خلافت امام علی

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

خلافت امام علی در قرآن | خلافت امام علی در حدیث | خلافت امام علی در کلام اسلامی | خلافت امام علی در فقه اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل خلافت امام علی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

آیا نصوص نصب و خلافت امام علی تعارض ندارند؟

• برخی از اهل سنت درمقام نقد و رد نصوص امام حضرت علی(ع) به جواب نقضی متوسل شدند، به این معنی که مدعی‌اند روایات مختلفی از پیامبر اسلام(ص) درباره خلافت ابوبکر وارد شده که در منابع اهل سنت ذکر شده است. بر این اساس روایات مثبت امامت امام علی(ع) با روایات مثبت خلافت ابوبکر تعارض پیدا کرده و نتیجه آن مطابق اصل اصولی "اذا تعارضا تساقطا" سقوط اعتبار و حجیت روایات امامت و خلافت هم درباره علی(ع) و هم درباره ابوبکر است. و یا فرض عدم اعتبار اصل نص مبنا و مرجع بیعت و شورا می‌شود.

در نقد این شبهه نکات ذیل اندر تأمل است:

۱. عدم گزارش روایات خلافت ابوبکر در منابع شیعی: اولین نکته‌ای که به ذهن هر محقق و پژوهشگر منصف بیرونی خطور می‌کند این سوال است که چرا نصوص و روایات دال برخلافت ابوبکر در منابع شیعی اصلاً ذکر نشده و تنها در منابع خود اهل سنت درج شده است، در حالی‌که نصوص امامت حضرت علی(ع) در منابع هر دو فرقه یعنی اهل سنت وشیعه به تعداد گزارش شده است در فصل قبلی به تفصیل در پاسخ شبهه عدم نص به امامت حضرت علی(ع) تبیین شد. به دیگر سخن منابع روایات امامت حضرت علی(ع) معتبر و مورد تأیید هر دو مذهب می‌باشد، اما منابع نصوص خلافت ابوبکر مورد تأیید شیعه نمی‌باشد؛ چراکه در منابع کهن شیعه به آن اشاره‌ای نشده است و از آنجا این گمان به وجود می‌آید که چنین روایاتی افزوده‌های بعضی رُوات است، خصوصاً آنانی که با حضرت علی(ع) دشمنی داشته اند، اینجا می‌توان اشاره کرد که راویان طبقه اول نصوص خلافت ابوبکر یا طرفداران معاویه می‌باشند یا نوعاً به امثال عایشه مستند می‌شوند که رقابت یا رابطه سرد و به نوعی دشمنی آنان با علی(ع) برای همه روشن بوده است. پس نصوص خلافت ابوبکر توان تعارض با روایات امامت حضرت علی(ع) را ندارند.

۲. گزارش مخدوش در منابع اهل سنت: با نگاهی به منابع اهل سنت که احیاناً به گزارش نص بر غیر علی(ع) پرداختند، روشن می‌شود چنین گزارش‌هایی مخدوش و ضعیف هستند، به گونه‌ای که عالمان منصف و محقق خود اهل سنت آن‌ها را تأیید نمی‌کنند که بر بعض این منابع اشاره می‌شود.

تحلیل گزارش حسن بصری: یکی از گزارش کنندگان وصیت پیامبر(ص) بر ابوبکر در مسئله خلافت، حسن بصری است، لکن وی:

1. درعصر پیامبر(ص) و به اصطلاح از صحابه نبوده است تا به صورت مستقیم گزارش کند.
2. وی از انتخاب پیامبر(ص) ابوبکر را بر امام جماعت در زمان بیماری خود، تعیین وی بر منصب خلافت را استنباط و اجتهاد می‌کند. دراین‌باره باید گفت آیا امامت نماز جماعت ابوبکر به دستور شخصی پیامبر(ص) یا عایشه بوده است محل بحث است و پیامبر(ص) بنا بر روایاتی، بعد از توجه به جریان امامت ابوبکر، خود شخصاً به اقامه نماز جماعت پرداخت.
3. چنان‌که منصفان اهل سنت مانند قاضی عبدالجبار تذکر دادند نفس امامت نماز جماعت بر تعیین خلافت هیچ دلالت صریح و مفهومی ندارد.

تحلیل گزارش بکر بن أخت:یکی از گزارش کنندگان، بکربن أخت عبدالواحد بن زیاد است، رئیس مذهب اشاعره یعنی شیخ ابوالحسن اشعری در کتاب خود برخی از آرای ناسازگار وی با اسلام مانند منافق بودن، عبادت شیطان، ارتکاب گناهان کبیره وی را برشمرده است که چنین آموزه‌هایی مورد پذیرش اشاعره نیست . از آن برمی‌آید که وی از آرای شاذ و خلاف پیروی می‌کرد و ادعای نص بر ابوبکر وی نیز می‌تواند مصداق یکی ازآن‌ها باشد. امام نووی در شرح مسلم خود بعد از گزارش نظریه بکربن أخت و دیگر قائلان نص آن‌ها را غیرقابل وصف می‌کند

حاصل آن‌که در خود منابع اهل سنت روایتی از صحابه مورد وثوق خود اهل سنت مبنی بر وجود نص درباره ابوبکر وجود ندارد وادعای چنین روایتی از عصرهای بعدی پیدا شده است که راویان آن‌ها دارای ضعف و اشکالاتی بودند، علاوه آن‌که این سوال مطرح می‌شود اگر واقعاً چنین روایاتی وجود داشت، چرا توسط صحابه و درعصر خود ابوبکر نقل نشده است تا موجب مشروعیت حکومت وی نیز گردد. افزون بر نکات مذکور بعض اندیشوران اهل سنت درباره عدم وجود نص مدعی اجماع شدند و تنها بکربن أخت درباره نص بر ابوبکر را استثنا می‌کنند و از آن برمی‌آید که رأی بکر منحصر به فرد و برخلاف مبانی اهل سنت است.

۳. اعتراف اهل سنت به عدم نص: اکثریت قریب به اتفاق سنّت معترف‌اند که درباره امامت و خلافت از طرف پیامبر(ص) درباره هیچ‌کس حتی درباره ابوبکر نصی وارد نشده است، این اعتراف به این معناست که خود اهل سنت روایات خلافت ابوبکر را نمی‌پذیرند و بر آن‌ها اشکال سندی یا اشکال دلالتی متوجه می‌کنند. به دیگر سخن، اینکه خود رقیب روایات خلافت ابوبکر را برنمی‌تابد و آن‌ها را حجت و معتبر نمی‌شمارند، تکلیف عدم اعتبار آن روشن می‌شود و لذا چنین روایاتی که خودشان به سند یا دلالت آن‌ها وثوق ندارند، چگونه با نصوص امامت حضرت علی(ع) توان تعارض را پیدا می‌کند؟ به تقریر دیگر، اهل سنتی که دوست داشتند مشروعیت خلافت خلفای خودشان را به هرنحوی که شده به شرع و پیامبر(ص) مستند کنند، نهایت دلالت نصوص خلافت ابوبکر را نه در حد دلالت روشن و شفاف، بلکه در حد پنهان و خفی وصف می‌کنند. از این‌جا نیز روشن می‌شود روایاتی با حد دلالت خفا توان تعارض با روایات شفاف و صریح را ندارند. این اعتراف یعنی عدم نص درباره ابوبکر و عمر مورد اتفاق اهل سنت قرار گرفته است . با دو نکته فوق اعتبار نصوص خلافت ابوبکر مخدوش شده و دیگر برای طرح و ارزیابی تک تک روایات مزبور نیاز ونیز مجالی نیست

۴. عدم استناد ابوبکر و عمر: دلیل دیگری که عدم نص بر خلافت ابوبکر را ثابت می‌کند، عدم استناد ابوبکر و همراه او در سقیفه یعنی عمر در تقویت خلافت ابوبکر به اصل نص است. ابوبکر نهایت در سقیفه به روایت مطلق نبوی "الْأَئِمَّةُ مِنْ‏ قُرَيْشٍ‏ " در برابر انصار استناد می‌کند. روشن است اگر درباره وی از سوی پیامبر(ص) نصی وارد شده بود وی و حامیانش در سقیفه و موارد دیگر آن را به عنوان دلیل ذکر می‌کردند. این دلیل را بعض عالمان معروف اهل سنت مانند امام نووی در رد وجود نص بر ابوبکر متذکر شدند.

۵. اعتراف خلیفه اول: ابوبکر در روزهای آخر عمرش از چند امر اظهار تأسف می‌کند یکی از این موارد اعتراف به عدم ورود نص از سوی پیامبر(ص) درباره امر یعنی حکومت می‌باشد"فوددت اني سألته هذا الأمر فكنا لا ننازعه أهله‏ " . او در همان ایام درباره تعیین خلیفه بعدی می‌گفت اگر کسی را خلیفه و جانشین خود قرار ندادم، همانا پیامبر(ص) نیز چنین کرد و اگر کسی را به خلافت برگزیدم، همانا ابوبکر نیز چنین نمود. وی در این سخن علاوه براین‌که بر وجود نزاع درباره حکومت اعتراف می‌کند، بر عدم نص حداقل درباره خود نیز، معترف است اما اینکه هیچ نصی از طرف پیامبر(ص) وارد نشده، ما خلاف آن را ثابت خواهیم کرد.

۶. اعتراف خلیفه دوم و دیگران به نص علی(ع): با مراجعه به آثار خود اهل سنت ما می‌توانیم به مواردی دست پیدا کنیم که گاه بی گاهی خلفای خود اهل سنت به مسئله نص و انتصاب علی(ع) به خلافت در گفتگوهای خصوصی اعتراف نمودند که در این‌جا به برخی اشاره می‌شود:

1. یکی از این موارد گفتگوهای متعدد خلیفه دوم با ابن عباس است که به عنوان یک صحابه برتر و عالم و مفسّر قرآن رابطه‌ی نزدیکی با خلیفه اول داشت، در عین‌حال از اعتقاد قلبی خود درباره امامت علی(ع) دفاع می‌کرد. عمر در یک‌جا از علی(ع) به ابن عباس گلایه می‌کند که از او خواستم همراه من بیاید اما او پاسخ منفی داد و من اورا ناراحت می‌بینم، خلیفه دوم خود علت ناراحتی علی(ع) را مسئله از دست دادن خلافت ذکر می‌کند و ابن عباس نیز آن را تأیید می‌کند و خاطر نشان می‌سازد که آن حضرت اعتقاد دارد که پیامبر(ص) حکومت را به وی واگذار نموده بود"إنه يزعم أن رسول الله أراد الأمر له‏ ". عمر در پاسخ این گفته ابن عباس - که خود نیز موید آن بود - آن را نفی نمی‌کند و لکن از این راه می‌خواهد توجیه کند که خداوند چیز دیگری را اراده نموده بود و مراد خداوند واقع شد، اما اراده رسول خدا عملی نشد" يَا ابْنَ عَبَّاسٍ! وَ أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) فَكَانَ مَا ذَا إِذَا لَمْ يُرِدِ اللَّهُ تَعَالَى ذَلِكَ! إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) إِذَا أَرَادَ أمر أَمْراً وَ أَرَادَ اللَّهُ غَيْرَهُ، نَفَذَ مُرَادُ اللَّهِ وَ لَمْ يَنْفُذْ مُرَادُ رَسُولِ اللَّه‏(ص)‏ ". ما در تحلیل حدیث قلم ضمن آوردن این اعتراف عمر در نقد آن خاطر نشان کردیم که وی پیامبر الهی را به انجام و ابلاغ خلاف وحی و امرالهی متهم می‌کند، در حالی‌که خود اهل سنت عصمت پیامبر در مقام وحی و ابلاغ آن را می‌پذیرند. اما استدلال عمر که اراده الهی واقع شد، این درست است اما باید توجه کرد که اراده خداوند دو نوع است، یکی اراده تکوینی که هیچ شیءای اعم از خوب و بد، واجب و حرام بدون تعلق اراده تکوینی وی وجود و تحقق نخواهد یافت. اراده دوم خداوند اراده تشریعی است، به این معنی که اراده خداوند بر اسلام آوردن همه انسان‌ها، انجام دادن همه اعمال حسنه تعلق گرفته و برمقابل ا یعی بر اعمل قبیح و معصیت و کفر اراده الهی تعلق نگرفته است، این اراده تنها اراده تشریعی و اعتباری است یعنی خداوند دوست دارد همه انسان‌ها مسلمان و کننده اعمال حسنه باشند، لکن در کنار آن انسان‌ها نیز در انجام یا ترک آن مختار و آزادند. این‌که اراده خداوند بر عدم خلافت علی(ع) تعلق گرفته است، این از یک منظر صحیح و از منظر دیگر باطل است. اگر مقصود از اراده، اراده تشریعی باشد، باید گفت در این‌جا اراده خداوند با اراده رسولش یعنی خلافت علی(ع) یکی و متحد است، خداوند و رسولش در مقام تشریع حکومت و امامت را به علی(ع) واگذار نمودند. اما این‌که در این میان یک عده مانع اراده تشریعی خداوند و پیامبرش شدند و با راهکارهای مختلف خود بر مسند حکومت نشاندند؛ به عنوان یک فعل و عمل خارجی نمی‌تواند از قلمرو اراده الهی خارج باشد و از این منظر به آن اراده تکوینی خداوند تعلق گرفته است و لکن تعلق چنین اراده‌ای نمی‌تواند مشروعیت‌زا باشد؛ چراکه این قسم از اراده خداوند بر همه امور از جمله کفر و معصیت نیز تعلق گرفته است و درعین حال خداوند از انجام آن‌ها راضی نیست.
2. مورد دوم در جریان نزول یک بلا بود که حل آن تنها از عهده حضرت علی(ع) برمی‌آمد. عمر به اتفاق همراهان به حضور حضرت رفتند و آن حضرت جوابش را داد. در این‌جا عمر اعتراف نمود که: قسم به خدا، حق تعالی امر[[[حکومت]]] را به تو اراده کرده بود، اما قوم تو از ادای آن امتناع نمودند
3. مورد دیگری که عمر بر نص علی(ع) اعتراف نمود به حدیث قلم و دوات مربوط می‌شود. وی اعتراف می‌کند که پیامبر(ص) در آن مجلس در صدد انتصاب علی(ع) به حکومت بود که من مانع شدم. توضیح و تحلیل آن در فصل نقد شبهات ذیل حدیث فوق گذشت.
4. ابن عباس همچنین گزارش می‌کند وقتی بر عمر وارد شدم، او از علی(ع) درباره مطرح کردن خود به عنوان خلیفه در میان مردم گلایه کرد. ابن عباس در پاسخ وی صریحاً و با شجاعت گفت که او خود را کاندیدا مطرح نمی‌کند، بلکه رسول خدا وی را نصب نموده اما دیگران از او این حق را گرفتند:" قَدْ رَشَّحَهُ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ (ص) فَصُرِفَتْ‏ عَنْهُ " در اینجا باید به پاسخ عمر دقت کرد که آیا وی اصل ترشیح و انتخاب پیامبر(ص) را نفی می‌کند یا به توجیه کنار گذاشتن حضرت علی(ع) می‌پردازد؟ جواب عمر مطابق گزارش ابن ابی الحدید سنی چنین است: عمر گفت همانا او جوان تازه کار بود که عرب سنّ او را کوچک شمردند. خلیفه دوم در این پاسخ اصل ادعای ابن عباس مبنی بر انتخاب علی(ع) به امامت و حکومت توسط رسول خدا را نفی کرد، بلکه به توجیه رفتار و کردار شخص خود در سقیفه پرداخت که ابوبکر را برآن حضرت مقدم داشت و برای این‌کار خود پای عرب را پیش می‌کشد که عرب به علت جوانی از پذیرفتن حکومت ابا می‌کردند. ابن عباس جواب این استدلال عمر را درهمانجا می‌دهد، آنچه در اینجا ما درصدد آنیم نشان دادن اعتراف خلیفه دوم به اصل نصب حضرت علی(ع) توسط پیامبر اسلام(ص) است.
5. حضرت علی(ع) وقتی از مسجدی خارج شد، یکی از حضار حضرت را به کبر و عُجب متهم می‌کرد، عمر در جواب او می‌گفت: برای مثل وی حقش است که خود را فرا دست بگیرد؛ چراکه قسم به خدا اگر شمشیر او نبود عمود اسلام برجا باقی نمی‌ماند. دراین هنگام همان شخص از عمر پرسید پس چرا وی را ازحقش منع کردید؟ " فما منعکم یا امیرالمؤمنین عنه" از سؤال سائل که پس شما چرا او را مانع شدید، برمی‌آید در اذهان مسلمانان صدر اسلام وجود نص و تعلق حکومت نبوی به آن حضرت ترکز بود، لذا عمر در جواب وی نگفت که وی اصلاً حقی نداشت، بلکه دوباره به توجیه قدیمی یعنی جوانی و دوست داشتن فرزندان عبدالمطلب روی آورد " کرهنا علی حداثة السنِّ وحبّه بنی عبدالمطلب" .
6. خلیفه دوم در گفتگوی دیگر با ابن عباس با تأکید و آوردن قسم به أولویت اول علی(ع) برای حکومت بعد از رحلت پیامبر(ص) اعتراف می‌کند:" أما و اللّه ان كان صاحبك هذا أولى الناس بالأمر بعد وفاة رسول الله الا إنا خفناه على اثنتين، قال ابن عباس: فجاء بمنطق لم أجد بدا معه في مسألته عنه، فقلت: يا أمير المؤمنين: ما هما؟ قال: خشيناه على حداثة سنه، و حبه بنى عبد المطلب." . ابن عباس در این روایت منطق و مبنای خلیفه دوم را به نوعی اعجاب‌آور وصف می‌کند، و آن را قانع کننده نمی‌داند که اعتراض خود را در موارد دیگر به خلیفه دوم به صورت صریح و شفاف ذکر کرده است.
7. جمعی از صحابه: غیر از خلیفه دوم جمعی از صحابه درباره ورود اصل نص و به تعبیر دقیق‌تر اصل نصب پیامبر(ص) روایات مختلفی را گزارش نمودند که بخشی از آنها در پاسخ شبهه عدم ورود نص در روایات نبوی در فصل چهارم گزارش شد که خواننده فاضل را به آن حواله می‌دهیم.
8. ابن ابی الحدید: شارع معتزلی نهج البلاغه بعد از گزارش موارد فوق اعتراف می‌کند که این گزارشات بر نص دلالت می‌کند لکن وی بین دو امر یعنی اخذ ظاهر نصوص فوق - که لازمه اش انتخاب مذهب شیعه است - و چگونگی توجیه رفتار صحابه که از این نصوص روی برگرداندند، متحیر مانده است، لذا مشکل و تحیّر خود را از نقیب ابوجعفر ابوزید می‌پرسد که ما توجیه او را در فصل توجیهات نصب ذیل توجیه تفکیک نصوص پیامبر از دینی و غیر دینی نقل ونقد خواهیم کرد.
9. قاضی عبدالجبار: وی از عالمان بنام معتزله و صاحب کتاب گران‌سنگ المغنی فی ابواب التوحید و العدل و کتاب معروف دیگر شرح الأصول الخمسة است که درباره امامت و امام بعد از رحلت پیامبر(ص) تصریح نموده است که: " ان مذهبنا ان الامام بعد النبی علی بن ابی طالب". نکته دیگر اینکه برخی معتزله امام علی(ع) را افضل از خلیفه اول می‌دانند ولکن بر این باورند وصف افضلیت در امامت شرط نیست ».

جستارهای وابسته

پرسش‌های وابسته

• آیا نصوص نصب و خلافت امام علی تعارض ندارند؟ (پرسش)
• اگر خلافت امام علی اتفاق افتاد پس چرا او به این انتصاب احتجاج نکرد؟ (پرسش)
• اگر امام علی برای امامت نصب شده است پس چرا برای تصدی حکومت اقدام نکرد؟ (پرسش)
• اگر امام علی برای امامت نصب شده است پس چرا سال‌ها سکوت کرد؟ (پرسش)
• اگر امام علی برای امامت نصب شده است پس چرا بیعت ابوبکر پذیرفت؟ (پرسش)
• اگر امام علی برای امامت نصب شده است پس چرا در شورای تعیین خلیفه سوم شرکت کرد؟ (پرسش)
• اگر امام علی برای امامت نصب شده است پس چرا حکومت را پس از قتل خلیفه سوم نپذیرفت؟ (پرسش)
• اگر امام علی برای امامت نصب شده است پس چرا با خلفای وقت خود همکاری کرد؟ (پرسش)
• اگر امام علی برای امامت نصب شده است پس چرا به نماز خلفا اقتدا کرد؟ (پرسش)
• اگر امام علی برای امامت نصب شده و خلیفه دوم از دید او نامشروع است پس چرا رابطه فامیلی با او برقرار کرد؟ (پرسش)
• اگر امام علی برای امامت نصب شده و دیگر خلفا از دید او نامشروع‌اند پس چرا سه فرزند خود را به نام‌های خلفا نام‌گذاری کرد؟ (پرسش)
• اگر امام علی برای امامت نصب شده و دیگر خلفا از دید او نامشروع‌اند پس چرا از خلفا ستایش و تمجید کرد؟ (پرسش)
• آیا دلالت نصوص بر نصب و امامت امام علی تام‌اند؟ (پرسش)

منابع

• قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: