آسیه در قرآن

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث آسیه است. "آسیه" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آسیه در قرآن | آسیه در حدیث | آسیه در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آسیه (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

آسیه همسر فرعون در نجات حضرت موسی(ع) از رود نیل نقش داشت و به او ایمان آورد. زمانی که فرعون از ایمان او آگاه شد او را بر اثر شکنجه به شهادت رساند. در قرآن و روایات از او به نیکی یاد شده است.

نام و نسب آسیه

"آسیه" نام همسر رامسس دوم فرعون مصر از "اسی" یا "اسو" اشتقاق یافته است. در کتب لغت "اسی" به معنای اندوه و غصه یا اندوهگین شدن آمده است و شاید نام وی محرف استات باشد. او یکی از زنان بافضیلت تاریخ است که قرآن او را نمونه ایمان دانسته است.

در اینکه وی از نژاد بنی‌اسرائیل یا از قبطیان بوده اختلاف است. به گفته طبری، آسیه دختر مزاحم ‌بن عبید بن ریّان بن ولید قبطی، فرعون زمان یوسف بوده است. مقاتل نیز گفته: از قبطیان فقط سه نفر به موسی(ع) ایمان آوردند که یکی از آنان آسیه بود. گروهی دیگر قائلند وی از بهترین زنان بنی‌اسرائیل، پیامبرزاده و مادر و مددکار مؤمنان بوده است و برخی او را عمّه موسی دانسته‌اند؛ ولی آلوسی این نسبت را بعید شمرده است. جمع بین دو نظر این است که آسیه از سوی پدر قبطی و از سوی مادر از بنی‌اسرائیل یا به عکس بوده است. به نوشته طبری، آسیه ابتدا همسر قابوس‌ بن مصعب ‌بن معاویه بود. هنگامی که موسی(ع) به پیامبری رسید، قابوس (فرعون زمان کودکی موسی) مُرد و برادرش ولید (فرعون غرق شده در نیل) به جای وی نشست و با آسیه، همسر برادرش ازدواج کرد؛ ولی از آیه ﴿قَالَ أَلَمْ نُرَبِّكَ فِينَا وَلِيدًا وَلَبِثْتَ فِينَا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ﴾ برمی‌آید که فرعونِ غرق شده در نیل، همان فرعونِ زمانِ کودکی موسی(ع) است و گفته طبری تضعیف می‌شود. از سوی دیگر، نام‌های نامتناسب با فرهنگ و زبان قبطی، خود می‌تواند دلیلی بر نادرستی گزارش‌های مذکور باشد.

نقش آسیه در حفظ جان موسی(ع)

درباره گرفتن موسی(ع) از رود نیل و رفتار فرعون با وی، آرای گوناگونی وجود دارد: به گفته برخی، آسیه به بَرَص دچار شده بود و پزشکان از درمان آن ناتوان بودند. کاهنان به فرعون گفتند: در فلان زمان، کودکی را در رود نیل، در صندوق می‌یابید که آب دهان او شفای این بیماری است. فرعون کسانی را کنار رود نیل قرار داد. هنگامی که صندوق را یافتند، آسیه آب دهان وی را بر برص مالید و بی‌درنگ شفا یافت. اطرافیان فرعون گفتند: این همان طفلی است که باید کشته شود؛ ولی آسیه مانع شد و به فرعون گفت: ﴿وَقَالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْنٍ لِي وَلَكَ لَا تَقْتُلُوهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ﴾ و موسی این‌گونه از مرگ رهایی یافت. آسیه نام کودک را موسی (برگرفته از میان آب و درخت یا فرزند آب) نهاد این وجه تسمیه از عهد عتیق گرفته شده است.

همچنین گفته‌اند: آسیه برای انکار انتساب موسی به بنی‌اسرائیل، در دفاع از وی گفت: زنان بنی‌اسرائیل علاقه شدیدی به فرزندانشان دارند و آنها را پنهان می‌کنند؛ پس چگونه ممکن است آنها را به دریا بیندازند؟ به گفته ثعلبی، کنیزانی که برای شست و شو و بردن آب به کنار نیل آمده بودند، صندوق حامل موسی را یافته، نزد آسیه آوردند. چون آسیه درِ آنرا گشود، خداوند محبّت او را در دلش افکند. از فرعون خواست آن کودک را که مایه روشنی چشمانشان شده، به او ببخشد. فرعون گفت: می‌ترسم این همان کسی باشد که نابودی ما به دست او است؛ ولی با اصرار آسیه، موسی را به او بخشید.

از امام‌ باقر(ع) نقل شده که آسیه و فرعون برای تفریح در ایام بهار، در خیمه‌ای (قصری) کنار رود نیل به سر می‌بردند که موسی را یافتند و فرعون با دیدن موسی گفت: چگونه است که این کودک کشته نشده؟ آسیه گفت: تو فرمان کشتن کودکانی را صادر کرده‌ای که امسال به دنیا آمده‌اند و این کودک، بیش از یک سال دارد. به گفته بیش‌تر مفسّران، فرعون ابتدا قصد کشتن موسی را داشت و در مقابل سخن آسیه که این کودک، نور چشم من و تو است، گفت: نور چشم من نیست. از جملۀ ﴿لَا تَقْتُلُوهُ﴾ نیز برمی‌آید که آنها قصد کشتن موسی را داشتند؛ هم‌چنین آسیه واسطه می‌شود تا مادر موسی در مقام دایه پذیرفته شود. از امام‌ باقر(ع) نقل شده که فرعون، ابتدا نمی‌پذیرفت مادر موسی که از بنی‌اسرائیل بود، به وی شیر دهد؛ ولی با اصرار آسیه پذیرفت. بار دیگر که فرعون تصمیم گرفت موسی را به قتل برساند، آسیه با زیرکی مانع شد. به گفته علی ‌بن ‌ابراهیم، این بار هنگامی بود که موسی با چنگ زدن به ریش فرعون چند مو از آنرا کَند. فرعون به شدّت ناراحت شد و تصمیم گرفت او را بکشد. آسیه گفت: این کودکی است که نمی‌داند چه می‌کند. فرعون گفت: خوب می‌داند. آسیه گفت: دانه‌ای خرما (یاقوت) و حبّه‌ای آتش در برابرش بگذار؛ اگر آن دو را تشخیص داد، تو راست می‌گویی. او چنین کرد و به موسی(ع) گفت: بخور. موسی(ع) دست به طرف خرما برد؛ ولی جبرئیل، دستش را به طرف آتش گرداند. موسی(ع) آتش را گرفت و در دهان گذاشت (و همین سوختن زبان، سبب لکنت زبان او شد) و بدین وسیله رهایی یافت.

ایمان آسیه

آسیه، با مشاهده معجزه عصای موسی و غلبه وی بر ساحران به او ایمان آورد؛ ولی ایمان خود را اظهار نمی‌کرد تا زمانی که همسر حزقیل (خزانه‌دار فرعون و آرایش‌گر دخترش) به سبب ایمانش به دست فرعون کشته شد؛ آنگاه، با اعتراض به فرعون و سرزنش وی، ایمان خود را آشکار ساخت. براساس روایتی از پیامبر(ص) اگر فرعون هم می‌گفت: موسی(ع) نور چشم من است، خدا او را چون آسیه هدایت می‌کرد. از این حدیث استفاده می‌شود زمینه ایمان آسیه، پیش‌تر فراهم بوده است. در روایتی، آسیه، پیش از ایمان به موسی(ع) زنی نیکوکار شمرده شده است. جابر از پیامبر(ص) نقل کرده که سه نفر (مؤمن آل یاسین، علی بن‌ ابی‌‌طالب(ع) و آسیه همسر فرعون) حتّی یک لحظه به وحی کافر نشدند.

شکنجه و شهادت آسیه

پس از آنکه آسیه ایمانش را آشکار کرد، فرعون او را دیوانه خواند. آسیه گفت: من دیوانه نیستم. خدای من و تو و همه جهانیان کسی است که آسمان، زمین، کوه و دریا را آفرید. فرعون بر او خشم گرفت و او را از خود راند. آسیه در پاسخِ نصیحت پدر و مادرش که از وی می‌خواستند با فرعون که به عقیده آنان خدای آسمان و زمین بود، مخالفت نکند، گفت: اگر او خدای آسمان و زمین است، بگویید برای من تاجی بسازد که آفتاب در پیش، ماه در پشت و ستارگان بر گرد آن باشند. گفتند: او نمی‌تواند. آسیه گفت: خداوند بر این کار تواناست. نیشابوری می‌گوید: هنگامی که آسیه، خبر قتل آرایش‌گر را شنید، به فرعون گفت: وای بر تو! چه چیز تو را این قدر در مقابل خداوند بزرگ گستاخ کرده است؟ فرعون گفت: شاید تو نیز دیوانه شده‌ای! آسیه گفت: دیوانه نشده‌ام؛ بلکه به پروردگار خود و تو و همه جهانیان ایمان آورده‌ام.

به روایت ابوالعالیه، هنگامی که فرعون از ایمانِ آسیه آگاه شد، از سران دربارش درباره آسیه نظر خواست و همگی او را ستودند. فرعون گفت: او پروردگاری جز مرا عبادت می‌کند. آنها قتل آسیه را پیشنهاد کردند. فرعون دستور داد آسیه را به زمین میخ‌کوب کرده، سنگی بزرگ را بالای سرش بیاویزند؛ اگر از ایمانش دست برداشت، به قصر فرعون باز گردد و هم‌چنان همسر وی باشد و گرنه سنگ را بر او بیفکنند. آسیه از ایمان خود دست برنداشت و از خداوند خواست که به جای قصر فرعون، خانه‌ای در جوار رحمت خویش در بهشت برایش بنا کند و او را از فرعون و کفر و ستم او و نیز از عُمّال ستم‌کارش رهایی بخشد: ﴿وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ وَنَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ بیشتر مفسّران، عمل فرعون را به کفر و گمراهی یا به ستم و شکنجه او تفسیر کرده‌اند و در روایتی از ابن‌عباس، به آمیزش تفسیر شده؛ ولی ابن‌عطیه این نظر را ضعیف دانسته است. خداوند، دعای آسیه را اجابت کرد و خانه‌اش را در بهشت که از درّ و مروارید ساخته شده بود، به او نشان داد و آسیه با مشاهده آن خندید. فرعون که نظاره‌گر بود گفت: از دیوانگی این زن تعجب نمی‌کنید؟ در حالی که او را شکنجه می‌دهم، می‌خندد؛ آنگاه سنگ را رها کردند؛ امّا پیش از فرود آمدن سنگ، روح از بدنش جدا شده بود. از سلمان فارسی نقل شده که همسر فرعون را زیر آفتاب سوزان شکنجه می‌دادند و هنگامی که حرارت خورشید او را آزار می‌داد، فرشتگان با بال‌های خود بر او سایه می‌افکندند. به گفته ابن‌عبّاس، هنگام شکنجه آسیه، موسی(ع) بر وی گذشت. آسیه با اشاره از شکنجه‌اش به موسی(ع) شکایت کرد. موسی(ع) او را دعا و خداوند شکنجه را بر وی آسان کرد و آسیه بر اثر شکنجه از دنیا رفت.

دیگر فضایل آسیه

آسیه پیش از ایمان به موسی(ع)، زنی نیکوکار محسوب می‌شده و قرآن کریم در برابر زنانی مانند همسران لوط و نوح که با وجود معاشرت و مصاحبت با پیامبران خدا کفر می‌ورزیدند از آسیه به عنوان نمونه زنان پرهیزکار و موحد یاد می‌کند که به رغم زندگی در محیطی کفرآلود، ایمان خود را به پروردگار رها نکرد. در آیه ﴿وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ وَنَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ خداوند آسیه را در کنار مریم و مقدّم بر او، الگوی مؤمنان معرّفی می‌کند. سبب الگو بودن آسیه آن است که ایمان خود را در کنار فرعون حفظ کرد و از همه جاذبه‌های زندگی دنیا گذشت و جوار رحمت خداوند را بر زندگی در قصر فرعون ترجیح داد و در دعای خود، کرامت معنوی (قرب خداوند) و صوری (بهشت) را ‌طلبید. در روایات نیز از آسیه به نیکی یاد شده است. پیامبراکرم(ص)، آسیه را در کنار مریم، خدیجه و فاطمه (ع) یکی از چهار زن کامل و برتر عالم و نیز از بهترین زنان اهل بهشت شمرده است. پیامبر(ص) به نقل ابوموسی، آسیه را به همراه مریم و خدیجه و فاطمه (ع) از زنانی می‌شمرد که به نهایت مراتب کمال رسیدند.

نقل شده که آسیه، به همراه حوّا، مریم و مادر موسی برای کمک به وضع حمل فاطمه بنت اسد داخل کعبه شد و آسیه، علی(ع) را پس از تولّد در پارچه‌ای پیچید و هنگام تولّد فاطمه (دختر پیامبر) آسیه به همراه ساره، مریم و خواهر موسی، برای کمک به خدیجه نزد وی آمدند. آسیه، همدم خدیجه در بهشت و از همسران بهشتی پیامبر دانسته شده است. نقل شده هنگام وفات خدیجه، پیامبر به وی گفت: هنگامی که بر هووهای خود، مریم، کلثوم خواهر موسی و آسیه، همسر فرعون ‌وارد شدی، سلام مرا برسان. امام حسین(ع) هنگام دفن امیرمؤمنان، آسیه را به همراه فاطمه و حوّا و مریم در حال ندبه بر ایشان مشاهده کرد. از پیامبر(ص) نقل شد حوا در روز قیامت، درحالی‌که آسیه با اوست، در میان هفتاد هزار حوریه به استقبال فاطمه می‌آید.

آسیه در قرآن

در قرآن به نام آسیه تصریح نشده؛ امّا با عنوان همسر فرعون دو بار از او یاد شده است:

1. یک بار در جریان گرفتن موسی(ع) از آب که با میانجیگری مانع از کشتن طفل گردید و باعث شد که فرعون طفل را به وی ببخشد و با زیرکی مادر موسی را به عنوان دایه برای طفل برگزید: ﴿وَقَالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْنٍ لِي وَلَكَ لَا تَقْتُلُوهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ﴾،
2. و در جای دیگر که فرعون از ایمان آسیه آگاه شد و دستور شکنجه وی را صادر نمود. آسیه در حین شکنجه از خداوند، قصری در بهشت در جوار رحمتش درخواست کرد و رهایی از فرعون و اطرافیانش را از خداوند طلب نمود: ﴿وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ وَنَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾.

در تورات دو بار در مورد آسیه بحث شده است: یک بار به نام دختر فرعون، نجات دهنده موسی(ع) و کسی که او را به فرزندی پذیرفت و جایی دیگر در کتاب اول تواریخ ایام با نام "بتیا" و "بتیه" از او یاد شده است که دختر فرعون و همسر مردی به نام "مرد" بوده است.

ابوبکر عتیق نیشابوری به طرح چند سؤال و جواب می‌پردازد. مثلاً ذیل آیه ﴿وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ وَنَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ سؤال می‌کند: چرا آسیه از خدا خانه‌ای در بهشت خواست نه همه بهشت را؟ در جواب بیان می‌کند: آسیه در آن حال برهنه بود و هیچ غم و اندوهی جز ستر عورت نداشت؛ از این رو از خداوند در بهشت نهفتگی خواست.

سید قطب در تفسیر "فی ظلال القرآن" با بیان شرح زندگی آسیه و امکانات موجود در قصر فرعون، تقرب وی به سوی خداوند را ارجمند و با ارزش معرفی می‌کند و دعای همسر فرعون و جایگاه وی را مانند شخصی می‌داند که درصدد رهایی یافتن از دنیای فانی و بی‌ارزش و رسیدن به مقامات اخروی و قرب الهی است: ﴿وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ وَنَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ و محبت وارده در قلب آسیه را همچون سلاحی می‌داند که در برابر فرعون ظهور می‌کند و دستور وی را در مورد کشتن موسی(ع) بی‌نتیجه می‌سازد ﴿وَقَالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْنٍ لِي وَلَكَ لَا تَقْتُلُوهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ﴾.

برخی از محققان اروپایی مانند هروتیز، آسیه را با اسناث همسر حضرت یوسف یکی دانسته و این کلمه را تحریفی از آسنث یا آسناث که به آسیه تبدیل شده پنداشته‌اند؛ آسیه همسر فرعون زمان موسی(ع) از زنان پرهیزکار و موحد تاریخ است که در روایات مختلف در شمار برترین زنان عالم محسوب شده است.

نقش آسیه در قرآن همانند نقش دختر فرعون در تورات است. آسیه با قبول موسی(ع) به فرزند خواندگی و ممانعت از کشتن شدن او، باعث تحول عظیمی در جهان گردید و عامل ترویج دین شد. همچنین مقاومت و پایداری آسیه حین شکنجه و ثابت قدم بودن در راه ایمان به همراه توکل بر خداوند رمز جاودانگی این شخصیت بزرگ در اسلام گشت.

منابع

1. کدخدایی، مرضیه السادات، مقاله «آسیه»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
2. دشتی، سید محمود، مقاله «آسیه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱
3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی

پانویس