وظایف امت نسبت به امام
متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.
- اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی میشود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل وظایف امت نسبت به امام (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
وظایف معرفتی
نخست: شناخت شخصیت و جایگاه امام
دوم: شناخت حقوق امام
سوم: شناخت سیره و معارف امام
وظایف قلبی و عاطفی
نخست: ایمان به امام و کفر به دشمنان او
دوم: پذیرش ولایت امام و بیزاری از دشمنان او
سوم: محبّت به امام و بغض به دشمنان او
چهارم: مودّت امام و عداوت با دشمنان او
پنجم: صلوات بر امام و لعن بر دشمنان او
وظایف رفتاری و عملی
نخست: تمسّک به امام
دوم: اعتصام به امام
سوم: تبعیت از امام
چهارم: اطاعت از امام
پنجم: معیت با امام
ششم: وفاداری در بیعت با امام
هفتم: اجابت دعوت امام
هشتم: پرداخت حقوق مالی امام
نهم: تسلیم امام و جنگ با دشمنان او
دهم: انتظار فرج محمد و آل محمد
مقدمه
- امّت در قبال امام تکالیف و وظایفی دارد که اگر آنها به این تکالیف عمل می‌کردند هرگز رهبری و حکومت بر آنها به دست ستمکاران و طاغوت‌ها نمی‌افتاد. امامان معصوم هرگز از انجام تکالیف خود تخطّی نکردند؛ ولی مردم در انجام وظایف خود کوتاهی کردند. اینک برخی از وظایف امّت مورد بررسی قرار میگیرد[۱]
امام‌شناسی
- اوّلین و مهمترین وظیفه امّت در قبال امام، معرفت نسبت به او است؛ زیرا بهره‌گیری از وجود امام و هدایت‌های او فرع بر شناخت او است و اگر کسی امام خود را نشناسد در گمراهی و جهل خواهد بود؛ به همین دلیل از پیامبر اسلام(ص) نقل شده که فرمود: "هرکس بمیرد در حالی که امام زمان خود را نشناخته باشد، با مرگ جاهلیّت مرده است"[۲]. در حدیثی از امام باقر(ع) می‌خوانیم: "هر کس که خداوند عزّوجل را عبادت کند (با عبادتی که خود را به زحمت می‌اندازد) در حالی که برای او امام و پیشوای الهی نباشد، در این صورت تلاشش پذیرفته نمی‌شود و در گمراهی و سرگردانی به سر می‌برد و خداوند اعمالش را دشمن می‌دارد و مثل او مثل گوسفندی است که چوپان خود را گم کرده است"[۳][۴].
محبّت
- محبّت و دشمنی، هر دو از امور قلبی بوده و نمی‌توان آن را به عنوان تکلیف و وظیفه تعیین کرد؛ امّا این دو مقدّماتی دارند که میتوان با ایجاد آن مقدّمات آنها را به وجود آورد؛ مثلاً انسان فطرتاً کمال و زیبایی را دوست دارد و آن را در هر کس ببیند نسبت به او محبّت پیدا می‌کند و با توجّه به کمالات موجود در امام و جمال معنوی او هر کس نسبت به امام و صفات او معرفت پیدا کند طبعاً او را دوست خواهد داشت؛ پس محبّت نسبت به امام، فرع بر معرفت او است؛ البته میتوان نفس را به محبّت افراد فرا خواند و از این طریق نیز محبّت ایجاد میشود. رمز تأکید فراوان احادیث و حتّی قرآن کریم نسبت به محبّت اهل بیت(ع) از جمله همین مطلب است؛ مثلاً از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که فرمود: "در روز قیامت بنده گام از گام بر نمی‌دارد مگر آنکه از چهار مطلب از او میپرسند: از عمرش که چگونه آن را به پایان رسانده است، از جوانی‌اش که چگونه به پیری رسانده است، از دارایی‌اش که از کجا به دست آورده و در کجا مصرف کرده است و از محبّت ما اهل‌بیت(ع)"[۵][۶].
اطاعت
- یکی دیگر از وظایف بسیار مهمّ امّت، اطاعت محض از امام است؛ زیرا بدون اطاعت امّت دیگر فلسفه‌ای برای وجود امام باقی نمی‌ماند. امام صادق(ع) فرمود: "خدای تبارک و تعالی محبّت و دوستی ما را بر شما واجب کرد و اطاعت از ما را بر شما لازم فرمود. آگاه باشید! هر کس از ما است باید از ما پیروی کند"[۷].
- از امیر المؤمنین(ع) نقل شده است که فرمود: "در صورتی که امام به تکالیف خود عمل کرد بر مردم است که از او بشنوند (اطاعت کنند) و از او پیروی نمایند و هنگامی که آنها را فرا می‌خواند، اجابت کنند"[۸]. اگر کسی امام را حقیقتاً بشناسد، حتماً محب او خواهد شد و محب واقعی از محبوب خود نافرمانی نمی‌کند؛ به این ترتیب این سه امر مترتب بر هم هستند[۹].
خیرخواهی
- یکی دیگر از وظایف امّت، خیرخواهی نسبت به حکومت و رهبر و پیشوای خود است. امیرالمؤمنین(ع) میفرماید: "امّا حق من بر شما آن است که نسبت به بیعتی که با من کردید، وفادار بمانید و در پنهان و آشکار خیرخواهی کنید و هر گاه شما را فرا خواندم اجابت کنید و هنگامی که بر شما دستور دادم اطاعت نمایید"[۱۰].
- در سخن دیگری از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: "پیامبر در مسجد خیف در منی سخنرانی کرد و فرمود: "سه چیز است که در قلب انسان مسلمان خیانت نسبت به آن راه ندارد. اخلاص عمل برای خدا، خیرخواهی برای پیشوایان مسلمانان و همراهی با جماعت مسلمانان"[۱۱][۱۲]
مقدمه
وظایف الزامی
- امام‌شناسی (شناخت: یکی از مهمترین تکالیف مسلمانان پس از معرفت به خدا و رسول او با توجه به احادیث، معرفت و شناخت امام معصوم(ع) است[۱۳]، چنانکه امام صادق(ع) خطاب به فضیل فرمود: "امام خود را بشناس که اگر امام خود را شناختی، دیر و زود شدن این امر(ظهور)، آسیبی به تو نخواهد رساند"[۱۴][۱۵]. البته این شناخت نسبت به امام غائب در جایگاه ویژه قرار میگیرد چرا که در زمان غیبت امام، شبهه‌ها و فتنه‌های فراوانی وجود دارد و برای رهایی از این فتنه‌ها شخص منتظر نیاز به شناخت امام دارد[۱۶]. بر این اساس شناخت امام به خصوص شناخت امام عصر جزء وظایف اصلی مسلمانان است[۱۷].
- تولی امام (ولایت‌پذیری از امام(ع): تولی (پذیرش ولایت) نسبت به معصومان (ع) یکی از مواردی است که اهل بیت (ع) در روایات متعددی مسلمانان را در دوران غیبت به آن سفارش کرده‌اند. به عنوان نمونه امام صادق(ع) فرمودند: "خداوند دستور به پذیرش ولایت ائمه (ع) داده که در آیه ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾[۱۸] به آنها تصریح می‌نماید: و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما، مردم را هدایت می‌کردند. اینهایند که ولایت و اطاعت آنها لازم است"[۱۹].[۲۰] تولی می‌‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- انحصار ایمان به امامت و ولایت امام: بعد از شناخت و معرفت نسبت به امام، تکلیف یک مسلمان، ایمان آوردن و پذیرش امام است که هر چه شناخت از امام عمیق‌تر و صحیح‌تر باشد، درجات ایمان و اعتقاد افزایش می‌‌یابد. امام زین العابدین (ع) میفرماید: "کسی که در زمان غیبت قائم ما بر ولایت ما ثابت قدم باشد، خداوند اجر هزار شهید مانند شهیدان بدر و احد را به او عطا خواهد کرد"[۲۱].[۲۲]
- محبت و مودت: یکی از وظایف مهم مسلمانان در هر عصر و زمانی، محبت و دوستی با اهل بیت است و این قانون در زمان غیبت امام معصوم هم بدون خدشه ای باید اجرا شود؛ اما چون در زمان غیبت، مسلمانان به امام معصوم دسترسی ندارند[۲۳]. اظهار اشتیاق نسبت به دیدن امام؛ تشکیل مجالس به یاد او همراه با ذکر فضایل و مناقب حضرت؛ اندوه و گریستن در فراق او نمونه‌هایی از محبت نسبت به امام(ع) است[۲۴].
- تعالی فرهنگ، مدیریت، شهامت و شجاعت: تعالی سطح فرهنگ، تعقل و فهم عمومی، زمینه ای بسیار موثر برای درک امام و همچنین موجب تسریع ظهور حضرت میشود و میتوان گفت این تعالی یکی از مهمترین وظایف مسلمانان در عصر غیبت است[۲۵].
- اطاعت و نصرت او: امام زمان (ع) احیا کنندۀ آموزه‌های نورانی قرآن و معارف پیامبر اکرم و ائمه هدی (ع) است[۲۶] و رهاورد ایشان همان اسلام ناب و معارف والای پیامبر اسلام (ص) است و اگر چه ایشان غایب هستند ولی اراده و فرمانشان در میان همۀ خلایق جاری است؛ بنابراین، دستورات حضرت را باید شناخت و فرمان‌هایش را اطاعت کرد[۲۷]. امام صادق (ع) میفرماید: "خوشا به حال دوستان قائم ما که در غیبتش ظهور او را انتظار می‌کشند و در ظهورش از او اطاعت می‌کنند"[۲۸].[۲۹] اطاعت امام مستلزم چند وظیفه الزامی کلی است:
- پرهیزگاری و رعایت تقوای الهی: تهذیب نفس یکی از وظایف مسلمانان از چنان اهمیتی برخوردار است که اعمال ناشایست و گناهان از اسباب طولانی شدن غیبت و دوری شیعیان از لقای امام شمرده شده است[۳۰].[۳۱] ترک تعلقات مذموم دنیوی و همچنین مبارزه با شیاطین جن انس به منظور ایجاد اخلاق حسنه و اسلامی زمینۀ مناسبی برای طهارت روح و پاکی انسان منتظر است؛ این امر سبب میشود فرد مسلمان بتواند وظیفه‌اش که همان رضایت امام عصر(ع) در زمان غیبت است را محقق کند[۳۲].
- اقتدا به سنت و سیره امام: از ویژگی‌های اخلاقی مؤثر در بُعد اجتماعیِ سبک زندگی زمینه ساز ظهور موعود، میتوان به دعوت دیگران به همانندسازی (الگوپذیری) با اخلاق حسنه و مکارم اخلاق امام(ع) و عمل به آنچه امام(ع) آن را دوست دارد و دوری نسبت به آنچه از عمل به آن ناراحت میشود، اشاره نمود[۳۳]. یکی از موارد الگوگیری از امام می‌‌تواند مبارزه با انحراف‌ها و بدعت‌ها باشد.
- تبری از طاغوت: یکی دیگر از وظایف مهم مسلمانان در قبال امام که بدون آن ولایت کامل نمی‌شود، مسألۀ تبری و بیزاری جستن از دشمنان امام است[۳۴]. همان‌گونه که پذیرش ولایت اهل بیت (ع) وظیفه است، برائت از دشمنان اهل بیت نیز یک وظیفه به شمار می‌آید[۳۵]. امر به معروف و نهی از منکر هم در همین قالب ای میگیرد[۳۶].
- مرابطه: یعنی در زمان غیبت، مسلمین وظیفه دارند برای جلوگیری از هجوم دشمنان، در مرزهای کشور اسلامی و یا هر موضعی که احتمال بروز حمله‌ای علیه مسلمانان می‌رود، به حالت آماده‌باش باشند[۳۷].
وظایف غیرالزامی
- زیارت امام و به یاد او بودن: یکی از وظایف و مسؤولیت‌های مهم مسلمانان درباره حضرت مهدی (ع)، بزرگداشت نام و یاد آن حضرت در همه زمان‌ها و مکان‌ها و فراموش نکردن ذکر اوست چراکه هر کس چیزی را دوست بدارد، همواره نام آن را بر زبان دارد[۳۸]. امام کاظم (ع) دربارۀ غیبت امام زمان (ع) فرمود: "خودش از دیدگان مردم پنهان میشود ولی یاد او از دل‌های مؤمنان مخفی نمی‌شود"[۳۹]
- دعا برای امام: دعا و مناجات یکی از وظایف تفکیک‌ناپذیر زندگی و فرهنگ انسانِ مسلمان[۴۰] و از نشانه‌های روشن انتظار واقعی است[۴۱]. حضرت مهدی (ع) فرموده‌اند: "برای تعجیل فرج بسیار دعا کنید که فرج شما همان است"[۴۲]. هرچند امام به دعای ما نیازی ندارد، اما دعا برای حضرت نوعی ارتباط معنوی و قلبی با ایشان است[۴۳]. دعاهای زیادی در باب ظهور امام و ثواب انتظار رسیده است[۴۴]. از جمله: دعای عهد، دعای عظم البلاء؛ دعای اللهم کل لولیک و...[۴۵].
- اقتدا به سنت و سیره امام در امور استحبابی: از ویژگی‌های اخلاقی مؤثر در بُعد اجتماعیِ سبک زندگی زمینه‌ساز ظهور موعود، میتوان به دعوت دیگران به همانندسازی (الگوپذیری) با اخلاق حسنه و مکارم اخلاق امام(ع) و عمل به آنچه امام(ع) آن را دوست دارد و دوری نسبت به آنچه از عمل به آن ناراحت میشود، اشاره نمود[۴۶]. یکی از موارد اقتدا می‌‌تواند دستگیری از ضعفا و فقیران باشد. این عمل در همۀ زمان‌ها، کاری ارزشمند است اما به سبب غیبت امام، در دوران غیبت ارزش بیشتری دارد[۴۷].
- اعمال عبادی به نیابت از امام: مسلمانان می‌‌توانند برخی از اعمال را به نیت امام زمان(ع) انجام دهند مانند: دادن صدقه برای سلامتی او؛ انجام حج به نیابت از امام و غیره[۴۸].
منابع
- پرونده:34532.jpg وظایف امت نسبت به قرآن و عترت
نجفی، حسن، بررسی ابعاد رفتار اخلاقی در سبک زندگی زمینه‌ساز ظهور موعود
سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت
انتظار و منتظران
موسوی، سید مهدی، تربیت سیاسی در پرتو انتظار
ظهوری‌فر، محمد، انتظار وظیفه‌ساز
دیرباز، عسکر، روش‌های اثرگذاری انتظار در جامعه منتظر
هدایتی فخرداود، ابوالفضل، مهدویت در منظر امام خمینی
جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی موجود موعود
صمدی، قنبر علی، آخرین منجی
گرجیان، محمد مهدی، تحلیل کارآمدی انتظار در حیات طیبه
اکبری، محمد رضا، پرچم هدایت- نجفی، حسن، بررسی ابعاد رفتار اخلاقی در سبک زندگی زمینه‌ساز ظهور موعود
کبیر، یحیی، جهان‌بینی و معارف تطبیقی
فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای مهدوی
تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه
هرنجی، منصور، انتظار و وظایف منتظران
سبحانی نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان- آصفی، محمد مهدی، انتظار پویا
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:
- ↑ محمدی، رضا، امام‌شناسی، ص:۹۰.
- ↑ «مَنْ مَاتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً»
- ↑ اصول کافی، کتاب الحجة، باب معرفة الامام و الردالیه، ج۱، ص۲۵۹.
- ↑ محمدی، رضا، امام‌شناسی، ص:۹۰.
- ↑ غایة المرام، ص۲۶۱.
- ↑ محمدی، رضا، امام‌شناسی، ص:۹۱.
- ↑ الحکم الزهراء، ج۲، ص۸۶.
- ↑ میزان الحکمة، ج۱، ص۱۷۷، حدیث ۸۷۵.
- ↑ محمدی، رضا، امام‌شناسی، ص:۹۱-۹۲.
- ↑ نهج البلاغه (فیض الاسلام)، خطبه ۳۴، ص۱۴.
- ↑ اصول کافی، باب أمر النبی(ص) بالنصیحة لائمة المسلمین و اللزوم لجماعتهم، ج۲، ص۲۹۸.
- ↑ محمدی، رضا، امام‌شناسی، ص:۹۲.
- ↑ ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی موجود موعود، ص ۱۸۹-۱۹۳؛ امینی، ابراهیم، دادگستر جهان، ص ۲۴۹-۲۵۴.
- ↑ «اعْرِفْ إِمَامَكَ فَإِنَّكَ إِذَا عَرَفْتَ إِمَامَكَ لَمْ يَضُرَّكَ تَقَدَّمَ هَذَا الْأَمْرُ أَوْ تَأَخَّرَ»؛ کافی، ج ۱، ص ۳۷۱، ح ۲
- ↑ ر.ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ص ۲۲۲- ۲۲۸؛ انتظار و منتظران، ص ۲۰۱-۲۰۹.
- ↑ ر.ک: موسوی، سید مهدی، تربیت سیاسی در پرتو انتظار، ص ۳۲-۳۳.
- ↑ ر.ک: موسوی، سید مهدی، تربیت سیاسی در پرتو انتظار، ص ۳۲-۳۳.
- ↑ «و آنان را پیشوایانی کردیم که به فرمان ما راهبری می‌کردند» سوره انبیاء، آیه ۷۳.
- ↑ « فَإِنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِوَلَايَةِ الْأَئِمَّةِ الَّذِينَ سَمَّاهُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فِي قَوْلِهِ ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾ وَ هُمُ الَّذِينَ أَمَرَ اللَّهُ بِوَلَايَتِهِمْ وَ طَاعَتِهِمْ »؛ بحارالأنوار، ج۷۵، ص۲۲۳.
- ↑ ر.ک: مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت، ص ۷۲ ـ ۷۴.
- ↑ « مَنْ ثَبَتَ عَلَى وَلَايَتِنَا فِي غَيْبَةِ قَائِمِنَا أَعْطَاهُ اللَّهُ أَجْرَ أَلْفِ شَهِيدٍ مِثْلِ شُهَدَاءِ بَدْرٍ وَ أُحُدٍ»؛ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۵.
- ↑ ر.ک. ظهوری‌فر، محمد، انتظار وظیفه‌ساز، ص؟؟؟.
- ↑ ر:ک سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ص ۲۲۲- ۲۲۸؛ انتظار و منتظران، ص ۲۰۱-۲۰۹.
- ↑ ر.ک: دیرباز، عسکر، روش‌های اثرگذاری انتظار در جامعه منتظر، ص۱۲۳؛ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ص ۲۲۲- ۲۲۸؛ انتظار و منتظران، ص ۲۰۱-۲۰۹؛ هرنجی، منصور، انتظار و وظایف منتظران، ص ۸۶-۸۹؛ هدایتی فخرداود، ابوالفضل، مهدویت در منظر امام خمینی، ص۱۴۰.
- ↑ ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی موجود موعود، ص ۱۸۹-۱۹۳
- ↑ ر.ک. صمدی، قنبر علی، آخرین منجی، ص ۱۲۴.
- ↑ ر.ک. جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی موجود موعود، ص ۱۹۳-۱۸۹؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص ۱۱۷-۱۱۰.
- ↑ «طُوبَى لِشِيعَةِ قَائِمِنَا الْمُنْتَظِرِينَ لِظُهُورِهِ فِي غَيْبَتِهِ وَ الْمُطِيعِينَ لَهُ فِي ظُهُورِه»؛ کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۵۷.
- ↑ ر.ک. گرجیان، محمد مهدی، تحلیل کارآمدی انتظار در حیات طیبه، ص ۲۰.
- ↑ « فَمَا يَحْبِسُنَا عَنْهُمْ إِلَّا مَا يَتَّصِلُ بِنَا مِمَّا نَكْرَهُهُ وَ لَا نُؤْثِرُهُ مِنْهُمْ »؛ بحارالانوار، ج۵۳، ص۱۷۷.
- ↑ ر.ک. اکبری، محمد رضا، پرچم هدایت، ص ۶۶
- ↑ ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی موجود موعود، ص ۱۸۹-۱۹۳؛ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ص ۲۲۲- ۲۲۸؛ انتظار و منتظران، ص ۲۰۱-۲۰۹.
- ↑ ر.ک.نجفی، حسن، بررسی ابعاد رفتار اخلاقی در سبک زندگی زمینه‌ساز ظهور موعود، ص ۳۱.
- ↑ ر.ک: کبیر، یحیی، جهان‌بینی و معارف تطبیقی، ص ۳۱۰-۳۱۱.
- ↑ ر.ک: مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت، ص ۷۵ ـ ۷۷.
- ↑ ر.ک: فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای مهدوی، ص ۱۴۲-۱۴۵.
- ↑ ر.ک: تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۶۳۳.
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، نقش مردم در انقلاب جهانی حضرت مهدی، ص ۷۲.
- ↑ «یَغِیبُ عَنْ أَبْصَارِ النَّاسِ شَخْصُهُ وَ لَا یَغِیبُ عَنْ قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ ذِکْرُه»؛ کمال الدین، ج ۲، ص ۲۲۱، ح ۶.
- ↑ ر.ک. هرنجی، منصور، انتظار و وظایف منتظران، ص ۸۱.
- ↑ ر.ک. فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای مهدوی، ص ۱۲۲-۱۲۴؛ سبحانی نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص ۱۴۶ ـ ۱۴۷.
- ↑ «وَ أَكْثِرُوا الدُّعَاءَ بِتَعْجِيلِ الْفَرَجِ فَإِنَّ ذَلِكَ فَرَجُكُمْ »؛ بحارالأنوار، ج۵۳، ص۱۸۰، باب۳۱.
- ↑ ر.ک. سبحانی نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص ۱۴۶ ـ ۱۴۷.
- ↑ ر.ک. آصفی، محمد مهدی، انتظار پویا، ص ۵۷-۶۰.
- ↑ ر.ک. هرنجی، منصور، انتظار و وظایف منتظران، ص ۸۱.
- ↑ ر.ک.نجفی، حسن، بررسی ابعاد رفتار اخلاقی در سبک زندگی زمینه‌ساز ظهور موعود، ص ۳۱.
- ↑ ر.ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ص ۲۲۲- ۲۲۸؛ انتظار و منتظران، ص ۲۰۱-۲۰۹.
- ↑ ر.ک: دیرباز، عسکر، روش‌های اثرگذاری انتظار در جامعه منتظر، ص۱۲۳؛ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ص ۲۲۲- ۲۲۸؛ انتظار و منتظران، ص ۲۰۱-۲۰۹؛ هرنجی، منصور، انتظار و وظایف منتظران، ص ۸۶-۸۹؛ هدایتی فخرداود، ابوالفضل، مهدویت در منظر امام خمینی، ص۱۴۰.