سنت

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سنت در لغت - سنت در قرآن - سنت در حدیث - سنت در کلام اسلامی - سنت در نهج البلاغه - سنت در معارف دعا و زیارات - سنت در معارف و سیره سجادی - سنت در معارف و سیره حسینی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل سنت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

معناشناسی

معنای لغوی

سنت در لغت به معنای سیره، روش پسندیده و مستقیم، یا مطلق روش، اعم از پسندیده یا ناپسند آمده است.

برخی، سنت را به معنای روش و شیوه مداوم و مستمر یا شیوه‌ای دانسته‌اند که عادت شده است؛ اما برخی میان سنت و عادت تفاوت نهاده و برآن‌اند که آن دسته از اعمالی که براساس الگوی پیشین انجام‌پذیرند "سنت" و رفتارهایی که بر اساس خُلق و خوی شخصی انجام گیرند "عادت"‌اند.

معنای اصطلاحی

سنت در اصطلاح فقه به حکمی گفته می‌شود که به شریعت مستند باشد، یا به مجموع معارف دینی، اعم از اعتقادات، اخلاقیات و احکام. در مقابل، بدعت به آنچه مخالف دین و شریعت است گفته می‌شود؛ همچنین گاهی در منابع فقهی، سنت به اعمال مستحب و نوافل اطلاق شده است.

سنت در اصطلاح اصول و حدیث، براساس دیدگاه اهل سنت به قول، فعل و تقریر پیامبر(ص) و گفتار و سیره خلفا و صحابه اطلاق شده است؛ ولی در اصطلاح فقیهان و اصولیان امامیه، تنها بر قول، فعل و تقریر معصوم، اعم از پیامبر(ص) و امامان اهل بیت(ع) اطلاق می‌گردد.

سنت در اصول فقه از جهاتی گوناگون به اقسامی قسمت شده است: از جهت نوع عمل صادر شده از معصوم به سنت قولی، فعلی و تقریری قسمت شده است. سنت قولی، سخنان و احادیث معصوم است و سنت فعلی آنچه معصوم آن را در محضر دیگران برای تعلیم انجام داده است. سنت تقریری نیز تأیید افعالی است که در حضور یا غیاب معصومان(ع) انجام گرفته و آنان پس از آگاهی با سکوت یا مدح خود، آن عمل را امضا کرده‌اند.

البته در اصطلاح کلی سنت در سه مورد به کار رفته است:

دستورهای پیامبر

سنت به معنای قانونی است که رسول خدا(ص) وضع کرده و برخاسته از دستور و خواست و عمل اوست: السُّنة ما سنَّهُ رسولُ الله(ص): سنت چیزی است که رسول خدا(ص) ایجاد کرده باشد؛ اعم از اینکه واجب باشد یا مستحب. امیرالمؤمنین می‌فرماید: «السُّنَّةُ مَا سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ(ص)» و با تعبیر «مَا سَنَّهُ النَّبِيُّ(ص)» در إستبصار آمده است. ایشان در خبری می‌فرماید: “قول، عمل و نیت باید مطابق با سنت یعنی سنت پیامبر(ص) باشد”.

این تعریفی است که می‌توان آن را برگرفته از روایات متعدد و آن را تعریف سنت طبق نظر اهل حدیث دانست. وقتی گفته می‌شود “کتاب و سنت” یعنی دستوری که در کتاب خدا یا فرمایش‌ها و عمل پیامبر(ص) و به اعتقاد شیعه، ائمه آمده است.

سنت به معنای استحباب

سنت در بسیاری از موارد بر امور مستحبی اطلاق می‌شود، به اعتبار اینکه واجب چیزی است که خداوند آن را واجب کرده و مستحب چیزی است که پیامبر(ص) آن را انجام داده که بازگشت همه به راه و روش است. این تعریف اصطلاح فقهی سنت است. در اینجا سنت یکی از احکام پنج‌گانه تکلیفیه است، در برابر چهار حکم دیگر که عبارت‌اند از واجب، حرام، مکروه و مباح.

قول، فعل و تقریر معصوم

اصولیان سنت را عبارت از قول (سخن)، فعل (عمل) و تقریر (تأیید) پیامبر دانسته‌اند. علمای شیعه آن را به قول یا فعل و تقریر معصوم یا حجت تعریف کرده‌اند.

سنت به معنای خلاف بدعت

همچنین ببینید: بدعت

از مسائل مورد بحث میان شیعه و اهل سنت و نسبت ناروای بدعت به برخی کارهای پیروان اهل بیت(ع) از سوی وهابیان، موضوع بدعت و سنت است.

سنّت به معنای روش و سیره است. در اصطلاح فقهی، سنت عبارت است از قول، فعل و تقریر پیامبر یا امام. از آنجا که پیامبر و ائمه معصوم‌اند، سخن و رفتارشان برای مردم حجت است و سنت به شمار می‌رود و عمل به آن جایز است. البته سنت به مضای مستحب هم به کار می‌رود که خارج از این بحث است. بدعت به معنای نوآوری و احداث یک پدیدۀ بی‌سابقه است. در اصطلاح، هرکار و حرف و مرامی که در دین اسلام سابقه ندارد و انجام آن برخلاف شریعت و سنّت نبوی است، بدعت شمرده می‌شود. ازاین‌رو بدعت در مقابل شریعت و سنت است، یعنی چیزهای نوظهوری که ریشه در دین و شرع ندارد، چه به‌صورت افزودن در دین یا کاستن از آن بدون مستند شرعی.

پیامبر خدا(ص) فرمود: "هر بدعت گمراهی است و هر گمراهی در آتش است"، حضرت امیر(ع) نیز تقابل سنت و بدعت را چنین فرموده است: "هیچ‌کس نیست که بدعتی می‌گذارد، مگر آنکه با آن بدعت، سنّتی را ترک می‌کند" تا اینجای مسأله، اتفاقی است و بدعت در میان همۀ فرق اسلامی نکوهیده است و بدعت‌گذار ملعون است و عالمان دین در مقابل بدعتگذار باید علم خود را آشکار کنند، و گرنه ملعونند و امام حسین(ع) به آن جهت قیام کرد که سنّت‌ها مرده و بدعت‌ها زنده شده بود. مهم آن است که کدام کار سنّت است و کدام کار بدعت؟ و آیا می‌توان هرکاری را به راحتی بدعت نامید و انجام‌دهنده را طرد کرد یا تفکیر و تفسیق نمود؟ وهابیون که خودشان ترک سنت می‌کنند و افکار بدعت‌آلود را منتشر می‌سازند، شیعه را به بدعت نسبت می‌دهند.

کارهایی همچون: زیارت، توسل، تبرک، سجده بر تربت اولیاء، جشن گرفتن برای میلاد پیامبر و ائمه(ع)، برگزاری مراسم سوگواری و نوحه‌خوانی، ساختن قبّه و حرم بر قبور امامان و اولیا، تبرک جستن به کعبه و ضریح معصومین و مقام ابراهیم، بوسیدن حرم‌ها و ضریح‌ها و... بسیاری از این قبیل کارها را بدعت می‌پندارند و به شیعیان نسبت شرک می‌دهند، در حالی که در بسیاری از منابع خود اهل سنت، روایات فراوان و نیز عمل پیامبر و اصحاب نقل شده که زیارت و توسّل و تبرک می‌جستند و جشن می‌گرفتند و این سنّت‌ها ریشۀ قرآنی، حدیثی و سیره‌ای دارد و عالمان و محققان در این زمینه کتاب‌های بسیار نوشته‌اند و مشروعیت و سنّت بودن آنها را بر اساس منابع قطعی و فراوان اثبات کرده‌اند.

از سوی دیگر، بزرگترین بدعت‌ها را پیشوایان اهل سنت بنیان نهاده‌اند. در مورد کارهای خلیفۀ دوم، بدعت‌هایی همچون: تحریم متعه و تمتّع در حج، سه طلاقه‌کردن زن در یک جلسه، به جماعت خواندن نمازهای مستحبی در شبهای رمضان (تراویح)، هشتاد ضربه شلاق برای شراب‌خوار، گفتن اَلصَّلاَةُ خَيْرٌ مِنَ اَلنَّوْمِ در اذان صبح(تثویب) و... یاد کردنی است. بدعت‌های معاویه نیز نباید مخفی بماند. اگر ملاک سنّت، عمل به سنن دینی و فرموده‌های رسول خدا(ص)ست و اگر بدعت، ترک سنّت و واردکردن غیر دین به دین است، معادله عوض می‌شود و متّهمین به بدعت از سوی وهابیون، عاملان به سنّت می‌شوند و مدعیان سنّت‌گرایی، مبتدعان سنّت‌گریز. با این حساب، آیا شیعه بیش از دیگر فرقه‌ها به سنت نبوی پایبند نیست؟ تشیّع علوی، سنّی‌ترین نهضت و فرقۀ اسلامی است، سنّی‌ترین یعنی وفادارترین فرقه‌ها نسبت به سنّت پیغمبر....

شیعه به عنوان بدعت‌ستیزترین جناح اسلام ناب، که عاشورایی با انگیزۀ مبارزه با بدعت دارد، به بدعت متّهم گردد!.

سنت به معنای قانون الهی

سنّت معنای دیگری نیز دارد، قوانین تخلف‌ناپذیر الهی در آفرینش و سرنوشت مردم و امّت‌ها که در آیات قرآن مکرّر یاد شده است..

سنت به معنای عرف اجتماعی

معنای دیگر سنّت اعمال و رفتار پایه‌گذاری شده توسّط مردم است که دیگران به آن عمل می‌کنند، یا سنّت زشت، یا سنّت نیکو، که از سنّت‌های بد به عنوان بدعت هم یاد می‌شود. به فرمودۀ حضرت امیر(ع): "ستمگرترین مردم کسی است که سنّت‌های ظالمانه را پایه‌گذاری کند و سنّت‌های عدل را محو کند".

سنت در قرآن

این واژه در قرآن به دو صورت مفرد (سنّت) و جمع (سنن) به کار رفته است. ﴿سُنَّةَ اللَّهِ﴾، ﴿سُنَّتُ الْأَوَّلِينَ﴾، ﴿سُنَّتِنَا﴾ از ترکیباتی است که در قرآن به کار رفته است. ترکیب اضافی ﴿سُنَّةَ اللَّهِ﴾ عبارت از روشی است که خداوند متعال از سوی حکمت خویش حسب رفتار و سلوکی که مردم با شریعت او دارند، نسبت به آنان اعمال می‌دارد.

سنت در آیاتی به معنای لغوی آن آمده است مانند: ﴿قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ﴾؛ ﴿يُرِيدُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَيَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَيَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ و...؛ اما به معنای اصطلاح مورد نظر در قرآن به صراحت مطرح نیست؛ اما در آیاتی با تعبیرهایی دیگر به آن اشاره شده است؛ مانند:

1. امر به اطاعت از رسول خدا و اولی الامر: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ﴾ که مراد، اطاعت از سنت آنان است.
2. عمل به فرمان‌های رسول خدا و پرهیز از نواهی آن حضرت: ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾.
3. اسوه قرار دادن پیامبر در گفتار و کردار: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾ که لازمه آن پیروی از سنت آن حضرت است ؛
4. نطق و گفتار پیامبر: ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾ که افزون بر قرآن، شامل سنت گفتاری آن حضرت نیز می‌شود؛
5. حکمت: ﴿َ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ﴾ که مراد از آن به نظر بسیاری از مفسران، سنت پیامبر است..

پیروی از سنت و آثار آن

پیروی از سنت، آثار دنیوی و اخروی فراوانی برای تبعیت ‌کنندگان به دنبال دارد؛ مانند:

1. تحصیل و تقویت ایمان: ﴿وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾،
2. نجات از گمراهی: ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾،
3. هدایت به صراط مستقیم: ﴿وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾،
4. رسیدن به حیات معنوی: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾،
5. دریافت رحمت الهی: ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾،
6. محبت الهی و آمرزش گناهان: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾،
7. رستگاری: ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾،
8. دستیابی به فرجام نیک: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾،
9. پیروزی عظیم: ﴿يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا﴾،
10. ورود به بهشت با نهرهای روان و جاویدان بودن در آن: ﴿تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾.

جستارهای وابسته

• سنت امضایی
• سنت تأسیسی
• سنت عملی
• سنن النبی
• سنت‌های الهی

منابع

1. فاریاب، محمد حسین، بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت
2. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
4. خالقیان، فضل‌الله، مقاله «سنت»، دانشنامه صحیفه سجادیه
5. اکبر ذاکری، علی، درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه
6. صادقی فدکی، سید جعفر، سنت، دائرةالمعارف قرآن کریم