا بودن مقام عصمت و علم لدنی که در جای خود با براهین عقلی و نقلی اثبات شده است، تنها مرجع علمی بعد از پیامبر اعظم(ص) هستند که برای فهم درست کتاب و سنت باید به ایشان مراجعه کرد و برای اثبات ادعای خود علاوه بر دلایل عقلی به آیات و روایاتی استدلال می‌کنند که یکی از این آیات، آیۀ ۴۳ سورۀ نحل است که در سورۀ انبیاء آیۀ ۷ هم آمده است: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ﴾.
• علامه طباطبایی می‌گوید: آیه اشاره به یک اصل عمومی عقلایی است که جاهل به اهل خبره مراجعه می‌کند در امور دین و پیمودن راه سعادت و کسب معارف الهی و یافتن راه خدا و تفسیر کلام اللّه و دست یافتن به عقاید حقّه، باید به اهل بیت(ع) رجوع کرد که آگاه‌ترین و دین‌شناس‌ترین مردمند. در روایات بسیاری توصیه شده در امور دین، به اهل بیت(ع) مراجعه کنید و دین خود را از آنان بیاموزید و از این خاندان با عناوینی همچون: خازنان علم الهی، وارثان علوم پیامبران، داناترین مردم، راسخان در علم، معدن و سرچشمۀ علوم و دانا به هرچه که بوده و خواهد بود و... یاد شده است این آیه، مرجعیت دینی اهل بیت را تبیین می‌کند و معیاری برای نقد افکار و اندیشه‌هاست، چون آنان آموزگاران دین و آگاهان به شریعت الهی‌اند و از سوی خداوند حجت قرار داده شده‌اند. بنابراین، آیه می‌تواند مورد استناد دربارۀ امامت و رهبری هم باشد، چون اهل بیت، به عنوان آگاه‌ترین انسان‌هایی که وارث علم و حکمت پیامبر(ص) و دانا به قرآن و شریعت‌اند، باید در مصدر حکومت و ولایت قرار گیرند و جلوی بدعت‌ها و انحرافات را بگیرند و کلامشان فصل خصومت کند

مفهوم‌شناسی

مفهوم‌شناسی اهل

• أهل به معنای خانواده و خاندان آمده است. اهل الرجل در اصل کسانی‌اند که با او در یک خانه زندگی می‌کنند، بعد به طور مجاز به کسانی که آنها را یک نسب جمع می‌کند اهل بیت آن مرد گفته‌اند. اهل در صورتی استعمال می‌شود که میان افراد، پیوند جامعی بوده باشد. به همین جهت در قرآن مجید آمده: "﴿أَهْلَ الْكِتَابِ﴾، ﴿أَهْلُ الإِنجِيلِ﴾، ﴿أَهْلِ الْقُرَى﴾، ﴿أَهْلُ الْمَدِينَةِ ﴾، ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾، ﴿أَهْلَ الذِّكْرِ ﴾، ﴿أَهْلَ هَذِهِ الْقَرْيَة﴾، ﴿أَهْلِ النَّارِ ﴾، ﴿َ أَهْلُ التَّقْوى‏﴾ وَ ﴿َ أَهْلُ الْمَغْفِرَة﴾» قرآن کریم آنان را که با پیغمبری هم عقیده باشند و به او ایمان آورند، اهل و ذریۀ او می‌داند و کسانی را که فرزند نسبی وی باشند در صورت ایمان نیاوردن، از اهل او بیرون می‌داند، مانند پسر حضرت نوح(ع). بنابراین، اهل ذکر به کسانی که در مسألۀ ذکر با یکدیگر اشتراک دارند اطلاق می‌شود

مفهوم‌شناسی ذکر

• ذکر در لغت عبارت است از حفظ و یادآوری چیزی. گاهی مراد از ذکر هیئت نفسانی است که شخص به واسطه آن می‌تواند آنچه را از دانایی به دست آورده حفظ کند... و گاهی به حضور شییء در قلب و هکذا به قول اطلاق می‌شود.

ذکر در اصطلاح قرآن

• واژۀ ذکر در قرآن معانی مختلفی دارد مانند:

1. یاد کردن و یادآوری: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا ﴾ و یا ﴿وَذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرَى تَنفَعُ الْمُؤْمِنِينَ ﴾
2. معارف الهی: ﴿أَوَعَجِبْتُمْ أَن جَاءَكُمْ ذِكْرٌ مِّن رَّبِّكُمْ عَلَى رَجُلٍ مِّنكُمْ لِيُنذِرَكُمْ وَلِتَتَّقُواْ وَلَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾
3. قرآن: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾
4. وحی: ﴿أَؤُلْقِيَ الذِّكْرُ عَلَيْهِ مِن بَيْنِنَا بَلْ هُوَ كَذَّابٌ أَشِرٌ ﴾
5. رسول خدا: ﴿أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا فَاتَّقُوا اللَّهَ يَا أُولِي الأَلْبَابِ الَّذِينَ آمَنُوا قَدْ أَنزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْرًا رَّسُولا يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللَّهِ مُبَيِّنَاتٍ لِّيُخْرِجَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَمَن يُؤْمِن بِاللَّهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقًا﴾

اهل الذکر در قرآن

• این واژۀ در دو آیۀ ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ﴾ و آیۀ ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ﴾ آمده است و در اینکه مصداق اهل الذکر چه کسانی هستند مورد اختلاف واقع شده است.

مصداق اهل الذکر از نظر مفسران

اهل کتاب مصداق اهل الذکرند

• برخی از مفسران قائلند اهل کتاب و مخصوصاً یهودیان مصداق اهل الذکر هستند زیرا آیه ۴۳ سورۀ نحل بیانگر کیفیت ارسال رُسُل و انزال کتب آسمانی است؛ زیرا مشرکان می‌‌گفتند بشر نمی‌تواند پیامبر باشد. لذا این گروه از مفسران می‌گویند: با دقت در سخنان مشرکان و سیاق آیات سوره نحل معلوم می‌شود، رسالت در بشر عادی محقق می‌شود اگر قبول ندارید از اهل ذکر یعنی اهل کتاب بپرسید. چرا؟ چون مشرکان با علمای اهل کتاب رابطه صمیمی داشتند و مورد احترام آنان بودند و به برتری آنان ایمان داشتند؛ مخصوصاً با در نظر داشتن اینکه یهودی‌ها دشمن رسول خدا بودند و نبوتش را رد می‌کردند
• این دیدگاه بیشتر در میان مفسران اهل سنت رواج دارد. البته برخی از مفسران شیعه نیز این مطلب را آورده‌اند. اینان اضافه می‌کنند: اگر آیه را به تنهایی در نظر بگیریم، با توجه به اینکه مورد مخصِّص نیست، آیه شریفه قاعده کلی بیان می‌کند که هم سائل و هم مسئول و هم مسئول عنه عام است، یعنی هر جاهلی هرچه را نمی‌داند باید از عالم به آن بپرسد یعنی آیه بیانگر قاعده عمومی رجوع جاهل به عالم است

اشکالات این دیدگاه

1. استفاده از سیاق برای تفسیر آیه همیشه صحیح نیست چه اینکه برخی از آیات مختص اهل بیت(ع) است اما سیاق چنین چیزی را نشان نمی‌دهد، مانند آیۀ تطهیر: ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ و یا آیه ابلاغ: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾.
2. خداوند در هیج آیه‌ایی از اهل کتاب به اهل ذکر تعبیر نفرموده است بلکه در غالب موارد از یهودیان و نصاری با عنوان اهل الکتاب یاد شده است.
3. خداوند متعال اهل ذکر را به طور مطلق و بدون هیچ قید و شرطی مرجع علمی قرار داده است، یعنی هرچه اهل ذکر بیان کردند آن را بپذیرید. این پذیرش نسبت به اهل کتاب صحیح نیست زیرا مرجع علمی باید دارای دو شاخصه صدق خبری و صدق مخبری باشد. به شهادت آیات متعدد در قرآن، اهل کتاب فاقد هر دو ویژگی بودند پس از بعثت رسول گرامی اسلام(ص)، اهل کتاب انسان‌های صالح نبودند، چون طبق شریعت حضرت عمل نمی‌کردند. بنابراین، مقصود از اهل ذکر نمی‌تواند اهل کتاب باشد.

مطلق اهل علم مصداق اهل الذکرند

• اگر آیۀ اهل الذکر را جدای از آیات قبل و بعد در نظر بگیریم و بگوییم آیه از سه حیث سائل و مسئول و مسئول عنه عام است، محذوری که دارد این است که اگر پرسش از اهل ذکر واجب است اعتماد به جواب نیز باید واجب باشد. اما قبول این مطلب مشکل است. تنها در صورتی می‌‌توان آیه را به طور مطلق پذیرفت که مسئول معصوم و دارای علم لدنی باشد. برای این امر نیز مصداقی غیر از اهل بیت وجود ندارد و با توجه به روایاتی که درباره جایگاه علمی و دینی اهل بیت داریم، مرجعیت علمی اهل بیت برای پاسخ گویی به پرسش‌های دینی قطعی خواهد بود.

اهل الذکر اهل بیت(ع) هستند

• عده‌ایی از مفسران با توجه به روایاتی که در ذیل آیه آمده است مراد از اهل الذکر را اهل بیت(ع) می‌دانند مجموع این روایات که از [[پیامبر(ص) و ائمه(ع) رسیده اگر به حد تواتر نرسند در حد استفاضه هستند و می‌توان به آنها اعتماد کرد

طبقه‌بندی روایات اهل الذکر

• روایات مربوط به اهل الذکر در سه بخش قابل تقسیم‌بندی است:

1. روایاتی که پیامبر(ص) را ذکر و اهل بیت(ع) را اهل ذکر معرفی می‌کند: امام باقر(ع) دربارۀ آیۀ: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ﴾ فرمودند: «رَسُولُ اللَّهِ(ص) الذِّكْرُ أَنَا وَ الْأَئِمَّةُ أَهْلُ‏ الذِّكْر». معرفه بیان شدن دال بر انحصار ذکر در پیامبر(ص) و اهل الذکر در اهل بیت(ع) است.
2. روایاتی که قرآن را ذکر و اهل بیت(ع) را اهل ذکر معرفی می‌نماید: امام صادق(ع) می‌فرمایند: «الْكِتَابُ الذِّكْرُ وَ أَهْلُهُ آلُ مُحَمَّدٍ أَمَرَ اللَّهُ بِسُؤَالِهِمْ وَ لَمْ يُؤْمَرُوا بِسُؤَالِ الْجُهَّالِ وَ سَمَّى اللَّهُ الْقُرْآنَ ذِكْراً فَقَالَ تَبَارَك‏‏ ﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾»؛ و یا حضرت دربارۀ آیۀ ﴿وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَّكَ وَلِقَوْمِكَ وَسَوْفَ تُسْأَلُونَ﴾ می‌فرمایند: «الذِّكْرُ الْقُرْآنُ‏ وَ نَحْنُ‏ قَوْمُهُ‏ وَ نَحْنُ‏ الْمَسْئُولُون». امام علی(ع) فرمود: "اهل ذکر ماییم". امام باقر(ع) نیز در ذیل این آیۀ کیمه فرمود: "امامان از عترت پیامبر خدا(ص) اهل ذکرند". اینکه بعضی روایات پیامبر اکرم(ص) و بعضی از روایات قرآن را ذکر دانسته‌اند با هم منافات ندارد، چون رسول اعظم(ص) و قرآن کریم یادآور خدای متعال هستند و اهل بیت هم اهل رسول اکرم(ص) و هم اهل قرآن هستند
3. روایاتی که می‌‌گوید اهل کتاب، اهل ذکر نیستند: محمد بن مسلم از امام باقر(ع) نقل می‌کند از حضرت پرسیدم:«إِنَّ مَنْ عِنْدَنَا يَزْعُمُونَ أَنَّ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَى‏ ﴿فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ‏﴾ أَنَّهُمُ‏ الْيَهُودُ وَ النَّصَارَى‏ قَالَ إِذاً يَدْعُونَهُمْ إِلَى دِينِهِمْ ثُمَّ أَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ فَقَالَ نَحْنُ أَهْلُ الذِّكْرِ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُونَ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"». در روایتی دیگر آمده است: در مجلسی که عده‌ای از علما در حضور مأمون عباسی بودند امام رضا(ع) فرمودند: «فَنَحْنُ أَهْلُ الذِّكْرِ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ فِي مُحْكَمِ كِتَابِهِ ﴿فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ‏﴾ فَقَالَتِ الْعُلَمَاءُ إِنَّمَا عَنَى‏ بِذَلِكَ‏ الْيَهُودَ وَ النَّصَارَى‏ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ(ع) سُبْحَانَ اللَّهِ وَ هَلْ يَجُوزُ ذَلِكَ إِذاً يَدْعُونَّا إِلَى دِينِهِمْ وَ يَقُولُونَ إِنَّهُ أَفْضَلُ مِنْ دِينِ الْإِسْلَامِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ فَهَلْ عِنْدَكَ فِي ذَلِكَ شَرْحٌ بِخِلَافِ مَا قَالُوا يَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ(ع) نَعَمْ الذِّكْرُ رَسُولُ اللَّهِ وَ نَحْنُ أَهْلُهُ». این روایات نشان می‌دهد اهل بیت(ع) با طرز تفکری که اهل کتاب را اهل الذکر می‌دانست مخالفت می‌کرد

جمع‌بندی

• با دقت در آیه ۴۳ سوره نحل مشخص می‌شود آیه در صدد ارجاع مردم به پیامبر(ص) و جانشینان معصوم ایشان است و به نحوی مرجعیت علمی اهل بیت(ع) را تأیید می‌کند.

جستارهای وابسته

منابع

• محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
• عبدالمحمدی بنچناری، حسین، بررسی تطبیقی دلالت آیه فاسئلوا أهل الذکر بر مرجعیت علمی اهل بیت.

پانویس